Wstęp
Wśród wielu instytucji podejmujących działalność wychowawczą w zakresie działań zdrowotnych, szkole przypada rola szczególna. Szkoła nie tylko naucza, ułatwia zdobywanie wiadomości, ale kształtuje osobowość uczniów, a więc ich postawy, zachowania, przyzwyczajenia, sprawności wobec zagadnień związanych ze zdrowiem. Osobami kierującymi tym procesem są nauczyciele, w tym nauczyciel wychowania fizycznego. Jak zaznacza Derbich [2000] największy udział w promowaniu zdrowia mają ci wszyscy, którzy są odpowiedzialni za edukację dzieci i młodzieży. Podkreśla się coraz to bardziej wzrastającą rolę nauczyciela wychowania fizycznego w promowaniu zdrowia w szkole. Nauczyciel oddziałuje całą osobowością na wychowanków, a jego styl życia, jaki prowadzi decyduje o osiąganych przez niego efektach w pracy szkolnej w obszarze edukacji zdrowotnej. Inspiracją do napisania niniejszego opracowania była wcześniej przedstawiona rola nauczyciela wychowania fizycznego w zakresie wychowawcy zdrowotnego [Wrona-Wolny, 2007].
Nauczyciel wychowania fizycznego poprzez swoją pracę podnosi poziom aktywności ruchowej i sprawności fizycznej uczniów, służących pomnażaniu, krzewieniu i potęgowaniu ich zdrowia. To właśnie często ten nauczyciel jest głównym źródłem wiedzy o zdrowiu dla swoich wychowanków. Zdaniem Dąbrowskiej [2002] podstawowym celem w pracy nauczyciela wychowania fizycznego, jest jak najpełniejsze i najskuteczniejsze oddziaływanie na uczniów, aby lekcję wychowania fizycznego uczynić efektywniejszą, dającą im więcej zadowolenia, a tym samym wzmacniać i dać szansę na zdrowy, aktywny tryb życia wychowanka przez jego całe życie.
Young i Williams [1989] promowaniem zdrowia w szkole określają połączenie wychowania zdrowotnego i wszystkich pozostałych działań, jakie podejmuje szkoła w celu ochrony i poprawy zdrowia wszystkich osób, które się w niej znajdują. Zadaniem szkoły jest tworzenie społeczności, która troszczy się o dobre samopoczucie uczniów i pracowników. Kuński [1993] promowaniem zdrowia nazywa proces wprowadzania zmian w sposobie i warunkach życia, w celu doskonalenia i tworzenia zdrowia oraz stałej kontroli nad jego stanem.
Celem niniejszych badań o charakterze pilotażowym, było rozeznanie opinii studentów, na temat ich świadomości w zakresie promowania zdrowia w środowisku szkolnym, jako przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego.
Materiał i metody
Analizie poddano wypowiedzi 74 słuchaczy studiów uzupełniających magisterskich (niestacjonarnych, zaocznych) kierunku wychowania fizycznego, na temat ich roli w promowaniu zdrowia w szkole. Należy zaznaczyć, iż badani już realizowali przedmiot wychowanie zdrowotne na studiach licencjackich w różnych
72
uczelniach. Skoncentrowano się na próbie uzyskania odpowiedzi badanych na następujące pytanie: jakie najczęstsze formy działań powinni podejmować respondenci jako przyszli nauczyciele wychowania fizycznego w celu promowania zdrowia w szkole? Dokonana diagnoza wśród studentów, umożliwiła rozeznanie ich opinii w zakresie proponowanych przez nich działań promujących zdrowie w szkole, a więc w środowisku nauczania i wychowania.
Wyniki badań
Proponowane przez studentów, przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego działania oraz przejawiane postawy promowania zdrowia w szkole, zostały zaprezentowane w tabeli 1.
Tabela 1. Działania promujące zdrowie w opiniach studentów
Lp. Rodzaje proponowanych działań, przejawianych postaw w celu promowania zdrowia w szkole
Liczba wypowiedzi
Odsetek wypowiedzi
1. Organizowanie zajęć pozalekcyjnych (SKS, UKS) 30 40,6 2. Organizowanie wycieczek, rajdów, zawodów sportowych,
marszobiegów itp. 18 24,3
3. Organizowanie akcji promujących zdrowie w szkole 5 6,8 4. Organizowanie jednego dnia w tygodniu poświęconego
zdrowiu
4 5,4 5. Zorganizowanie tygodnia w roku szkolnym na temat
zdrowia 3 4,1
6. Organizowanie spotkań z rodzicami na tematy związane
ze zdrowiem 2 2,7
7. Organizowanie festynów i innych imprez sportowych 4 5,4 8. Organizowanie konkursów o tematyce zdrowotnej 5 6,8 9. Realizowanie ścieżki edukacyjnej „edukacja
prozdrowotna”
10 13,6 10. Opracowywanie gazetek o tematyce zdrowotnej 2 2,7
11. Prowadzenie rozmów z uczniami na temat zdrowego stylu życia oraz zachęcanie ich do jego prowadzenia
6 8,1 12. Prowadzenie pogadanek i wykładów dla uczniów na temat
zdrowia 22 29,7
13. Przestrzeganie uczniów przed zagrożeniami związanymi z piciem alkoholu, paleniem tytoniu i stosowaniem narkotyków
8 10,8
14. Prowadzenie lekcji z wychowania fizycznego na świeżym powietrzu
4 5,4 15. Prowadzenie bezstresowych zajęć z wychowania
fizycznego
1 1,4 16. Ciekawe prowadzenie lekcji z wychowania fizycznego 3 4,1
17. Organizowanie dodatkowych zajęć z wychowania
fizycznego 2 2,7
18. Dbanie o bezpieczeństwo na lekcjach z wychowania fizycznego
1 1,4
19. Poprzez ćwiczenie z uczniami 2 2,7
20. Współpraca z pedagogiem 3 4,1
21. Współpraca z klubami sportowymi 1 1,4 22. Zalecenia dotyczące wprowadzania owoców do
asortymentu produktów sprzedawanych w sklepikach szkolnych
73
23. Poprzez konsumpcję drugiego śniadania z uczniami 3 4,1
24. Ukazywanie uczniom roli prawidłowego odżywiania 19 25,7 25. Propozycje w opracowywaniu jadłospisów w szkole 2 2,7
26. Czynne uprawianie sportu przez nauczyciela 6 8,1
27. Zachęcanie uczniów do aktywności fizycznej poza szkołą 11 14,9 28. Zwracanie uwagi uczniom na prawidłową pozycję w celu
zapobiegania wadom kręgosłupa
2 2,7 29. Zalecenia dla uczniów w zakresie przestrzegania higieny
osobistej i odzieży 12 16,2
30. Nauczyciel wychowania fizycznego jako wzorzec
osobowy 32 43,2
31. Utrzymywanie dobrych relacji interpersonalnych 8 10,8 32. Niepicie alkoholu przez nauczyciela 6 8,1 33. Niepalenie tytoniu przez nauczyciela 6 8,1 34. Aktywne spędzanie czasu wolnego przez nauczyciela 5 6,8 35. Prowadzenie higienicznego trybu życia przez nauczyciela 14 18,9 Dane nie sumują się do 100, gdyż respondenci wymieniali kilka proponowanych działań Źródło: wyniki własnej diagnozy przeprowadzonej wśród studentów
Podstawowym warunkiem skuteczności w zakresie kształtowania zachowań i nawyków zdrowotnych wychowanków jest osobisty przykład nauczyciela wychowania fizycznego, który odgrywa decydującą rolę jako wzorzec osobowy. Poprzez swoje postępowanie, zachowanie, postawę i osobowość jest wzorem do naśladowania przez uczniów. Na znaczenie osobistego przykładu wskazywało aż 43,2% studentów. Na promowanie zdrowia w szkole poprzez realizację ścieżki edukacyjnej „edukacja prozdrowotna”, której celem jest ułatwienie uczniom nabywania wiedzy i umiejętności oraz dbanie o zdrowie swoje i innych ludzi, wskazała tylko część studentów(13,6%). Respondenci zwracali uwagę na fakt, iż będą promowali zdrowie w szkole poprzez prowadzenie wykładów, pogadanek na tematy dotyczące zdrowia, co podkreśliło 29,7% badanych. Według ponad ¼ studentów należy ukazywać uczniom rolę racjonalnego żywienia. Ważne jest uświadamianie im związku między sposobem żywienia a zdrowiem, samopoczuciem, dyspozycją do nauki, występowaniem chorób, a uzyskiwaniem osiągnięć sportowych. W opinii badanych nauczyciel wychowania fizycznego powinien wyjaśniać uczniom korzyści wynikające z troski o własne ciało oraz zagrożenia związane z nieprzestrzeganiem zasad higieny, a także zachęcać ich do dbania o higienę osobistą, ubioru oraz otoczenia. Wśród ogółu 16,2% badanych będzie dbało o higienę osobistą oraz ubioru do zajęć z wychowania fizycznego. Zwrócono również uwagę na udostępnianie uczniom korzystania z kąpieli pod prysznicem po zajęciach z wychowania fizycznego, jeśli tylko to będzie możliwe. Jak zauważamy ankietowani wyrażali aprobatę dla warunków zapewniających dbałość o higienę osobistą uczniów w czasie zajęć i po zajęciach wychowania fizycznego. Prawie, co piąty student, sądził, iż będzie promował zdrowie w szkole poprzez prowadzenie higienicznego trybu życia. W opinii 9,5% respondentów, jako przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego, promowanie zdrowia ma polegać na ukazywaniu uczniom pozytywnego wpływu aktywności fizycznej na organizm człowieka. Zdaniem 14,9% respondentów promowanie zdrowia to zachęcanie uczniów do uprawiania aktywności fizycznej również poza szkołą. Organizowanie wycieczek, rajdów sportowych było dla 24,3% studentów działaniem nauczyciela wychowania fizycznego mającym również na celu promowanie zdrowia w środowisku szkolnym. W promowaniu zdrowia tylko
74
nieliczni studenci zwrócili uwagę na środowisko społeczne szkoły w odniesieniu do utrzymywania pozytywnych relacji międzyludzkich. Dla dość znacznej części badanych (40,6%) organizowanie zajęć pozalekcyjnych to też przykłady działań promujących zdrowie przez nauczyciela wychowania fizycznego. Nieliczni respondenci zaznaczyli, iż będą promowali zdrowie poprzez niepicie alkoholu i niepalenie tytoniu, a także przestrzegając uczniów o zagrożeniach wynikających z używania substancji psychoaktywnych.
Podsumowanie i wnioski
Celem promowania zdrowia w szkole jest jego rozwijanie, potęgowanie oraz umacnianie. Promowanie zdrowia obejmuje różne działania, które są ukierunkowane na kształtowanie zdrowego stylu życia u wszystkich członków społeczności szkolnej, a także tworzenie sprzyjającego zdrowiu środowiska fizycznego i społecznego. Szkoły nie można rozpatrywać jako instytucji troszczącej się tylko o zdrowie uczniów. Ważne jest także zdrowie nauczycieli i pozostałych członków społeczności szkolnej. Według koncepcji promocji zdrowia, szkołę należy przedstawiać jako siedlisko, w którym żyje, uczy się, bawi się oraz odpoczywa cała społeczność szkolna, a więc pracownicy i uczniowie. Proponowane w większości przez studentów działania promujące zdrowie, jednak dotyczyły wyłącznie uczniów. Badani sporadycznie proponowali działania odnoszące się do środowiska fizycznego i społecznego szkoły. W promocyjnych inicjatywach na rzecz zdrowia, znaczna grupa studentów, odnosiła się w kierunku ich wzorca osobowego. Promowanie zdrowia w szkole nie może przebiegać bez realizacji wychowania zdrowotnego. Jednakże tylko nieliczni respondenci wskazywali na realizację ścieżki edukacyjnej „edukacja prozdrowotna”. Przedstawiane natomiast przez studentów formy pracy z edukacji zdrowotnej, a więc pogadanki i wykłady miały charakter wyłącznie werbalny, co nie aktywizuje wychowanków oraz nie zmusza ich do inwencji twórczej. Założeniem współczesnej edukacji prozdrowotnej w szkole jest stosowanie aktywnych metod uczenia.
Jak zaznacza Nowocień [2002] znamiennym, a jednocześnie korzystnym wychowawczo jest jednoznaczne wpisanie przez nauczycieli w zdrowy styl życia aktywności ruchowej i właściwego odżywiania. W tym aspekcie odnotowano trafne opinie przyszłych nauczycieli. Zapewnienie jednak warunków dotyczących przestrzegania higieny, czy wprowadzania treści prozdrowotnych przez nauczyciela w ramach realizowanego przez niego przedmiotu, na co w wypowiedziach zwracali studenci, nie są działaniami wystarczającymi w rozumieniu procesu promowania zdrowia w szkole. Działania jakie będą podejmowali przyszli nauczyciele wychowania fizycznego, pokrywają się z kompetencjami organizacyjnymi, edukacyjnymi oraz dotyczącymi współpracy, opisanymi przez Kulmatyckiego [2003].
Opinie zaprezentowane przez studentów – przyszłych nauczycieli stanowią cenne źródło informacji dla ustalania treści w programie nauczania przedmiotu wychowanie zdrowotne.
Reasumując, należy zwrócić uwagę, iż nauczyciel wychowania fizycznego powinien dbać o swój wizerunek oraz reprezentować wysoki poziom kultury zdrowotnej. W ramach realizacji ścieżki edukacyjnej „edukacja prozdrowotna” powinien wykorzystywać różne metody aktywizujące oraz dostosować przebieg zajęć do aktualnych potrzeb i możliwości rozwojowych wychowanków. Konieczna jest też
75
jego współpraca z rodzicami i innymi nauczycielami w zakresie edukacji zdrowotnej. Bardzo ważne jest prowadzenie pedagogizacji rodziców, a także dzielenie się swoją wiedzą i umiejętnościami. W ramach samodoskonalenia nauczyciel wychowania fizycznego powinien brać udział w różnych formach dokształcania na temat edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.
Wyniki badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:
1. Proponowane przez studentów – przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego działania w celu promowania zdrowia w szkole dotyczyły realizowanego przez nich stylu życia, problematyki związanej z odżywianiem, przestrzegania zasad higieny, aktywności ruchowej, działań organizacyjnych, dydaktycznych oraz współpracy. 2. Wśród postaw promujących zdrowie respondenci szczególnie podkreślili znaczenie
wzorca osobowego.
3. Zakres przedstawianych przez studentów działań w celu promowania zdrowia w szkole obejmował przede wszystkim ucznia, z pominięciem pozostałych członków społeczności szkolnej.
Literatura
1. Dąbrowska A., Nauczyciel wychowania fizycznego jako kreator zdrowia w opinii uczniów, (w:) Nauczyciel w edukacji zdrowotnej, Wrona-Wolny W., Makowska B., Jawień B. (red.), AWF Kraków, Zeszyty Naukowe 2002, tom II, nr 86, s. 116-120. 2. Derbich J., Nauczyciel wychowania fizycznego kreatorem edukacji zdrowotnej,
(w:) Zdrowie człowieka w jego egzystencji. Edukacja –Wspomaganie – Terapia Salutocentryczna – Powinności – Odpowiedzialność, Kropińska I. (red.), Elbląska Wyższa Szkoła Humanistyczna, 2000, s.507-516.
3. Kulmatycki L., Promocja zdrowia w kulturze fizycznej, Studia i Monografie 68, Wydawnictwo AWF, Wrocław, 2003, s. 177-185.
4. Kuński H., O sztuce promowania zdrowia, Magazyn Metodyczny 1993, nr 4.
5. Nowocień J., Wyobrażenia nauczycieli szkół podstawowych o zdrowiu i wypoczynku. (w:) Edukacja zdrowotna – alkohol – sport, Wrona-Wolny W., Wdowik M., Makowska M., Jawień B. (red.), AWF Kraków, Zeszyty Naukowe 2002, nr 87, s.25-34.
6. Young I., Williams T., Zdrowa szkoła. Raport Szkockiej Grupy Edukacji Zdrowotnej i Światowej Organizacji Zdrowia, Edinburg, 1989.
7. Wrona-Wolny W., Nauczyciel wychowania fizycznego w roli wychowawcy zdrowotnego, (w:) Kultura fizyczna i zdrowotna w życiu współczesnego człowieka, Kaźmierczak A., Makarczyk A., Maszorek-Szymala A. (red.), Satoridruk.pl, Łódź, 2007, s. 58-65.
The role of physical education teacher’s in health promotion in school environment Summary
The aim of this study was analysis of physical education student’s point of view on theirs role as a physical education teachers promoted healthy life style in school
76
environment. Results show that special attention was assigned to theirs personal pattern, which should be perceived by pupils. It’s disconnected, that student after finishing studying theme “educational health” on the college-level study in different universities only in some cases has knowledge on the realisation of educational path “pro-health education”, but health promotion in theirs opinion was important only for school-children, passing over environment and school.
77