Teoretycy i praktycy promocji zdrowia dowodzą, że zdrowy styl życia i zachowania zdrowotne jednostek i społeczności uzależnione są od szeroko rozumianych warunków życia, tj. środowiska fizycznego, społecznego, ekonomicznego i politycznego. Promocja zdrowia jest jednym z głównych narzędzi kształtowania nowego holistycznego podejścia do zagadnienia zdrowia. Jej podstawowe zasady zostały sformułowane przez Światową Organizację Zdrowia, gdzie zdrowie jest traktowane jako pełnia fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu człowieka, a nie tylko brak choroby lub kalectwa [Chromińska, 1997; Demel, 1980; Krawański, 1999].
Główna rola w szerzeniu jego właściwego rozumienia jak i promowania zdrowych zachowań w społeczeństwie spoczywa na pedagogach. Autorzy wielu opracowań z zakresu promocji zdrowia różnie ujmują zakres zachowań zdrowotnych. Można jednak wysnuć w miarę ujednoliconą koncepcję zachowań zdrowotnych, dzieląc je na zachowania promowane (prozdrowotne) i zachowania eliminowane (antyzdrowotne) [Wojnarowska, 2000].
Do zachowań promowanych zaliczyć można:
• przestrzeganie rygorów zrównoważonej diety, • regularne podejmowanie aktywności fizycznej,
• wykorzystanie umiejętności rozładowania stresów i napięć, natomiast do zachowań eliminowanych:
• palenie papierosów,
• nadużywanie alkoholu i leków, • niebezpieczne prowadzenie pojazdów, • agresja i przemoc.
Wśród wielu zachowań prozdrowotnych szczególną rolę przypisać należy aktywności fizycznej. Rola ta wynika ze znaczenia aktywności ruchowej dla zdrowia fizycznego jak i dla zdrowia psychicznego i społecznego. Ponadto aktywność fizyczna ma modyfikująco pozytywny wpływ na inne zachowania zdrowotne składające się na styl życia. Regularnie uprawiający różne formy aktywności fizycznej na ogół nie palą, właściwie się odżywiają, śpią odpowiednią ilość godzin itd. [Drabik, 2006].
Edukacji zdrowotna ma za zadanie dostarczanie wiedzy o zdrowiu, wyrobienie właściwych nawyków potrzebnych do jego zachowania, wykształcenie odpowiednich sprawności, pobudzanie i rozwijanie pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia [Dudkiewicz, Kamińska, 2000] ma ona przygotować ucznia do roli aktywnego obywatela-demokraty, który może indywidualnie i w grupie podjąć działania dla zdrowego życia i środowiska [Wojnarowska, 2000]. Aktywność fizyczna jest niezbędnym czynnikiem warunkującym prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny
108
młodego człowieka. Przyczynia się do rozładowania napięć, obniżenia poziomu stresu, zapobiega rozwojowi chorób cywilizacyjnych i wadom postawy.
Cel badań
Celem prezentowanej pracy była próba określenia zachowań zdrowotnych młodzieży zgierskich szkół średnich.
Postawiono następujące pytania badawcze:
1. Jaka jest regularność uprawiania aktywności ruchowej badanych? 2. Jaki badani oceniają swoje umiejętności ruchowe?
3. Jak często badani palą tytoń, spożywają napoje alkoholowe? 4. Czy respondenci miewają kontakt ze środkami odurzającymi? 5. Czy objęci badaniami preferują zdrowe odżywianie?
Materiał i metoda
Badania przeprowadzono w marcu 2007 roku wśród uczniów klas drugich wybranych szkół średnich miasta Zgierza, obejmując nimi 96 dziewcząt i 108 chłopców, łącznie 204 osoby.
W badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego. Informacje zebrano techniką ankietową przy pomocy kwestionariusza ankiety zawierającego pytania zamknięte. W celu opracowania zebranego materiału posłużono się podstawowymi metodami statystycznymi.
Wyniki badań
W celu poznania zachowań związanych z aktywnością ruchową badanej młodzieży zadano pytania dotyczące form spędzania wolnego czasu, uczestnictwa w zajęciach wychowania fizycznego, umiejętności ruchowych.
Respondenci „bardzo często” i „często” w czasie wolnym od zajęć biorą udział w różnych formach aktywności ruchowej – 54% chłopców i tylko 24% dziewcząt; „czasami” i „rzadko” – 45% chłopców i 74% dziewcząt (tj. 59% badanej grupy). Nigdy nie podejmuje aktywności ruchowej w czasie wolnym jedna z badanych dziewcząt (tab.1).
Tabela 1. Uczestnictwo w różnych formach aktywności fizycznej badanej próby (n=204) Chłopcy Dziewczęta Odpowiedź N % N % Bardzo często 40 37 12 13 Często 20 17 11 11 Czasami 32 30 47 49 Rzadko 16 15 25 26 Nigdy 0 0 1 1
Własne umiejętności ruchowe uczniowie – chłopcy oceniają najwyżej w zakresie pływania (65%), piłki nożnej (57%), badmintona (59%), siatkówki (52%), tenisa stołowego (51%), nieco słabiej oceniają umiejętności z koszykówki, kolarstwa (tab.2). Dziewczęta natomiast jako bardzo dobre oceniły swoje umiejętności w zakresie: badmintona (66%), pływania (58%) i siatkówki (54%). Wysokie umiejętności
109
pływackie poddanej analizie młodzieży wynikają zapewne z dobrych warunków do uprawiania tej dyscypliny sportu w Zgierzu.
Tabela 2. Samoocena umiejętności uczniów w wybranych dyscyplinach sportu
Umiem
bardzo dobrze Umiem dobrze Umiem przeciętnie Umiem słabo Nie potrafię
Ch łopcy Dziewcz ęta Ch łopcy Dziewcz ęta Ch łopcy Dziewcz ęta Ch łopcy Dziewcz ęta Ch łopcy Dziewcz ęta Dyscyplina sportowa N % N % N % N % N % N % N % N % N % N % Pływanie 32 30 26 27 38 35 30 31 24 22 26 27 3 3 6 6 5 5 11 11 Sporty wodne 14 13 2 2 8 7 2 2 6 6 2 2 12 11 9 9 59 55 89 92 Kolarstwo 14 13 3 3 36 33 26 27 29 27 16 17 13 12 17 18 8 7 32 33 Koszykówka 22 20 1 1 28 26 24 25 29 27 38 40 16 15 26 27 6 6 13 14 Siatkówka 18 17 14 15 38 35 37 39 28 26 36 37 15 14 8 8 0 - 3 3 Piłka nożna 24 22 1 1 38 35 16 17 27 25 13 14 8 7 26 27 2 2 42 44 Piłka ręczna 8 7 4 4 20 19 12 13 15 14 12 13 32 30 25 26 25 23 47 49 Tenis ziemny 8 7 4 4 22 20 8 8 14 13 13 13 30 28 23 24 27 25 49 51 Tenis stołowy 22 20 8 8 34 31 14 15 21 19 15 16 13 12 24 25 8 7 24 25 Badminton 16 15 26 27 44 41 37 39 31 29 16 17 5 5 12 13 6 6 8 8 Narciarstwo 12 11 6 6 26 24 2 4 10 9 11 12 14 13 16 17 38 35 60 62 Inne 22 20 12 13 12 11 11 11 2 2 3 3 2 2 3 3 0 - 0 -
Istotnymi czynnikami zagrażającymi zdrowiu jest palenie tytoniu oraz picie alkoholu. Pomimo obowiązującego w Polsce prawnego zakazu dotyczącego sprzedaży wyrobów tytoniowych i alkoholowych osobom poniżej 18 roku życia, oraz prowadzonej edukacji zdrowotnej w szkołach, palenie tytoniu i picie alkoholu jest zjawiskiem powszechnie występującymi wśród młodzieży. Potwierdzeniem tego są wyniki badań uzyskane w tym zakresie wśród młodzieży zgierskich szkół średnich. I tak „bardzo często” i „często” kontakt z alkoholem w ciągu ostatniego miesiąca miało 35% chłopców i 14% dziewcząt, co stanowi 25% badanej grupy. 36% chłopców i 22% dziewcząt przyznało, że piło alkohol w ostatnim miesiącu, „czasami” i „rzadko” (29%), zaledwie 29% badanych nie miało kontaktu z alkoholem na miesiąc przed badaniami (tab.3).
Tabela 3. Spożywanie alkoholu wśród badanej młodzieży (n=204)
Chłopcy Dziewczęta Odpowiedź N % N % Bardzo często 16 15 4 4 Często 22 20 10 10 Czasami 16 15 12 13 Rzadko 34 31 32 33 Nigdy 20 19 38 40
Blisko 47% chłopców i 58% dziewcząt w ciągu ostatnich trzydziestu dni nie paliła papierosów, co stanowi 50% badanej grupy, natomiast 22% badanych w tym 26% chłopców i 14% dziewcząt paliło tytoń „czasami” i „rzadko”. Duża liczba chłopców i
110
dziewcząt odpowiedziała, że pali „bardzo często” i „często”, odpowiednio 29% chłopców i 28% dziewcząt (tab.4).
Tabela 4. Palenie papierosów
Chłopcy Dziewczęta Odpowiedź N % N % Bardzo często 18 17 20 22 Często 13 12 6 6 Czasami 15 14 6 6 Rzadko 15 14 8 8 Nigdy 47 43 56 58
Po środki odurzające „nigdy” nie sięgało 77% badanych dziewcząt i 58% chłopców, natomiast „rzadko” i „czasami” robi to 35% chłopców i 23% dziewcząt. „Często” zażywa środki odurzające 6% badanych chłopców (tab.5).
Tabela 5. Korzystanie ze środków odurzających
Chłopcy Dziewczęta Odpowiedź N % N % Bardzo często 0 - 0 - Często 7 6 0 - Czasami 11 10 2 2 Rzadko 27 25 20 21 Nigdy 63 58 74 77
Niezadowalające są, zwłaszcza wśród chłopców wyniki odpowiedzi dotyczącej przestrzegania zasad zdrowego odżywiania. Kieruje się nimi „bardzo często” i „często” 25% chłopców i 56% dziewcząt, „czasami” i „rzadko” 62% chłopców i 41% dziewcząt, natomiast 13% chłopców i 3% dziewcząt nigdy nie uwzględnia zasad zdrowego odżywiania (tab.6).
Tabela 6. Kierowanie się zasadami zdrowego odżywiania wśród młodzieży (n=204)
Chłopcy Dziewczęta Odpowiedź N % N % Bardzo często 10 9 25 26 Często 17 16 29 30 Czasami 35 32 21 22 Rzadko 32 30 18 19 Nigdy 14 13 3 3 Podsumowanie
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) najistotniejszym czynnikiem utrzymującym i poprawiającym stan zdrowia człowieka jest jego styl życia, na który składają się różne zachowania zdrowotne. Należą do nich m.in. zachowania dotyczące aktywności ruchowej, higieny, odżywiania, stosunek do używek itd. Dotyczy to wszystkich okresów życia, także młodości. Wiele problemów zdrowotnych
111
występujących u młodzieży (np. urazy, otyłość, próchnica zębów, zaburzenia układu ruchu, układu krążenia, infekcje układu oddechowego) ma związek z zachowaniami zdrowotnymi, których badanie uważa się obecnie za ważną metodę pomiaru stanu zdrowia populacji, podstawę planowania i ewaluacji edukacji zdrowotnej i projektów promocji zdrowia [Wojnarowska, Sokołowska, 1998; Wojnarowska, Kapica, 2000]. Aktywność fizyczna podejmowana dobrowolnie z własnego wyboru, wewnętrznej motywacji kształtuje osobowość człowieka oraz jego zdrowie psychiczne i fizyczne. Ruch pobudza i rozwija naturalne siły organizmu, hartuje i uodparnia, jest dla wielu ludzi źródłem radości i sukcesów zwiększających poczucie własnej wartości.
W badanej grupie uczniów tylko 21% młodzieży zawsze ćwiczy na lekcjach wychowania fizycznego. „ (…) Fakt powyższy musi budzić niepokój, bo pozytywne znaczenie zdrowotne ma jedynie aktywność ruchowa realizowana regularnie” [Drabik, 2006]. Z badań przeprowadzonych przez wielu autorów wynika, że czynnikami zniechęcającymi do zajęć wychowania fizycznego są w głównej mierze złe warunki sanitarno-higieniczne, brak obiektów i sprzętu sportowego, mała atrakcyjność zajęć, nieprzyjemna atmosfera na zajęciach, zbyt duży wysiłek, mankamenty budowy ciała. Wśród badanych chłopców najczęściej uprawianymi dyscyplinami sportu są: pływanie, koszykówka, i piłka nożna, natomiast wśród dziewcząt pływanie, badminton, siatkówka.
Stałe obniżanie się wieku, w którym podejmowane są pierwsze kontakty z papierosem, alkoholem i narkotykami, stwarza realne niebezpieczeństwo zagrożenia uzależnienia młodych organizmów. Mimo wprowadzenia programów edukacyjnych dotyczących profilaktyki, problem uzależnień staje się powszechnym wśród młodzieży. W miesiącu poprzedzającym badania alkohol piło 71% ankietowanych. Wynik ten różni się na niekorzyść od wyników badań przeprowadzonych wśród młodzieży krakowskich szkół w 1996, gdzie kontakt z alkoholem w okresie ostatniego miesiąca zadeklarowało 54, 3% uczniów techników i 56, 6% uczniów szkół zawodowych. Do palenia papierosów na przestrzeni ostatniego miesiąca przyznało się 56% badanych uczniów i 42% uczennic. Są to korzystniejsze wartości od uzyskanych podczas badań krakowskich gdzie w 1996 roku do palenia w ciągu 30 dni przed badaniami przyznało się 72% uczniów techników, 60% uczniów szkół zawodowych [Gacek, 1997]. Niepokojące są wyniki badań dotyczące zażywania środków odurzających. Znacznie większa liczba badanych, tj. 33% przyznaje, że sięga po nie, niż wartości uzyskane w 1997 w Poznaniu gdzie 13, 9% przyznało się do brania narkotyków. Również liczba poznańskiej młodzieży (21% zażywało, co najmniej jedną spośród jedenastu substancji psychoaktywnych wymienionych w ankiecie) była niższa w 1998 [Juczyński, 2002].
Wnioski
1. Postawy zdrowotne badanych uczniów i uczennic zgierskich szkół nie sprzyjają zachowaniu i pomnażaniu zdrowia. Styl życia badanej młodzieży cechują liczne zachowania antyzdrowotne: mała aktywność fizyczna, szeroko rozpowszechnione picie alkoholu, palenie papierosów, sięganie po środki uzależniające, niewystarczająca dbałość o właściwe odżywianie.
2. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na konieczność podjęcia działań wychowawczych i organizacyjnych celem wyrobienia wśród młodzieży odpowiednich postaw i nawyków zdrowotnych.
112
Literatura
1. Chromańska E., Zarys wybranych problemów edukacji zdrowotnej, Warszawa 1997.
2. Demel M., Pedagogika zdrowia, Warszawa 1980.
3. Drabik J., Krótko o znaczeniu aktywności fizycznej, dłużej o przyczynach jej braku, Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2006.
4. Dudkiewicz K., Kamińska K., Edukacja zdrowotna, Nasza Księgarnia, Warszawa 2000.
5. Gacek M., Wybrane uwarunkowania stosowania substancji uzależniających przez młodzież szkolną, Lider 1997, nr 12.
6. Juczyński Z. Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców. PZWL. Warszawa 2002.
7. Krawański A., Podwaliny teoretyczne wychowania zdrowotnego, Warszawa 1999. 8. Woynarowska B., Sokołowska M., Szkoła promująca zdrowie. Doświadczenia
dziesięciu lat, KOWEZ, Warszawa 1998.
9. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna w szkole. Zdrowie i Szkoła, PWL, Warszawa 2000.
10. Woynarowska B., Kapica T. (red.), Teoretyczne podstawy edukacji zdrowotnej, KOWEZ, Warszawa 2000.
Health-oriented beahaviours among secondary school pupils in the Zgierz area Summary
The main objective of the paper is to try to determine pro-health behaviours of the secondary school pupils in the Zgierz area through the analysis of their attitudes towards physical activity as well as cigarette, alcohol and drug addiction.
The research was carried out among 204 pupils of the final year of Zgierz secondary schools, out of which 108 were male and 96 female.
The results of the survey reveal that the lifestyles and pro-health behaviours of the interviewed students are favourable neither to the maintenance of good health condition nor to increasing their physical fitness. The lifestyles of the surveyed students are characteristic of many unhealthy habits among which we can name: little physical activity, heavy alcohol consumption, smoking cigarettes and even addiction to drugs.
113
Jolanta Danielewicz
Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, ZWWF w Białej Podlaskiej