Dawne i nowe czynniki rozwoju miast

Miasto podlega ciągłym przemianom. Zmienia się jako całość, przekształce-niom ulegają także jego poszczególne elementy i relacje pomiędzy nimi. Podstawą rozważań dotyczących wewnętrznych przekształceń miast i zasięgu ich prze-strzennego oddziaływania jest przywołane już pojęcie funkcji miejskich²¹. Funk-cje miejskie definiuje się jako każdą działalność społeczno-gospodarczą wykony-waną w mieście, niezależnie od jej rangi ekonomicznej i przestrzennej, rozpatry-waną zarówno z punktu widzenia danego miasta, jak i systemu osadniczego, w skład którego wchodzi²². Pełnione przez miasto funkcje stanowią o jego charak-terze i ekonomicznej sile. Odbiciem modelu funkcjonalnego miasta jest struktura oferowanych przez nie produktów i usług – jego oferta handlowa²³. Oferta ta, a tym samym struktura funkcjonalna miast, wraz ze zmieniającymi się uwarunko-waniami społeczno-gospodarczymi, ulega przemianom. Cechą charakterystyczną tych zmian jest wyraźne przesuwanie zarówno produkcji, jak i zatrudnienia z sektora przemysłu do sektora usług i przemysłów wysokich technologii, które wytwarzają dobra zaspokajające nowy jakościowo, związany z wyższym standar-dem życia popyt konsumpcyjny. Literatura dotycząca przemian struktury funkcjo-nalnej gospodarki miast jest bogata. Warto wspomnieć teorie A. Fishera, J. Fourastiera, C. Clarka. Uzupełnieniem tych koncepcji jest teoria społeczeństwa postindustrialnego M. Bella²⁴, która została przeniesiona na grunt rozwoju miast.

Koncepcja M. Bella nawiązuje do teorii A. Tofflera przedstawionej w książce Trzecia fala²⁵. Autor na podstawie analizy zmian zachodzących biosferze, so-cjosferze, infosferze i sferze władzy oraz ich wzajemnych oddziaływań wprowa-dza podział historii rozwoju ludzkości na trzy etapy – trzy fale. W pierwszej fali bogactwo wiązało się przede wszystkim z posiadaniem ziemi, która była nieo-dzowna do produkcji żywności. Druga fala wiązała się z rozwojem produkcji przemysłowej, szczególnie eksploatacji i przetwórstwa surowców mineralnych. W trzeciej fali, w którą weszło współczesne społeczeństwo, najważniejszym dobrem jest myśl, informacja i kreatywność. Bogactwem jest posiadanie największych zasobów ludzkich umiejętności – kapitału ludzkiego.

D. Bell wyróżnia trzy fazy rozwoju miasta: przedindustrialną, industrialną i postindustrialną, które charakteryzuje dominacja funkcji odpowiednio:

21 Łacińskie functio oznacza dosłownie wykonywać, zarządzać, sprawować urząd. Socjologia wiąże pojęcie funkcji z funkcjonalną teorią społeczeństwa. Funkcjonalizm rozwinął się w naukach społecznych na początku XX wieku jako próba wyjaśniania faktów społecznych w sposób wzorowany na fizjologii. Ten typ wyjaśnień sprowadza się do wskazywania funkcji, jakie dany element spełnia w systemie, do którego należy.

22 A. Suliborski, Niektóre problemy badań funkcji miast w świetle podstawowych założeń koncep-cji systemowej, Acta Universitas Lodziensis, Folia Geographica, nr 2, 1983, por. także m.in. M. Kieł-czewska-Zalewska 1972, M. Jerczyński 1973, R. Broszkiewicz 1997, W. Maik 1997.

23 J. Purchla, Sepioł J., Metropolie a rozwój..., op.cit., s. 16.

24 Maik W., Podstawy geografii..., op.cit., s. 26.

25 A. Toffler, Trzecia fala..., op.cit.

58

czych, przemysłowych, usługowych. Zmiany wielkości udziału w gospodarce miast poszczególnych sektorów można wyjaśnić wieloma przyczynami, wśród nich, w tym miejscu, szczególną uwagę należy zwrócić na jedną z nich – wraz ze wzrostem dobrobytu wzrasta kapitał kulturalny społeczeństwa, powstają nowe kategorie potrzeb, a więc i popytu, który w coraz większym stopniu dotyczy dóbr i usług symbolicznych. Wynikiem tego jest wzrost zatrudnienia w sferze usług i produkcji dóbr symbolicznych oraz idąca za tym zmiana w sposobach organiza-cji tego obszaru aktywności. Zmiany te są bezpośrednią przyczyną wzrostu zna-czenia w rozwoju miast sektora, który dostarcza na rynek dóbr i usług kultury.

Sektor ten, jak wspomniano w poprzednim rozdziale, wraz z rozwojem techniki obejmuje coraz szerszy zespół aktywności – kultura przesuwa się w stronę szer-szej interpretacji niż tradycyjne pojęcie kultury wysokiej. Tezę tę potwierdzają m.in. badania J. O’Connora i D. Wynne’a, którzy wskazują na następujące zmiany w stylu życia i konsumpcji kultury w miastach postindustrialnych:

• znaczący wzrost produkcji i konsumpcji dóbr symbolicznych,

• zwrot ku wartościom symbolicznym,

• destabilizacja uznanych hierarchii wartości poprzez artykulację alternatyw-nych stylów i preferencji,

• wzrost znaczenia kultury popularnej i komercyjnej jako form stanowiących wyzwanie dla kultury wysokiej²⁶.

Miasta przedindustrialne były głównie ośrodkami administracyjnymi, handlo-wymi, centrami religijnymi, nie przejawiały też ekspansji przestrzennej i stanowi-ły jedność pod względem społecznym, funkcjonalnym i przestrzennym.

„Ich cechą nadrzędną była zwartość i jednolita różnorodność przestrzeni, która kształtowana była według określonych reguł społecznych”²⁷.

Miasta industrialne stały się dynamicznie rozwijającymi się ośrodkami za-mieszkałymi głównie przez ludność napływową, miejscem awansu społecznego i ekonomicznego. Podstawą ich rozwoju były funkcje przemysłowe świadczone przede wszystkim na rzecz regionu. Przemysł stał się podstawowym źródłem dochodów miast, ich bazą ekonomiczną. Siła ekonomiczna miast zależała tym samym od skali wytwarzania produkcji masowej i dostępu do taniej, niewykwali-fikowanej siły roboczej. Skutkiem takich priorytetów rozwoju była postępująca

„ułomność miast”, przejawiająca się w zdominowaniu większości miast przez jedną, dwie gałęzie przemysłu, oraz niedorozwój funkcji usługowych. Wydaje się, że tym samym zapomniano, iż

„(...) funkcja produkcyjna dynamizuje rozwój miasta, ale sama w sobie go nie tworzy. Zna-czenie miasta w szeroko pojętym systemie wiąże się bowiem nie tylko z produkcją dóbr, ale także wymianą i świadczeniem usług”²⁸.

26 J. O’Connor, D. Wynne, From the margins to the center, Cultural production and consumption in the post industrial city [w:] J. Holmwood, H. Radner, G. Schulze, ed., Constructing the new con-sumer society, Macmillan, Oxford 1996, s. 152–172.

27 W. Maik, Podstawy geografii..., op.cit., s. 27.

28Tamże, s. 32.

59 Podobną opinię podziela S. Kurowski²⁹, pisząc, że przemysł nie tworzy mia-sta, a tylko jego masę. Charakter miast industrialnych doprowadził także do wy-tworzenia specyficznego sposobu zagospodarowania oraz jakości przestrzeni miejskiej.

Ostatnia faza rozwoju miast to, według M. Bella, faza postindustrialna, w której miasta tracą na znaczeniu jako centra masowej produkcji przemysłowej na rzecz rozwoju sektora usług, wysokich technologii i przemysłów twórczych.

Erę postindustrialną B. Jałowiecki charakteryzuje trzema podstawowymi cechami:

• produkcja i wzrost ekonomiczny są wynikiem rozwoju wiedzy w coraz więk-szym stopniu dotyczącej wszystkich dziedzin aktywności ekonomicznej,

• ciężar gospodarki przesuwa się z produkcji dóbr na świadczenie usług,

• znacznie szybciej wzrasta zatrudnienie techników, specjalistów od zarządza-nia i marketingu oraz wolnych zawodów i naukowców niż pozostałych kategorii pracowników³⁰.

Miasta postindustrialne często określa się terminem miast kreatywnych (crea-tive cities). To centra gospodarki opartej na wiedzy, centra usług, przemysłów wysokich technologii, przemysłów twórczych, ośrodki obsługi biznesu i kontak-tów międzynarodowych, kultury i nauki. Istotnym czynnikiem ich rozwoju staje się przepływ informacji i innowacji. W modelu produkcji następuje przejście od fordowskiego do postfordowskiego modelu produkcji, czyli takiego, który ma zdolność do szybkiej odpowiedzi na sygnały płynące z rynku, charakteryzuje się produkcją małoskalową, elastycznością i dużą innowacyjnością. Motorem rozwo-ju i siłą napędową gospodarki staje się sektor małych i średnich przedsiębiorstw.

Zmianie ulega także relacja pomiędzy producentami a konsumentami. Produkcja przesuwa się coraz bardziej pod kontrolę konsumentów – bez zamówienia ze strony konsumenta nie ma produktu. Innymi słowy, konsumpcja stymuluje pro-dukcję, a konsument staje się producentem komponującym swój produkt.

Centralną wartością oraz główną siłą rozwoju miast postindustrialnych jest ka-pitał ludzki. To on w największej mierze decyduje o innowacji i generuje postęp.

Tym samym „jakość” miasta w dużym stopniu zależy od jego mieszkańców i ich zdolności do rozwijania swojej wiedzy i umiejętności (tzw. life long learning)³¹. Rezultatem tych przemian jest rozwój społeczeństwa wiedzy (information socie-ty), społeczeństwa, które, stykając się ciągle z nowymi wyzwaniami, staje się bardziej otwarte, twórcze, lepiej wykształcone i bardziej świadome swych możli-wości. Bezpośrednio wpływa to na zmianę sposobu zarządzania miastem. Hierar-chiczna zależność pomiędzy władzami miasta a jego mieszkańcami zmienia się w bardziej współuczestniczącą, co prowadzi do interaktywnego tworzenia polityki i uspołeczniania procesu zarządzania miastem.

29 S. Kurowski, Warszawa na tle stolic europejskich, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1987, s. 49.

30 B. Jałowiecki, Metropolie, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, 1999.

31 B. Mulder, The creative city or redesigning society [w:] J. Verwijnen, ed., The Creative cities, Helsinki University Press, 1999, s. 69.

60

Zmianom ulega także charakter i jakość przestrzeni miejskiej. Przestrzeń miej-ska przekształca się w przestrzeń przyjazną człowiekowi, estetyczną i funkcjonalną (ryc. 6). Jakość przestrzeni miejskiej staje się także ważnym czyn-nikiem decydującym o atrakcyjności miejsca, wzrasta rola publicznej przestrzeni miejskiej tworzącej miejsce spotkań i wyrażania nowych form życia społecznego.

Jak pisze I. Sagan, następuje przejście „od miasta pracy do miasta zabawy”³². Według J. Purchli³³, projekty rewitalizacji terenów odziedziczonych po starych strukturach ekonomicznych są najlepszym symbolicznym obrazem transformacji miast przemysłowych w miasta epoki postindustrialnej. Przykładów tego typu projektów jest wiele, wśród nich można przywołać projekt rewitalizacji doków londyńskich, który doprowadził do przeobrażenia opuszczonego i zdegradowane-go terenu magazynów i urządzeń portowych w luksusową dzielnicę mieszkanio-wą, rewitalizacja centrum Edynburga i Glasgow czy projekt ożywienia zachodniej części Rotterdamu poprzez budowę dzielnicy Kop van Zuid.

Z punktu widzenia pojedynczego człowieka, miasta postindustrialne to takie miejsca w systemie osadniczym, które oferując wysoką jakość życia, stają się atrakcyjne, żeby w nich mieszkać, pracować i wypoczywać. Jak pisze E. Wysoc-ka³⁴, jest to zresztą powrót do ich tradycyjnych korzeni.

Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 6. Miasto – obszary zmian

Wszystkie z wymienionych procesów przekształceń miast dokonują się w warunkach rosnącej wymiany międzynarodowej, która przyspiesza przepływ dóbr, informacji, kapitału i ludzi, oraz rosnącej walki konkurencyjnej³⁵. Według

32 I. Sagan, Miasto scena konfliktów i współpracy, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2000.

33 J. Purchla, Sepioł J., Metropolie a rozwój..., op.cit.

34 E. Wysocka, Strategia rozwoju..., op.cit., s. 70.

35 R. Domański, Przestrzenna transformacja gospodarki, PWN, Warszawa 1997.

Mieszkańcy

Przestrzeń Przestrzeń

Gospodarka Kultura i edukacja

Przestrzeń Przestrzeń

Sposoby zarządzania miastem

61 P. Petersona³⁶ autora teorii „granic miasta” (city limits) – miasta, podobnie jak firmy, konkurują po to, aby osiągnąć jak najlepszą pozycję ekonomiczną i spo-łeczną. Podobną opinię podziela B. Jałowiecki³⁷, który pisze, iż

„o ile w dawnym paradygmacie gospodarczym konkurencja rozgrywała się między firmami, o tyle współcześnie do walki konkurencyjnej stanęły także układy terytorialne: państwa, re-giony, miasta, gminy”.

Konkurują one o kapitał, szczególnie kapitał innowacyjny i ludzki – klucze współczesnego sukcesu. W tym celu muszą używać dostępnych zasobów w taki sposób, aby przyciągnąć jak najwięcej kapitału i pracowników o jak najwyższych kwalifikacjach. P. Petreson określa to mianem „interesu miasta”.

Teza, iż świat wkroczył w epokę postindustrialną, jest powszechna we wszyst-kich kręgach, nie oznacza to jednak, iż wszystkie miasta doświadczyły, czy obec-nie doświadczają, przejścia do stadium miasta postindustrialnego. Oczywistym jest także, że stopień przekształceń współczesnych miast uzależniony jest od po-ziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego danego kraju, posiadanego potencjału rozwojowego, aktywności lokalnych władz i jego mieszkańców oraz ich zdolności adaptacji do zmieniającej się rzeczywistości. Efektem zróżnicowania stopnia przekształceń jest postępująca segmentacja przestrzenna, w której centralną rolę przejmują te miasta, które włączyły się w nurt przekształceń współczesnej gospo-darki, oraz miasta, które osiągnęły równowagę pomiędzy:

• rozwojem ekonomicznym i społecznym,

• rozwojem ekonomicznym i jakością życia jego mieszkańców,

• rozwojem ekonomicznym i organizacją przestrzeni.

Miasta te najsilniej włączają się w walkę konkurencyjną, stanowiąc bieguny globalnej konkurencji. Pozostałe miasta zatrzymują przynależność do ery indu-strialnej, doświadczając stagnacji lub powolnego upadku. Czasami miasta te po-dejmują także walkę konkurencyjną, ale, jak pisze B. Jałowiecki³⁸, przebiega ona na całkiem innych płaszczyznach.