Kultura a baza gospodarcza miast i tworzenie miejsc pracy

Rozwój rynku dóbr symbolicznych i kulturalnej konsumpcji – popytu na do-bra i usługi kultury, powoduje, że rola sektora kultury w rozwoju i podnoszeniu atrakcyjności miasta może być współcześnie rozpatrywana nie tylko pośrednio poprzez generowany w innych sektorach zysk i miejsca pracy, wpływ na atmos-ferę przyciągającą turystów i inwestorów, ale także bezpośrednio, przez tworzo-ne w samym sektorze kultury miejsca pracy i getworzo-nerowatworzo-ne zyski. W omówio-nych powyżej przykładach szczególnie podkreślano wpływ na rozwój miasta kultury instytucjonalnej i „małych przemysłów kultury” – komercyjnych galerii, teatrów, kin, rzemiosła artystycznego, usług kulturalnych itp. Mniej uwagi po-święcano tym branżom przemysłów kultury, w których produkcja dóbr odbywa się przy użyciu technik przemysłowych (przemysł wydawniczy, fonograficzny, filmowy oraz media), które chociaż mniej wpływają na koloryt miast, mają większe znaczenie ekonomiczne, wyrażone w kategoriach generowanych miejsc pracy i przynoszonych zysków. Ich pozytywny wpływ na gospodarkę miasta wyrasta z dużego ładunku innowacyjności i kreatywności, które są nieodłączną częścią produkcji dóbr symbolicznych. Atutami przemawiającymi za postawie-niem w rozwoju na przemysły kultury są ich następujące cechy:

• wysoki stopień twórczości, innowacji oraz know-how,

• bazowanie w dużej mierze na dziedzictwie kulturowym,

• wysoki stopień powiązania z innymi sektorami gospodarki (np. edukacja, turystyka kulturalna),

20 G. Benko, Geografia technopolii, PWN, Warszawa 1993.

21 Por. m.in. T. Markowski 1999, R. Domański 1999, B. Jałowiecki 1999, J. Verwijnen, 1999.

80

• wysoki stopień specjalizacji,

• bazowanie na sieci współzależnych małych i średnich firm,

• kształtowanie efektu spin offs,

• elastyczność produkcji – szybkie reagowanie na potrzeby płynące z rynku,

• zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych specjalistów,

• duże możliwości generowania rentownych miejsc pracy i zysków,

• produkcja dóbr i usług na rynek wewnętrzny oraz na rynki zewnętrzne,

• przejmowanie przez podmioty prywatne części zadań publicznych z zakre-su kultury.

Wymienione cechy przemysłów kultury wraz z rosnącym popytem na dobra i usługi kultury sprawiają, że stają się one jednym z najdynamiczniej się rozwi-jających sektorów gospodarki miast, które w swym rozwoju postawiły na kultu-rę. Za przykład może posłużyć Berlin, Manchester czy Amsterdam.

W Berlinie o profilu gospodarki metropolii i jej charakterze decydują cztery główne sektory: finansowy, przemysłów kultury, usług biznesowych i gałęzi przemysłów opartych na wiedzy. Oczywiste jest, że w liczbie działających pod-miotów, jak i wielkości zatrudnienia przewyższa je działalność związana z usługami konsumenckimi, handlem czy budownictwem – sektory te, związane z zaopatrywaniem metropolii w usługi i towary niezbędne do funkcjonowania jej społeczności i gospodarki, dominują w każdym z miast. Wśród wymienio-nych sektorów kształtujących charakter Berlina największym pod względem liczby osób zatrudnionych, po usługach biznesowych, są przemysły kultury.

W 1997 roku ich udział w rynku pracy metropolii szacowano na około 7%

wszystkich zatrudnionych w mieście. Duży wkład w rynek pracy przemysły kultury wnoszą także w wielu innych niemieckich miastach. Szacuje się, że w Hamburgu i Monachium w przemysłach kultury zatrudnionych jest ok.

78/1000 pracujących osób²². W Manchesterze w 1996 roku wkład przemysłów kultury w gospodarkę miasta szacowano na 5% całkowitego zatrudnienia. Prze-mysły kultury to także ważny sektor gospodarki Amsterdamu.

Amsterdam to kulturalne centrum Holandii. W 2000 roku w Amsterdamie pracowało 17,5% wszystkich osób zatrudnionych w sektorze kultury w Holandii (tab. 10).

Tabela 10 Koncentracja zatrudnienia w sektorze kultury w wybranych miastach Holandii

w 2000 roku w %

Branża Amsterdam Rotterdam Haga Utrecht Razem

Produkcja filmowa 27,5 5,2 4,0 4,8 41,4

TV i radio 7,3 2,1 0,7 0,3 10,4

Biura reklamowe 16,3 4,9 3,1 2,1 26,4

Pozostała działalność

w sektorze kultury 20,6 4,4 6,0 2,9 33,9

Źródło: R. Kloosterman, De stad, de cultuur en het geld, Stedbouw & Ruimteelijke Ordening, no 2, Amsterdam 2002, s. 18.

22 S. Kratke, Czy Berlin zmierza ku metropolii globalnej? [w:] Studia Regionalne i Lokalne, nr 1/2000, s. 55–72 .

81 Materialne dziedzictwo i bogata oferta kulturalna stanowią główną atrakcję miasta zarówno dla jego mieszkańców, jak i przyjeżdżających turystów. Cechą charakterystyczną Amsterdamu – „archetypal Calvinist city”, jest to, że miasto w porównaniu z wielkimi europejskimi stolicami kultury nie posiada wielu zna-czących zabytków architektonicznych. Na liście atrakcji kulturalnych Unii Eu-ropejskiej, pod kątem potencjału rozwoju turystyki kulturalnej, Amsterdam posiada tylko 13 takich miejsc, podczas gdy Rzym 101, a Paryż 83²³. Specyfiką miasta jest natomiast jego układ urbanistyczny i architektura mieszczańska, które tworzą – kombinacja ulic, kanałów i mostów, jak również wyrastające wzdłuż kanałów budynki – wąskie, niewysokie, ozdobione zazwyczaj bogatymi ornamentami. Na specyfikę Amsterdamu jako miasta kultury składa się także oferta kulturalna publicznych instytucji kultury, organizacji non-profit i komer-cyjnych przedsięwzięć na tym polu – przemysłów kultury²⁴.

Kultura, oprócz budowy wizerunku miasta, odgrywa ważną rolę w jego go-spodarce. Pierwszy syntetyczny raport, dotyczący sektora kultury w Amsterda-mie, The economic impact of the arts in Amsterdam²⁵ został opublikowany w 1985 roku. Jego celem było oszacowanie znaczenia sektora kultury dla Am-sterdamu w kategoriach wielkości zatrudnienia, generowanych dochodów, a także wpływu na inne sektory gospodarki. Badaniami objęto instytucje pu-bliczne i osoby prywatne pracujące profesjonalnie w/dla sektora kultury. Raport nie objął jednak całego sektora kultury. Wyłączenie niektórych branż (np. fil-mowej, muzycznej) tłumaczono nieostrą granicą pomiędzy prawdziwą sztuką

23 Irisch Tourist Board, 1988, za G. Richards, 1996.

24Amsterdam oferuje kolekcje 50 muzeów, wiele sal wystawowych, 17 teatrów i sal koncerto-wych oraz setki innych miejsc, gdzie odbywają się okazyjnie różnorodne przedstawienia. Szacun-kowo miasto oferuje ok. 19 tys. miejsc, gdzie odbywają się regularnie lub okazyjnie przedstawie-nia, koncerty, występy kabaretów itp. Wśród instytucji sztuk scenicznych największymi są: Mu-ziektheater będący siedzibą Narodowego Baletu (Het Nationale Ballet) i Opery Holenderskiej (Netherlands Opera), Concertgebouw, który jest siedzibą Królewskiej Orkiestry (Royal Orchestra) i Koninklijk Theater. Muzea Amsterdamu są silnie zróżnicowane pod względem dominującej tematyki wystawowej. Największe z nich to otwarte w 1988 Rijks Museum. Wśród innych muzeów warto wymienić Shipping Museum, jedno z największych na świecie muzeów morskich, prezentu-jące ponad 500 modeli statków oraz setki map i instrumentów nawigacyjnych itp., szczególnie z XVII I XVIII wieku, Van Gogh Museum i Rembrandt House z największą na świecie kolekcją prac odpowiednio Vincenta van Gogha i Rembrandta. Spośród pozostałych muzeów na uwagę zasługuje Stedelijk Museum z kolekcją sztuki nowoczesnej, Allard Pierson Museum z bogatą ko-lekcją archeologiczną, Jewish Historic Museum, NEMO muzeum poświęcone osiągnięciom nauki i technologii. Sytuacja muzeów w Amsterdamie, tak jak i w całej Holandii, jest specyficzna.

W przeciągu pięciu lat status wszystkich muzeów i instytucji muzealnych został zmieniony z pu-blicznego na prywatny, prywatyzacja została zakończona w 1995 roku. W wyniku tej decyzji relacje pomiędzy tymi instytucjami a rządem zostały fundamentalnie zmienione. Państwo pozostało właścicielem kolekcji i budynków, czyli wciąż istnieje związek pomiędzy muzeum i rządem, ale za zarządzanie odpowiadają nowe instytucje. Zmiany wzmocniły autonomię muzeów, umożliwiły podjęcie inicjatyw, które były niemożliwe kilka lat wcześniej. m.in. organizację mega wystaw prac Vincenta van Gogha, Rembrandta czy Johannesa Vermeera, które przyciągnęły tysiące oglądają-cych, ale także większych możliwości zakupu czy wymiany dzieł z kolekcji.

25 F. van Puffelen, 1985, The economic impact of the arts in Amsterdam, SEO, nr 35, Amster-dam.

82

i rozrywką. Wyniki raportu wskazały, że pod względem liczby zatrudnionych i osiągniętych dochodów sektor kultury zajmuje 8 miejsce na liście 48 najważ-niejszych dziedzin działalności gospodarczej w Amsterdamie. Na sektor kultury przypadało wówczas ok. 12 tys. spośród ok. 300 tys. miejsc pracy w mieście.

Stanowiło to około 4% wszystkich zatrudnionych w Amsterdamie (tab. 11).

Tabela 11 Liczba zatrudnionych w sektorze kultury w Amsterdamie 1983

Liczba zatrudnionych ogółem W tym na pełny etat

Sztuki sceniczne i twórcze 6903 3926

Sale wystawowe 3143 1851

Instytucje wspierające sztukę 2037 879

Razem 12083 6656

Źródło: F. van Puffelen, The economic impact of the arts in Amsterdam, SEO, nr 35, Amster-dam 1985.

Kolejny syntetyczny raport dotyczący sektora kultury w Amsterdamie pt. De kunsten Gewaardeerd. De maatschappelijke en economische betekenis van de kunsten voor Amsterdam został opublikowany w 1996 roku. W omawianym raporcie definicja sektora kultury została rozszerzona na cały sektor przemysłów kultury. W sektorze kultury – kultury subsydiowanej i tzw. małych przemysłów kultury w 1994 roku w Amsterdamie było zatrudnionych 16445 osób. Stanowiło to 4% wszystkich miejsc pracy. Spośród wymienionych 44% stanowili artyści sztuk scenicznych i twórczych, z dominacją tych ostatnich (tj. rzeźbiarze, mala-rze itp.), 31% pracownicy zaplecza instytucji kultury, 25% inni, tj. producenci, impresaria, osoby profesjonalnie wspierające kulturę. Badanie wskazało też na specyfikę zatrudnienia w sektorze kultury – 38% stanowiły osoby zatrudnione na etat, 27% osoby zatrudnione na kontrakty, 27% pracownicy niezależni i 10%

wolontariusze (tab. 12).

Tabela 12 Zatrudnienie w sektorze kultury w 1994 r. w Amsterdamie i regionie

Rodzaj

83

*JWG to miejsca pracy stworzone jako rezultat różnorodnych programów społecznych.

Źródło: De kunsten Gewaardeerd. De maatschappelijke en economische betekenis van de kunsten voor Amsterdam, Stichting Amsterdams Uit Buro, 1996.

W branżach przemysłów kultury – opierających się na przemysłowym po-wielaniu dóbr kultury w 1994 roku zatrudnionych było 14 416 osób w pełnym wymiarze godzin. Najliczniejszą grupę 49% stanowili wydawcy książek, gazet, czasopism oraz osoby związane z reprodukcją zapisanych nośników dźwięku (tab. 13).

Tabela 13 Zatrudnienie na pełny etat w pozostałych branżach przemysłów kultury w Amsterdamie

w 1994 r.

Rodzaj działalności Liczba osób

Wydawcy książek, gazet, czasopism, CD 7080

Radio, telewizja 622

Reklama 4246

Produkcja i dystrybucja filmów i filmów wideo 2468

Razem 14416

Źródło: De kunsten Gewaardeerd. De maatschappelijke en economische betekenis van de kunsten voor Amsterdam, Stichting Amsterdams Uit Buro, 1996.

84

Liczba etatowych miejsc pracy stworzonych przez cały sektor kultury w Amsterdamie wynosiła w 1994 roku ok. 21 tys. Stanowiło to ok. 6% wszyst-kich miejsc pracy w Amsterdamie. Należy pamiętać, że liczba ta nie uwzględnia osób zatrudnionych na kontrakty, pracowników niezależnych i wolontariuszy²⁶ (tab. 14).

Tabela 14 Liczba osób pracująca w Amsterdamie w sektorze kultury i liczba miejsc pracy

wygene-rowana na zewnątrz sektora, 1994 r.

Sektor Liczba

zatrudnionych Uwagi:

Sektor kultura (k. subsydiowana

i „małe przemysły kultury”) 14 400 Wszyscy aktywni w sektorze, włączając wo-lontariuszy

Pozostałe branże przemysłów kultury 14 416 Tylko pracownicy pełnoeta-towi

Liczba miejsc pracy wygenerowa-nych na zewnątrz sektora przez przemysły kultury

ok. 5 650 Tylko pracownicy pełnoeta-towi

Źródło: De kunsten Gewaardeerd. De maatschappelijke en economische betekenis van de kunsten voor Amsterdam, Stichting Amsterdams Uit Buro, 1996.

Dochód wygenerowany przez sektor kultury, bez branż, w których produkcja dóbr i usług opiera się na masowym powielaniu dzieła artysty, w 1994 roku oszacowano na ok. 740 mln NLG²⁷.

Przykład Amsterdamu pokazuje, że sektor kultury staje się dzisiaj nie tylko komponentem miejskiego genius loci, czynnikiem przyciągającym inwestorów i turystów, ale także źródłem miejsc pracy i zysków. Opierając się w większości na sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, przemysły kultury mogą stano-wić źródło wzrostu lokalnej aktywności. Propozycja postawienia w gospodarce miasta na sektor przemysłów kultury jest propozycją sensu stricte gospodarczą i ma realny wymiar ekonomiczny. Czy ta prawda odnosi się także do miast pol-skich?

26 Ważną część badania stanowiło także rozpoznanie ekonomicznego wpływu kultury i jej przemysłów na rozwój w mieście turystyki kulturalnej. Wyniki badania dowiodły, że dla ponad 35% turystów zagranicznych kultura i dziedzictwo kulturowe miasta były głównym motywem przyjazdu, dla kolejnych 15% powód ten podawany był na 2. miejscu. Wydatki turystów zagra-nicznych oszacowano na 350 mln NLG, a wydatki turystów holenderskich związane z uczestnic-twem w kulturze na ok. 75 mln NLG. Szacunkowy wpływ sektora kultury na inne sektory gospo-darki wyniósł 821 mln NLG. Sektorami, które czerpały największe zyski z sektora kultury, były przede wszystkim: hotele, restauracje, kawiarnie i bary – 38%, handel – 31%, komunikacja miejska – 5%.

27 De kunsten Gewaardeerd. De maatschappelijke en economische betekenis van de kunsten voor Amsterdam, Stichting Amsterdams Uit Buro, 1996.

85