Fenomen miejskości

Miasta to główne centra innowacji i przemian społeczno-gospodarczych. Jak pisze P. Hall, „cities summarize civilisation”¹. Miasta powstały jako efekt koncen-tracji ludzkiego wysiłku i wyobraźni, w nich narodziły się fundamentalne dla rozwoju ludzkości myśli, dzieła kultury oraz największe odkrycia, które stały się zaczątkiem nowych sposobów produkcji i organizacji. Charakterystyczny dla miast najwyższy stopień koncentracji działalności człowieka we wszystkich sfe-rach życia społecznego, gospodarczego i kulturowego pozwala realizować lu-dziom złożone wyzwania, umożliwia dyfuzję myśli oraz wielość wyboru, dzięki którym każdy może realizować swoje zindywidualizowane aspiracje, dążenia i potrzeby – pozwala na wybór pełniejszej, bardziej satysfakcjonującej i wartościowej egzystencji². Koncentracja wielu zróżnicowanych form działalno-ści człowieka umożliwia także wzrost konkurencyjnodziałalno-ści, zwiększenie aktywnodziałalno-ści i przedsiębiorczości oraz jakości oferowanych przez miasto dóbr i usług.

W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele teorii opisujących powstanie i rozwój miast, odwołujących się do różnych czynników i sił warunkujących te procesy (por. m.in. A. Wallis 1967, W. Maik 1997, R. Domański 1999, T. Cowen 2000, P. Hall 1999, A. Scott 2000 i inni). Najogólniej można podzielić je na dwie podstawowe koncepcje teoretyczne. Pierwsza z nich, teoria ewolucyjna, wiąże powstanie miast z określonym etapem rozwoju cywilizacji. Zwolennicy tej teorii uznają, że

„(...) miasto powstało jako rezultat społecznego podziału pracy w wyniku rozwoju sił wy-twórczych, w opozycji do wsi rozproszonej i izolowanej”³.

1 P. Hall, The creative city in the third millenium [w:] J. Verwijnen, ed., The Creative cities, Hel-sinki University Press, 1999, s. 36.

2 E. Wysocka, Strategia rozwoju wielkich miast [w:] R. Domański, red., Strategie rozwoju wiel-kich miast, KPZK PAN 169/1995.

3 W. Maik, Geografia miast, Uniwersytet im. M. Kopernika, Toruń 1997.

52

Teoria dyfuzyjna zakłada natomiast istnienie pewnych źródłowych obszarów wysoko rozwiniętej cywilizacji, z której wzorce miejskie przenosiły się na inne obszary, decydując o ich rozwoju. Nie jest celem pracy omawianie tych koncepcji, warto jedynie podkreślić, że chociaż każdej formie cywilizacji odpowiada inny model miasta, wszystkie łączy spojrzenie na istotę miasta jako miejsca spotkań i wymiany dóbr oraz wartości.

Współtwórcą fenomenu miasta jest jego kultura, która, jak piszą autorzy rapor-tu Our Creative Diversity, „wyrasta z twórczej presji będącej pochodną społecz-nego zróżnicowania, gęstości zaludnienia i przestrzennej bliskości”⁴. Kultura miasta manifestuje się w codziennym życiu, różnorodności form architektonicz-nych, instytucji, działalności i wzorów interakcji. Obejmuje też normy, wartości, postawy i wierzenia podzielane przez jego mieszkańców. Można wnioskować o niej m.in. ze wspólnych zwyczajów, symboli, powiedzeń i działań. Jak pisze F. Zaniecki⁵

(...) „miasto istnieje i trwa, gdyż jest podobnie odbierane i przeżywane przez jego mieszkań-ców. Tkwi ono w ich świadomości”.

Kultura miasta odbija się także w charakterze jego przestrzeni, będącej kroniką życia miasta i zapisem jego historii. Miasto jest zatem wytworem i wyrazem kul-tury, a jednocześnie tworzy specyficzne środowisko krzewienia kultury i jej naj-pełniejszego przeżywania dzięki możliwości konfrontacji wielu nurtów oraz bez-pośredniego dostępu do różnych form jej wyrazu.

Zbyt optymistyczny byłoby jednak łączenie pojęcia miasta tylko z pozytywnymi atrybutami – innowacją, twórczością i nowoczesnością. Miasta, jak wcześniej wspomniano, są centrami ludzkiej działalności ze wszystkimi tego konsekwencjami, zarówno pozytywnymi, jak i negatywnymi. Intensywna urbani-zacja doprowadziła do ujawnienia takich „chorób miejskich”, jak: deprywacja, przemoc, patologie społeczne, bezrobocie, dezintegracja społeczności, zanik po-czucia przynależności do grupy, osłabienie więzi społecznych, wzrost popo-czucia osamotnienia i alienacji. Szczególną rolę w walce z wymienionymi „chorobami miejskimi” przypisuje się kulturze. Pozwala ona organizować czas wolny, kształ-tuje wartości, tworzy symbole, które współuczestniczą w budowie tożsamości, pozwalają na „poczucie świadomości bycia u siebie i bycia wśród swoich, na kształtowanie wyobrażenia, kim jestem, poprzez proste skąd jestem, na wytwo-rzenie świata małej ojczyzny”⁶. „Choroby miejskie”, o których mowa, są jednak, jak podkreślają twórcy raportu Our creative diversity, w mniejszym bądź więk-szym stopniu stałymi cechami życia w mieście. Z całą pewnością stopień nasilenia większości z nich zależy w dużej mierze od tego, jak miasto i jego władze

4 Our creative diversity, Report from the World Commission on Culture and Development, 1995.

5 Za: K.Z. Sowa, Środowisko społeczne mieszkańca wielkiego miasta [w:] M. Malikowski, S. So-lecki, red., Socjologia miasta, Mana, Rzeszów 1999, s. 102.

6 K. Pawłowska, Idea swojskości w urbanistyce i architekturze miejskiej, Wydawnictwo Politech-niki Krakowskiej, Kraków 1996, s. 25.

53 stosowują się do nowej rzeczywistości i jak radzą sobie z coraz bardziej złożony-mi wyzwaniazłożony-mi, przed któryzłożony-mi stają.

Przedstawiona w pracy charakterystyka miast dotyczy szczególnie miast naj-większych – metropolii. B. Jałowiecki nazywa metropolie miejskim universum, J. O’Connor miastami twórczymi – creative cities, F. Denieul mianem miejsc gdzie kształtowana jest przyszłość, miejscami innowacji, tworzenia nowych pro-duktów i rynków, procesów technologicznych, odkryć naukowych i form kultury.

To właśnie metropolie decydują dzisiaj w największym stopniu o rozwoju, są centrami postępu i innowacji, do nich należy też przyszłość. A. Klasik wyróżnia cztery role, jakie mogą i powinny odgrywać współczesne metropolie. Są to role:

• promotora, polegająca na wspieraniu rozwoju określonych dziedzin i obszarów, ekspansji i współpracy międzynarodowej oraz przyciągania kapitału, technologii i firm,

• kreatora, związana z tworzeniem warunków sprzyjających prywatnej przed-siębiorczości i inicjatywom lokalnym, zachowaniom i procesom innowacyjnym, rozwijaniu sieci współpracy,

• lidera zmian i miejsca kształtowania się środowisk twórczych, politycznych i gospodarczych,

• ewaluatora, głównie w dziedzinie polepszania jakości środowiska i jakości życia, oraz rozwoju konkurencyjności⁷.

Przez długi czas rozważania dotyczące metropolizacji związane były tylko z wielkością miasta, tymczasem metropolitalny charakter miasta uzależniony jest nie tylko od jego wielkości, ale także od wypełnianych funkcji, ich złożoności oraz zasięgu oddziaływania. Stąd na pełne miano metropolii zasługują tzw. diver-sified cities – miasta o złożonych funkcjach wyższego rzędu o dużym zasięgu oddziaływania⁸. A. Klasik⁹ wyróżnia 11 podstawowych funkcji metropolitalnych.

Są to funkcje: polityczna, duchowa, administracyjna, kulturalna, naukowa, tury-styczna, edukacyjna, gospodarcza, finansowa, komunikacyjna i informacyjna.

Spojrzenie na funkcje miast z punktu widzenia zasięgu ich oddziaływania nawią-zuje do teorii bazy ekonomicznej¹⁰.

Powyższe rozważania wskazują na wielość aspektów związanych z problematyką miejską, sposobem jej odbioru i analizy. Częścią wspólną

7 A. Klasik, Rola metropolii w rozwoju lokalnym [w:] J. Purchla, red., Metropolitalne funkcje Krakowa, MCK, Kraków 1998, s. 45.

8 J. Purchla, Kraków prowincja czy metropolia, MCK, Kraków 1996, s. 18.

9 A. Klasik, Rola metropolii w rozwoju lokalnym..., op.cit., s. 40.

10 Według teorii bazy ekonomicznej miast nie są one jednostkami wyizolowanymi w przestrzeni, a tworzą wewnętrznie powiązany system, w którym każde z nich dostarcza towarów i usług dla mniej-szego bądź więkmniej-szego obszaru. Miasta wypełniają dwojakiego rodzaju funkcje: egzo- i endogeniczne.

Funkcje endogeniczne świadczone są na potrzeby rynku wewnątrzmiejskiego, celem jest obsługa mieszkańców miasta. Działania te nie wpływają na bezpośredni wzrost miasta, są natomiast ważne z punktu widzenia jego prawidłowego funkcjonowania i jakości życia jego mieszkańców. Funkcje egzogeniczne to promieniowanie miasta, eksport jego produkcji i usług na rynek zewnętrzny. Ich zasięg i skala oddziaływania bezpośrednio decydują o wzroście i sile ekonomicznej miasta. Rozwinię-ciem klasycznej teorii bazy ekonomicznej są modele A. Preda, w których za istotny czynnik rozwoju miast ery postindustrialnej uznaje się przepływ informacji i innowacji.

54

kich z nich są ludzie, którzy miasto tworzą, dzięki którym istnieje i rozwija się.

Dla J.H. Turnera¹¹ miasto to organizacja ludzi w przestrzeni. Organizacja, w której ludzie koegzystują poprzez sieć wzajemnych powiązań, możliwość rozwoju wła-snych umiejętności i koordynacji działań w różnych sferach życia – to scena, na której rozgrywa się codzienne życie jego mieszkańców. Do metafory miasta jako sceny nawiązuje książka E. Goffmana Człowiek w teatrze życia codziennego¹². Autor sugeruje, że każda rola, jaką pełnią członkowie społeczności miejskiej, może być odegrana dobrze lub źle. Tło dla postaci pierwszoplanowych może być kreowane przez postacie drugoplanowe w sposób ułatwiający lub utrudniający im działanie. Końcowym rezultatem może być dobre przedstawienie – harmonijnie rozwijające się miasto lub szereg mało spójnych czasem wręcz sprzecznych aktów – miasto o rozwoju niezrównoważonym.

Przemiany gospodarcze współczesnego świata oraz działania podejmowane przez aktorów sceny miejskiej prowadzą do rozwoju i przekształceń miast. Wraz ze zmianami otaczającej rzeczywistości działania te sprowadzają się do poszuki-wania nowszych modeli organizacji, polityki, sposobów interwencji i działania oraz szukania nowych bądź lepszego wykorzystywania istniejących czynników rozwoju. Zmieniające się wyzwania i możliwości, jakie niesie ze sobą sektor kul-tury, sprawiają, że konieczne staje się także nowe spojrzenie na rolę kultury w rozwoju miast i odpowiedź nie tylko na pytanie, „co miasta mogą zrobić dla kultury”, ale także, „co kultura może zrobić dla rozwoju miast”.