1. PRZEMYSŁY KULTURY – EKONOMICZNY WYMIAR SEKTORA
1.4. Ekonomiczny wymiar sektora przemysłów kultury w wybranych
Przemysły kultury uznawane są obecnie za jeden z najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki. Jak pisze J. Purchla, „z sacrum kultura staje się także tovarum”34. Podobną opinię podziela wielu autorów, stwierdzając, iż osiągnęli-śmy ten etap rozwoju, w którym sfery ekonomii i kultury nie mogą być od siebie odseparowywane, a kultura staje się częścią światowej gospodarki, źródłem rentownych miejsc pracy i znaczących dochodów (por. J. Purchla 2001, K. Krzysztofek 2001, D. Crane 1999, S. Connor 1989 i inni)35. Esencją myślenia o kulturze w omawianych kategoriach jest przyjęte za motto pracy stwierdzenie M. McLuhana36: „z ery, w której biznes był naszą kulturą, znaleźliśmy się w erze, w której kultura staje się naszym biznesem”. Tezę tę wydaje się po-twierdzać m.in. raport Price Waterhouse Coopers, według którego światowe wydatki na różne media w najbliższych latach będą rosły średnio o 7,2% rocz-nie, osiągając 1,2 bln $ w 2005 roku (w roku 2000 – 831 mld $). Zdaniem auto-rów raportu, tempa wzrostu tej branży nie osłabi niepewność co do stabilnego rozwoju gospodarki światowej (tab. 2).
32 P. Bendixen, Ekonomika kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 177.
33Zagadnienie interwencjonizmu państwa w stosunku do przemysłów kultury jest szeroko omówione w ekspertyzie D. Ilczuk, M. Smoleń, Wspieranie komercyjnej działalności kulturalnej [w:] D. Ilczuk, M. Misiąg, Finansowanie kultury w gospodarce rynkowej, IBnGR, Warszawa 2002.
34 J. Purchla, Kultura a transformacja Polski [w:] Rocznik MCK, no. 10, Kraków 2001, s. 28–30.
35 Według autorów raportu In from the margin kultura „ma współcześnie do odegrania rolę nie tylko służebną w stosunku do takich aspektów życia ludzkiego określających jego jakość: jak bezpieczeństwo, równość szans, prawa człowieka oraz wartości wiązane z pojęciem społeczeństwa obywatelskiego, ale również jako obiektywny czynnik ekonomiczny i rzecz cenna sama w sobie”.
36 J. Lampel, T. Lant, J. Shamsie, Balancing act..., op.cit., s. 263.
31 Tabela 2 Światowy rynek przemysłów kultury, prognoza wzrostu
w latach 2000–2005
Kategoria
2000 2005
Globalna wartość
rynku w mld $ Globalna wartość rynku w mld $
Film 68 93
Produkcja programów TV 107 168
Nadawcy TV 152 221
Nagrania muzyczne 38 49
Reklama w Internecie i dostęp do sieci 40 90
Wydawanie czasopism 84 111
Wydawanie dzienników 155 197
Wydawanie książek 85 105
Działalność radiowa wraz z reklamą
i reklama zewnętrzna 48 69
Źródło: Rynek mediów i rozrywki, Raport Price Waterhouse Coopers, za: A. Błaszcz, Pomoże Internet, „Rzeczpospolita” 15.06. 2001.
W najbliższych latach oczekuje się także znaczącego wzrostu obrotów w światowym handlu zagranicznym dobrami i usługami kultury. O dynamice tego rynku może świadczyć fakt, iż w latach 1980–1999 obroty handlowe w sektorze kultury wzrosły z 95 340 mln $ do 387 927 mln $37. Największy udział w eksporcie i imporcie dóbr i usług kultury w 2000 roku miały USA, Niemcy, Wielka Brytania. Kraje te skupiały 55,4% wartości eksportu i 47%
wartości importu dóbr i usług kultury.
Źródło: www.unesco.org (szacunek)
Ryc. 4. Struktura geograficzna rynku przemysłów kultury w 2000 r.
37 www.unesco.org 207 bln $
131bln $ 110 bln $
Azja Europa Ameryka
32
Dokonanie wiarygodnej analizy porównawczej ekonomicznego znaczenia przemysłów kultury w gospodarce poszczególnych krajów, ze względu na zasy-gnalizowane w podrozdziale 1.2 różnice w definiowaniu obszaru przemysłów kultury oraz różnice metodologiczne w gromadzeniu danych statystycznych na ten temat, nadal jest trudne. Jednym z najważniejszych zadań w tej dziedzinie wydaje się wypracowanie wspólnej dla wszystkich krajów metodologii groma-dzenia danych. Prace zmierzające do ujednolicenia statystyki w dziedzinie kul-tury prowadzi Zespół do Spraw Finansowania Kulkul-tury Eurostat.
Informacje statystyczne dotyczące wielkości oraz struktury przemysłów kul-tury w większości krajów Unii Europejskiej zaczęto prowadzić, począwszy od lat 80. Proces stymulowany był początkowo przez UNESCO i Radę Europy, później działania takie podjęły także rządy większości krajów piętnastki. Efek-tem tych prac są szczegółowe raporty dotyczące roli tego sektora w gospodarce poszczególnych krajów, regionów i miast.
W 1995 roku w krajach Unii Europejskiej w sektorze kultury pracowało oko-ło 3,5 mln osób, a udział tego sektora w tworzeniu PKB wahał się w granicach 3–5% (tab. 3).
Tabela 3 Zatrudnienie w sektorze kultury w krajach UE w 1995 r.*
Kraj Ogółem Sztuki
*Podane liczby są szacunkami pochodzącymi z różnych źródeł. Odnoszą się do liczby osób zatrudnionych w sektorze kultury zarówno pełno, jak i niepełnoetatowych, Bd – Brak danych.
Źródło: Culture, the cultural industries and employment in UE, Commission Staff Working Paper, Brussels 1998.
33 Według najnowszego raportu Unii Europejskiej w 1999 roku w sektorze kul-tury zatrudnionych było już 7,2 mln pracowników38. W latach 1995–1999 liczba zatrudnionych w tym sektorze wzrastała średnio o około 2,1% rocznie, przy czym dynamika wzrostu osiągnęła 4,8% rocznie w przypadku zatrudnionych w zawodach bezpośrednio związanych z twórczością, w przypadku pozostałych (np. administracja w kulturze) zaobserwowano spadek liczby zatrudnionych.
Dynamika wzrostu zatrudnionych była także różna dla poszczególnych dzie-dzin39. Liczba zatrudnionych wzrastała najszybciej w sektorze mediów. Równo-cześnie zaobserwowano stagnację w rozwoju tradycyjnych dziedzin, takich jak np. przemysł wydawniczy.
Tabela 4 Zatrudnienie w zawodach bezpośrednio związanych z kulturą
w tys. osób
1995 1999 wzrost %
EU15 1659,7 2004,3 4,8
Źródło: Exploitation and development of the job potential in the cultural sector in the age of digitalisation, European Commision DG Employment and Social Affairs, Munich 2001.
Tabela 5 Zatrudnienie w przemyśle wydawniczym w tys. osób
1995 1996 1997 1998 1999 Spadek w
% 1995–
1999
EU15 1,969 1,979 1,907 1,935 1,958 –0,1
Źródło: Exploitation and development of the job potential in the cultural sector in the age of digitalisation, European Commision DG Employment and Social Affairs, Munich 2001.
W najbliższych latach, wraz z przewidywanym rosnącym popytem na dobra i usługi kultury oraz wzrostem znaczenia „handlu” zagranicznego dobrami i usługami kultury oczekuje się dalszego wzrostu zatrudnienia w sektorze kultu-ry. Według szacunków ekspertów Unii Europejskiej największa dynamika bę-dzie dotyczyła branży „digital culture”, w której w następnej dekabę-dzie oczekuje się powstania 9,6 mln nowych miejsc pracy.
Wzrost ekonomicznego znaczenia przemysłów kultury jest różny dla po-szczególnych krajów Unii Europejskiej. Przykładowo w Finlandii w latach 1996–1999 przychody przemysłów kultury wzrosły o 18%, w jednym z nie-mieckich landów Nadrenii Westfalii Północnej w analogicznym okresie przyrost
38 Exploitation and development of the job potential in the cultural sector in the age of digitali-sation, European Commision DG Employment and Social Affairs, Munich 2001.
39 Charakterystyczny dla sektora kultury jest wysoki udział osób samozatrudniających się (ok.
23%) i na zlecenie (ok. 17%).
34
wyniósł 21%. Wysoka jest także dynamika zmian zatrudnienia w sektorze kultu-ry w poszczególnych krajach. Przykładowo w latach 1987–1994 w Hiszpanii zatrudnienie w sektorze kultury wzrosło o 24% (3,4% rocznie), we Francji w latach 1982–1990 o 37% (4,6% rocznie), w Wielkiej Brytanii w dziesięciole-ciu 1981–1991 o 34% (3,4% rocznie). Duży wpływ na znaczący wzrost miejsc pracy w kulturze miały środki przeznaczone z funduszy strukturalnych, zwłasz-cza Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego ukierunkowanego na roz-wój regionalny oraz Europejskiego Funduszu Społecznego.
Poziom rozwoju przemysłów kultury oraz ich udział w gospodarce poszcze-gólnych krajów jest silnie zróżnicowany, w dużej mierze uzależniony od sytua-cji społeczno-ekonomicznej i polityki państwa. Jednym z krajów europejskich, w którym ekonomiczne znaczenie sektora kultury jest szczególnie duże, jest Wielka Brytania40. Znaczący wpływ na taką sytuację ma wprowadzone w latach 90. proekonomiczne podejście do kultury brytyjskiego rządu. Przyjęte przez rząd rozwiązania sprowadziły się m.in. do wprowadzenia nowych sposobów zarządzania i finansowania jednostek kultury, opracowania zasad podziału środ-ków z narodowej loterii na rzecz kultury, wypracowania rozwiązań legislacyj-nych wspierających współpracę pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i pozarządowym, i utworzenia specjalnej grupy Creative Industries Task Force, której powierzono zadanie oszacowania potencjału przemysłów twórczych Wielkiej Brytanii oraz określenie sposobów maksymalizacji płynących z nich zysków. W 2000 roku szacunkowa wartość programów zrealizowanych w ra-mach partnerstwa biznesu i sztuki wyniosła 225 mln Є41.
Najważniejszym na dzień dzisiejszy dokumentem opisującym miejsce prze-mysłów kultury w gospodarce brytyjskiej jest przygotowany przez wspomnianą grupę dokument Creative Industries Mapping Document42. Przedstawiono w nim wkład przemysłów twórczych (których zasadniczą częścią są przemysły kultury) w gospodarkę brytyjską, dokonano próby oszacowania ich potencjału, przynoszonych zysków oraz udziału w zatrudnieniu (tab. 6). W dokumencie podkreślono także silne współzależności pomiędzy sektorem kultury i innymi sektorami gospodarki, przede wszystkim turystyką. Dużo uwagi poświęcono również problemowi użytkowania infrastruktury kulturalnej oraz sposobom maksymalizacji płynących z tej działalności zysków.
40 Pierwszą pionierską pracą, która obiektywnie oceniła rynek sztuki i przemysłów kultury w Wielkiej Brytanii była książka A. Nissel, Facts about Arts (1983). Natomiast, pierwsze pełne dane statystyczne dotyczące sektora kultury poszerzonego o przemysły kultury ukazały się w pracy J. Myerscough, Economic Importance of the Arts (1987). Autor pracy oszacował, iż w 1985 roku sektor kultury w Wielkiej Brytanii przyniósł 3.992 mln ₤. Kolejną próbą określenia roli sektora kultury w kategoriach ekonomicznych była praca B. Casey, R. Dunlop i S. Selwood, Culture as Commodity. Autorzy pracy oszacowali, iż w przemysłach kultury w 1994 roku zatrudnionych było ok. 2% wszystkich pracujących Brytyjczyków.
41 D. Ilczuk, Polityka kulturalna w społeczeństwie obywatelskim, op.cit.
42 Creative Industries Mapping Document, Department of Culture, Media and Sport (DCMS), London 1998.
35 Tabela 6 Charakterystyka przemysłów twórczych Wielkiej Brytanii w 1997 r.
Rodzaj Szacunek
dochodu w mln ₤ Eksport w mln ₤ Szacunkowe zatrudnienie
Reklama 4000 565 96000
Architektura 1500 250 30000
Rynek sztuki i antyków 2200 1300 39700
Rzemiosło artystyczne 400 40 25000
Design 12000 350 23000
Design fashion 600 350 11500
Film 900 522 33000
Multimedia 1200 417 27000
Muzyka 3600 1500 160000
Sztuki sceniczne 900 75 60000
Wydawnictwa 16300 1900 125000
Software 7500 Brak danych 272000
Telewizja i radio 6400 234 63500
Suma 57500 7153 965700
Źródło: Creative Industries Mapping Document, DCMS, London 1998.
W omawianym dokumencie oszacowano, że wkład przemysłów kultury w gospodarkę brytyjską w 1997 roku kształtował się na poziomie około 5%
PKB i 4% całkowitego zatrudnienia. W Finlandii w 1995 roku w sektorze prze-mysłów kultury działało ponad 13,5 tys. firm (7,2% wszystkich fińskich pod-miotów gospodarczych, dostarczając ponad 66 tys. miejsc pracy. Stanowiło to ponad 4% całkowitego zatrudnienia. W Austrii w 1999 roku szacowano, że zatrudnienie w sektorze kultury wynosi powyżej 4% całkowitego zatrudnienia.
Najniższe procentowo zatrudnienie w sektorze kultury spośród krajów Unii Europejskiej notuje się w Portugalii i we Włoszech.
W Holandii całościowe raporty przedstawiające ekonomiczne znaczenie kul-tury i jej przemysłów powstają, począwszy od połowy lat 80. W raportach wprowadza się pojęcie przemysłu praw autorskich (copyright industry), którego znaczącą część stanowią przemysły kultury. Dla określenia ekonomicznej roli sektora kultury w gospodarce posłużono się wskaźnikiem wartości dodanej i jej udziału w PKB43. W raporcie z 1989 roku wartość dodaną wytworzoną przez sektor kultury w Holandii oszacowano na 4% PKB. Wynik ten był porównywal-ny z wartością dodaną wytworzoną w tym roku przez rolnictwo i leśnictwo oraz transport (wyłączając transport wodny i powietrzny). W 1994 roku omawiany wskaźnik wzrósł do wartości 4,68% PKB (tab. 7). Wzrost wartości dodanej w sektorze kultury w latach 1989–1994 znacznie wyprzedził wzrost dla całego
43 Wartość dodana stanowi przyrost wartości dóbr w wyniku procesu produkcji. Oblicza się ją przez odjęcie od całkowitej wartości dóbr wytworzonych przez dany podmiot kosztów material-nych (związamaterial-nych z zastosowaniem dóbr pośrednich) poniesiomaterial-nych przy produkcji tych dóbr.
Zaletą przyjęcia jako miernika wartości dodanej jest to, że w agregowaniu wartości dodanej kilku różnych komponentów nie ma ryzyka liczenia tych samych danych dwukrotnie.
36
kraju. Najszybszy rozwój zanotowano w branży multimedialnej i reklamie.
W omawianym okresie odnotowano także wzrost udziału liczby zatrudnionych w sektorze kultury z około 4% całkowitego zatrudnienia w 1989 do 4,72%
w 1994 roku. Według najnowszych danych w 2000 roku w Holandii w sektorze kultury pracowało już ponad 771 tys. osób44, tym samym w stosunku do 1994 roku liczba zatrudnionych w 2000 roku wzrosła ponad dwukrotnie.
Tabela 7 Podstawowa charakterystyka sektora kultury Holandii i jego znaczenie
w gospodarce w 1994 r. (1Є = 2,2 NLG)
Rodzaj Zatrudnienie w sektorze
kultury
Udział w całkowitym
zatrudnieniu w %
Wartość dodana
w mln NLG % PKB
Wydawnictwa i literatura 122713 1,82 11093 2,01
Fotografia 4105 0,06 129 0,02
Muzea, galerie, handel,
sztuka, design 15410 0,23 109 0,02
Muzyka i teatr 31290 0,47 1496 0,27
Film i wideo 11952 0,18 599 0,11
Radio i telewizja 15947 0,24 2488 0,45
Multimedia 52488 0,79 4561 0,83
Reklama 62296 0,93 5355 0,97
Razem 316201 4,72 25830 4,68
Holandia 6692000 100 551490 100
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Van Asselt, J. Hakfoort, P. Minkman, The eco-nomic importance of copyright in The Netherlands in 1994, Foundation for Ecoeco-nomic Rese-arch of the University of Amsterdam, Den Haag 1998.
W raportach dotyczących znaczenia sektora kultury dla gospodarki holender-skiej określono także przybliżoną wartość importu i eksportu dóbr i usług kultu-ry. Po stronie eksportu uwzględniono m.in. zyski płynące z występów artystów poza granicami kraju, honoraria płacone przez zagraniczne instytucje twórcom holenderskim itp. Po stronie importu wymieniono m.in. koszty związane z wy-stępami zagranicznych zespołów w Holandii.
44 R. Kloosterman, De stad, de cultuur en het geld, Stedbouw & Ruimteelijke Ordening, no. 2, Amsterdam 2002, s. 28.
37 Tabela 8 Wartość eksportu i importu dóbr i usług kultury w Holandii w 1989 i 1994 r.
(1Є = 2,2 NLG)
Eksport w mln NLG Import w mln NLG
Sektor 1989 1994 1989 1994
Wydawnictwa i literatura 1357 1395 1145 1173
Fotografia 9 16 45 28
Sztuki wizualne 273 69 199 52
Teatr i muzyka 768 972 438 512
Film, wideo, media 259 67
Komputer software 15 632 1200 714
Inne Bd 1679 Bd 2085
Razem 2422 5022 3267 4631
Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Van Asselt, J. Hakfoort, P. Minkman, The eco-nomic importance of copyright in The Netherlands in 1994, Foundation for Ecoeco-nomic Rese-arch of the University of Amsterdam, Den Haag 1998; J.T Booij, The economic importance of copyright in The Netherlands in 1989, Foundation for Economic Research of the University of Amsterdam, Den Haag 1993.
Szacunkowo eksport dóbr i usług kultury przyniósł w 1994 roku – 5022 mln NLG, co równe było 1,1% całkowitej wartości eksportu Holandii, import wy-niósł 4631 mln NLG – 1,5% całkowitej wartości importu.
Na koniec warto podkreślić, iż rząd holenderski podjął wiele rozwiązań ma-jących na celu wzmocnienie kondycji sektora kultury. Wśród najważniejszych rozwiązań można wymienić decentralizację finansowania sektora kultury, utwo-rzenie ciał doradczych i eksperckich współodpowiedzialnych za podział dotacji, wprowadzenie czteroletniego okresu dotacji, który daje instytucjom możliwość kompensowania strat w jednym roku zyskami z roku następnego, odchodzenie od podmiotowego finansowania kultury na rzecz finansowania wartościowych projektów czy wreszcie prywatyzację muzeów i częściową prywatyzację tea-trów. Rezultatem jest system wzajemnie wzmacniających się inicjatyw kultural-nych sektora prywatnego i publicznego.
***
Zmieniająca się rzeczywistość stawia przed sektorem kultury nowe możli-wości i wyzwania. Proces decentralizacji zarządzania sektorem kultury i prywatyzacja kolejnych rynków kultury doprowadziły do sytuacji, w której konieczne staje się przezwyciężenie osobnego myślenia o kulturze i ekonomii.
Za tworzenie i dostarczanie społeczeństwu dóbr i usług kultury odpowiedzialne są współcześnie trzy grupy podmiotów – publiczne, non-profit oraz działające na zasadzie reguł gry rynkowej – przemysły kultury. Podmioty te współistnieją,
38
wzajemnie uzupełniają swoją działalność i decydują o kondycji sektora kultury – jakości i ilości oferty kulturalnej.
Jak wskazuje wiele badań, oferta przemysłów kultury ma obecnie podsta-wowe znaczenie dla podaży dóbr i usług kultury. Decyduje ona o dostępie więk-szości społeczeństwa do dóbr i usług kultury, także wpływa na kształtowanie gustów, norm, opinii i stylów życia. Siłą napędową rozwoju przemysłów kultury stała się rewolucja technologiczno-informacyjna, która umożliwiła stosunkowo tanie, masowe powielanie oryginalnego dzieła twórcy oraz wprowadzenie do panteonu kultury nowych form jej tworzenia i odbioru.
Zorientowane rynkowo przemysły kultury, opierające się na kreatywności, systemie małych i średnich przedsiębiorstw, charakteryzujące się ograniczoną kapitałochłonnością są w krajach wysoko rozwiniętych jednymi z najdyna-miczniej się rozwijających sektorów gospodarki – samodzielną dziedziną go-spodarowania generującą znaczne przychody i rentowne miejsca pracy. Argu-menty przemawiające za postawieniem w rozwoju na sektor kultury sprowadza-ją się tym samym coraz częściej nie tylko do uznania roli kultury w rozwoju jednostki i społeczności, ale także jej wpływu na rozwój gospodarczy państw, regionów i miast. Co wynika z tego dla Polski? Jak pisze J. Szomburg
„(...) obecnie stajemy przed koniecznością poszukiwań nowych dźwigni dynamicznego wzrostu gospodarczego i podnoszenia konkurencyjności Polski jako miejsca produkcji, inwestycji i zamieszkania (...). Nie ma innej drogi dla lepszej przyszłości kraju niż droga przechodzenia do gospodarki opartej na wiedzy, kreatywności, kapitale ludzkim”45. Postawienie na rozwój przemysłów kultury z pewnością jest taką drogą.
Obranie tej drogi wymaga jednak nie tylko inicjatywy ze strony społeczeństwa, ale także wspierającej polityki ze strony państwa.
45 Przesłanie konferencji „Kultura i przemysły kultury szansą rozwojową Polski”, 13.06.2001, Warszawa.