Kultura jako czynnik rozwoju miast

Znaczenie sektora kultury w rozwoju i podnoszeniu atrakcyjności miast można rozpatrywać w wielu aspektach. Dotyczą one wszystkich podstawowych elementów miasta: jego mieszkańców, gospodarki i przestrzeni. Poprzez swoją złożoność oraz bazowanie na kreatywności i innowacji jego wpływ wykracza także poza granice miasta – sektor kultury może stymulować rozwój innych funkcji, ułatwiać właściwe profilowanie funkcji egzogenicznych miasta – sta-nowić o jego ekonomicznej sile.

Środowisko kulturalne miasta, jego kulturalny kapitał (cultural capital), two-rzy historia oraz wszyscy, któtwo-rzy są współcześnie współodpowiedzialni za ofertę kulturalną miasta – od twórców, przez instytucje publiczne i podmioty prywatne dostarczające na rynek dóbr i usług kultury, podmioty pośredniczące w ich dys-trybucji, instytucje edukacyjne odpowiedzialne za kształcenie artystów, pracow-ników kultury, kadr dla przemysłów kultury po odbiorców kultury. Wykształce-nie kapitału kulturalnego zależy od złożonego zespołu historyczWykształce-nie ukształtowa-nych czynników natury kulturowej, społecznej, ekonomicznej i politycznej, dlatego w pełni wykształcony pojawia się dopiero na pewnym etapie rozwoju miasta. Znaczenie kapitału kulturalnego dla rozwoju miasta można rozpatrywać przez pryzmat korzyści społecznych i ekonomicznych. W pierwszym przypad-ku, korzyści odnoszą się bezpośrednio do mieszkańców, którzy wykorzystują środowisko kulturalne dla zaspokajania swych potrzeb, w tym potrzeby związku z miejscem, aspiracji, organizacji wolnego czasu, walki z „chorobami miejski-mi”. Ostatni z aspektów, wbrew przepowiedniom trzeciej fali A. Tofflera, w dzisiejszych czasach nabiera szczególnego znaczenia.

Ekonomiczne znaczenie kapitału kulturalnego tkwi przede wszystkim w przemysłach kultury, które wzbogacają jakościową i ilościową ofertę kultu-ralną miasta, wpływają na rozwój turystyki, generują nowe miejsca pracy, do-chody oraz zwiększają ofertę eksportową miasta. Ekonomiczne znaczenie sekto-ra kultury pośrednio związane jest także z wpływem kultury na jakość i estetykę przestrzeni miejskiej, promocję i wizerunek miasta. Aspekty te odgrywają

68

szczególną rolę w zatrzymywaniu obecnych i przyciąganiu nowych turystów, mieszkańców i inwestorów. W przypadku inwestorów, kapitał kulturalny jest szczególnie ważny z punktu widzenia inwestycji związanych z gospodarką opar-tą na wiedzy i sektorem usług, które silnie reagują na czynniki środowiskowe.

Kapitał kulturalny tym samym nie tylko kształtuje kontekst i treść życia spo-łecznego, ale także coraz częściej odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu go-spodarki miejskiej.

W strategiach rozwoju wielu miast Europy Zachodniej sektor kultury, a przede wszystkim przemysły kultury, uznane zostały za obiektywny czynnik rozwoju. Za przykład miast, w których strategie takie podjęto, mogą posłużyć, poza tradycyjnymi europejskimi centrami kultury, chociażby Manchester, Glasgow, Lipsk, Liverpool czy Rotterdam. W większości miast władze koncen-trują się na konkretnej branży przemysłów kultury, która ma odgrywać dominu-jącą rolę w strategii rozwoju. Przykładowo w Manchesterze szczególne znacze-nie przypisano sektorowi mediów. Ostaznacze-nie szacunki sugerują, że w sektorze tym (przemysł filmowy, telewizyjny, wideo, prasy i multimedialny) pracuje ponad 45% z wszystkich zatrudnionych w przemyśle kultury. W Rotterdamie nacisk położono na wspieranie festiwali i kreowanie wizerunku miasta jako miasta festiwali, w tym m.in. największego w Europie festiwalu kultury karaibskiej.

Różne są sposoby realizacji tych strategii przez władze lokalne. Najczęściej sprowadzają się one do działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego – poprawy jakości przestrzeni miejskiej, promocji środowisk artystycznych, two-rzenia sieci promocji i dystrybucji dóbr kultury, organizowania i finansowania festiwali i innych renomowanych imprez, ułatwień dotyczących rozpoczynania działalności w różnych branżach przemysłów kultury poprzez uproszczenia administracyjne, świadczenia lokalowe i finansowe. Ważną rolę odgrywają także działania informacyjne i działania na rzecz koordynowania podejmowa-nych inicjatyw. Przykładowo w Amsterdamie, w urzędzie miasta, utworzono Komórkę do Spraw Przemysłów Kultury. Jej celem jest udzielanie wszelkich informacji związanych z rozpoczęciem działalności w tym sektorze, prowadze-nie bazy danych (dotyczy m.in. planowanych działań, dostępnej infrastruktury itp.). Urząd miasta aktywnie włącza się również w organizację wspólnych dzia-łań w celu koncentracji środków, obniżenia kosztów i poprawy jakości i ilości oferty kulturalnej, a także zwiększania wykorzystania publicznej infrastruktury przez sektor przemysłów kultury. Innym przykładem instytucji, których celem jest koordynacja współpracy pomiędzy kulturą i biznesem, są niemieckie orga-nizacje typu quango – Kulturrarum Niederrhein e. V i Aktion Müsterland e. V.

Obydwie organizacje działają na rzecz rozwoju porozumienia pomiędzy kulturą i biznesem, kierując się zasadą, iż biznes powinien wspierać działalność kultu-ralną, ponieważ działalność ta przynosi wymierne zyski dla miast i regionu.

Wśród podejmowanych przez Kulturrarum Niederrhein e. V inicjatyw wymienić można m.in. działania na rzecz poprawy przepływu informacji pomiędzy bizne-sem i kulturą, profesjonalną i kompleksową pomoc w rozpoczynaniu działalno-ści w sektorze przemysłów kultury, promowanie współpracy pomiędzy

władza-69 mi lokalnymi i sektorem prywatnym dla obopólnych korzyści, promocję regio-nu. Druga z wymienionych organizacji przyczyniła się także m.in. do stworzenia w Internecie kulturalnego atlasu (prezentowane informacje dotyczą także prze-mysłów kultury), organizacji corocznej imprezy Müsterland Day informującej o polityce kulturalnej regionu i polityce względem przemysłów kultury, wpro-wadzenia regionalnego systemu biletowego, działań na rzecz promocji regionu jako centrum produkcji telewizyjnej. W wielu miastach władze lokalne rozpo-częły także realizację programów, które mają na celu rozwój infrastruktury pu-blicznej dostępnej dla prywatnej działalności kulturalnej. Przykładem są projek-ty budowy nowych czy adaptacji starych budynków poprzemysłowych na sale koncertowe, muzea, galerie, pracownie artystyczne. Ważnym elementem oma-wianych strategii jest także wsparcie dla instytucji edukacyjnych, w tym zwłasz-cza instytucji artystycznych.

Szczególną rolę w realizacji strategii rozwoju przemysłów kultury odgrywają Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej¹. Projekty kulturalne współfinansowa-ne ze środków Funduszy Strukturalnych traktowawspółfinansowa-ne są bowiem jako inwestycje mające bezpośredni wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy regionów, wzmacnianie ich konkurencyjności oraz podnoszenie szeroko rozumianej jako-ści życia ich mieszkańców. O ważnojako-ści tego źródła finansowania może świad-czyć fakt, iż według badań przeprowadzonych na zlecenie Komisji Europejskiej w latach 1989–1993 w 12 krajach członkowskich UE środki finansowe przeka-zane z budżetu UE na finansowanie projektów z zakresu kultury w 82,7% po-chodziły ze środków Funduszy Strukturalnych. Badania wskazały także, że w omawianym okresie 2,8% środków z Funduszy Strukturalnych przekazane było na realizację projektów z dziedziny kultury. Rolę Funduszy Strukturalnych w rozwoju przemysłów kultury można obserwować m.in. w realizacji strategii rozwoju Liverpoolu. W 1987 roku władze Liverpoolu rozpoczęły realizację strategii, opierając się na kulturze. Szczególnym osiągnięciem były działania na rzecz transformacji jednej z dzielnic miasta Merseyside w cultural quaters – w dzielnicę kultury i jej przemysłów. Na realizację różnych projektów w tym zakresie tylko z budżetu Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego prze-kazano ponad 3 mln £. Jednym z największych realizowanych projektów był

„Projekt wsparcia rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw z dziedziny kultu-ry, sztuki i mediów”.

Przemysły kultury najczęściej, rozwijają się w miastach metropoliach o mocnych funkcjach ekonomicznych i administracyjnych oraz miastach o utrwalonych historycznych korzeniach kulturowych, funkcjach edukacyjnych i naukowych. Można wskazać kilka powodów takiej sytuacji. Szczególnie w takich miastach:

• można znaleźć wystarczająco dużą koncentrację ludzi i wynikające z niej zróżnicowanie społeczne, przejawiające się w różnych stylach życia, ideach i wartościach, będących podglebiem dla nowych form artystycznej ekspresji. To

1 Szeroko zagadnienie to jest omówione w załączniku nr 1.

70

ludzie są sprawą kluczową innowacji i kreatywności niezbędnej dla rozwoju przemysłów kultury,

• funkcjonuje wystarczająco duża ilość szkół artystycznych wszystkich stop-ni, które zapewniają stały dopływ wysoko kwalifikowanych, specjalistycznych

„kadr” dla sektora przemysłów kultury,

• jest wystarczająco duży popyt na dobra i usługi przemysłów kultury (ważne zwłaszcza z punktu widzenia „małych przemysłów kultury” – nastawionych na rynek wewnętrzny, mniej ważne dla tych branży przemysłów kultury, w których produkcja opiera się na wykorzystaniu technik przemysłowych – nastawionych w dużej mierze na rynek zewnętrzny),

• jest wystarczająca liczba instytucji kultury, kulturalnej infrastruktury pu-blicznej oraz innej infrastruktury technicznej niezbędnej dla rozwoju przemy-słów kultury.

Zresztą, jak pisze G. Garofoli, strategie rozwoju miast, opierając się na wła-snym potencjale, w tym także kulturalnym, mogą odnieść sukces tylko wtedy, gdy miasta te i ich potencjał charakteryzuje pewien zespół cech, wśród których najważniejsze to:

• silna specjalizacja produkcyjna na poziomie lokalnym i regionalnym, która oznacza nie tylko przewagę jednego sektora czy segmentu produkcji, ale prze-wagę całego systemu, łączącego różne segmenty i sektory skupione wokół jed-nego typu wytwórczości,

• produkcja regionu czy miasta jest dostatecznie duża, aby stanowić istotną część produkcji krajowej w danym segmencie, w którym się specjalizuje,

• rozwinięty podział pracy pomiędzy instytucjami i innymi podmiotami sys-temu lokalnego, który stwarza warunki do budowy gęstej sieci wzajemnych zależności produkcyjnych zarówno między- jak i wewnątrzsektorowych,

• istnienie silnego sektora małych i średnich przedsiębiorstw bez wyraźniej dominacji monopolistycznej, powoduje to zarówno brak negatywnych aspektów monopolizacji, jak i większą elastyczność produkcji,

• stopniowe kształtowanie systemu efektywnej informacji, który zapewnia bogatą i szybką wymianę informacji związanej z rynkiem oraz nowymi techno-logiami².

Opisany zespół cech ważny jest także w przypadku decyzji o budowie strate-gii rozwoju – przewagi konkurencyjnej opierającej się na sektorze kultury.

Przemysły kultury mają do odegrania w tym procesie niebagatelną rolę. Podej-ście to bezpośrednio odnosi się do przywołanej już koncepcji systemowej, w której odchodzi się od analizy znaczenia poszczególnych firm na rzecz akcen-towania powiązań i zależności pomiędzy nimi występujących w procesie two-rzenia dobra czy projektu od jego początku do zakończenia.

Próbując dokonać generalizacji – wpływ sektora kultury, a przede wszystkim przemysłów kultury, na rozwój miasta wyraża się w następujących obszarach:

2 Za B. Jałowiecki, G. Gorzelak, Konkurencyjność regionów, op.cit., s. 17.

71

• bezpośredni wpływ na rynek pracy poprzez tworzenie miejsc pracy w publicznych instytucjach kultury, organizacjach non-profit, a przede wszyst-kim przemysłach kultury,

• tworzenie produktów dla innych działów gospodarki, a przez to pośredni wpływ na rynek pracy poprzez generowanie miejsc pracy w sektorach związa-nych z sektorem kultury (głównie turystyka kulturalna i edukacja),

• wzrost dochodów budżetu lokalnego bezpośrednio ze sprzedaży dóbr i usług kultury na rynku wewnętrznym (miasta) i zewnętrznym (eksport tworzo-nych w mieście dóbr i usług kultury) oraz zysków uzyskatworzo-nych z podatków od dochodów firm i osób zatrudnionych, jak również podatków od nieruchomości,

• wzrost dochodów budżetu lokalnego pośrednio przez zyski generowane w innych sektorach (głównie turystyka kulturalna i za jej sprawą handel, komu-nikacja miejska itp.),

• przyciąganie inwestorów, „miękki” czynnik lokalizacji działalności,

• element rewitalizacji przestrzeni miejskiej oraz obiektów poprzemysło-wych,

• pomoc w tworzeniu pozytywnego wizerunku miasta i jego promocji,

• przyciąganie oraz zatrzymywanie ludzi kreatywnych, o wysokich kwalifi-kacjach – wpływ na atrakcyjność miasta jako miejsca zamieszkania,

• sposób walki z takimi chorobami miejskimi, jak m.in. osłabienie więzi spo-łecznych, wzrost poczucia osamotnienia, bezrobocie, patologie społeczne³.

Wszystkie te aspekty połączone są silnymi współzależnościami i powiązaniami. Wpływ kultury i jej przemysłów na rozwój miasta można zatem rozpatrywać zarówno z punktu widzenia jednostki – mieszkańca miasta, jak i całego organizmu miejskiego, efektów długo- i krótkoterminowych (ryc. 8).

Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 8. Znaczenie sektora kultury dla mieszkańców miasta

3 Por. m.in. M. Smoleń 2000, J. Purchla, K. Broński, M. Smoleń, M. Murzyn, 2001.

Efekty

Duma Innowacyjność gospodarki

Satysfakcja Atmosfera miasta

Zadowolenie z miejsca zam. „Witalność” miasta

Identyfikacja Tworzenie miejsc pracy

Dostęp do dóbr i usług kultury Rozwój turystyki kulturalnej

jednostka miasto

Kreatywność Profilowanie funkcji miejskich

Wrażliwość Zachowanie kultury i dziedzictwa

Estetyka Prestiż i wizerunek miasta

Normy i wartości Przyciąganie inwestycji

Jakość przestrzeni miejskiej Efekty

72

Harmonijny rozwój kultury subsydiowanej i przemysłów kultury wymaga aktywnej polityki kulturalnej, ekonomicznej i zintegrowanej polityki urbani-stycznej miasta⁴. W raporcie In from the margin⁵ autorzy wyraźnie sugerują, że zadaniem lokalnych władz jest opracowanie takiej strategii rozwoju sektora kultury, która stanowiłaby podstawę powstania przymierza pomiędzy biznesem a kulturą dla ich obopólnych korzyści. Strategia ta powinna promować powiąza-nia pomiędzy publicznymi instytucjami kultury, organizacjami non-profit i przemysłami kultury oraz pomiędzy sektorem kultury a innymi sektorami go-spodarki. Według H.K. Nielsen⁶, współczesna polityka kulturalna w miastach powinna być polityką kompleksową, na którą składa się:

• polityka kulturalna stymulująca rozwój komercyjnych podmiotów działają-cych na tym polu, jej celem jest pobudzanie produkcji dóbr i usług kultury na rynek ponadlokalny („eksport”), założonym efektem wzrost dochodów, wielko-ści produkcji i inwestycji w tym obszarze, a przez to bezpośredni wzrost miejsc pracy w sektorze kreatywnym i dochodów miasta (industrial cultural policy),

• polityka kulturalna stymulująca wzrost atrakcyjności turystycznej, koncen-trująca się na działalności tych podmiotów, których produkty i usługi mogą być konsumowane na miejscu (lokalnie), zasadniczym celem jest więc przyciągnię-cie konsumentów spoza regionu (tourist cultural policy),

• polityka kulturalna, której celem jest kreowanie wizerunku miasta i regio-nu, zaspokajanie potrzeb mieszkańców dotyczących uczestnictwa w kulturze, tworzenie atmosfery miasta, zasadniczym celem jest wykorzystanie kultury i jej przemysłów do promocji miasta jako miejsca atrakcyjnego dla mieszkańców, inwestorów, turystów (cosmetic cultural policy) ⁷,

ponadto należałoby dodać jeszcze jeden element:

• politykę kulturalną ukierunkowaną na wsparcie edukacji artystycznej oraz kształcenie kadr dla przemysłów kultury.

Złożoność możliwości oddziaływania kultury na funkcjonowanie miast sprawia tym samym, że rozwiązywanie spraw kultury to już nie tylko polityka, ale także złożony proces zarządzania przestrzenią kulturową.

W kolejnych podrozdziałach autorka spróbuje przybliżyć na konkretnych przykładach, w jaki sposób kultura przyczynia się do rozwoju i podnoszenia atrakcyjności współczesnych miast.

4 Culture, the cultural industries and Employment in UE, Commission Staff Working Paper, Brussels 1998, The Essen declaration.

5 In from the margin, The Council of Europe, Brussels 1996.

6 H.K. Nielsen, Perspectives for research on Cultural Policy, Journal of Cultural Policy, vol. 5, no. 2, 1999, s. 183–198.

7 L. Kong, Special issue…, op.cit., s. 386.

73