Przemysł książki

Do przemysłu książki zalicza się działalność wydawnictw, drukarni, introli-gatorni oraz podmiotów zajmujących się sprzedażą hurtową i detaliczną książek.

W omawianym sektorze najliczniejsze na ryku są firmy prywatne, stanowiące własność osób i spółek, działające jako profesjonalne przedsiębiorstwa wydaw-nicze bądź jako działy wydawwydaw-nicze przedsiębiorstw o innym charakterze. Rynek wydawniczy wraz z rynkiem muzycznym został najszybciej sprywatyzowanym rynkiem kultury w Polsce. Przemysł wydawniczy i poligraficzny w Krakowie, podobnie jak w całym kraju, należy prawie w całości do sektora prywatnego, jedynie 0,3% to przedsiębiorstwa państwowe (tab. 21).

Tabela 21 Forma prawna podmiotów prowadzących działalność w branży wydawniczej i poligrafii

Kod Rodzaj działalności Liczba

podmiotów Udział%

16 Spółki akcyjne 10 0,7

17 Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością 114 8

18 Spółki jawne 1 0,1

19 Spółki cywilne 340 23,8

24 Przedsiębiorstwa państwowe 4 0,3

40 Spółdzielnie 5 0,3

50 Kościół katolicki 21 1,5

51 Inne kościoły 1 0,1

55 Stowarzyszenia 8 0,5

80 Przedstawicielstwa zagraniczne 0 0

99 Bez szczególnej formy prawnej 926 64,7

Ogółem 1430 100

Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych WUS, Kraków 2000.

Jak wspomniano wyżej, przemysł książki uważany jest za jeden z podstawowych filarów przemysłów kultury. W Warszawie w działalności wydawniczej, poligrafii i reprodukcji zapisanych nośników informacji w 1997 roku, bez uwzględnienia zakładów osób fizycznych i spółek cywilnych zatrud-niających do 5 osób, zatrudnionych było ponad 3% pracujących ogółem⁸. Rów-nież w Krakowie podmioty działające w przemyśle wydawniczym stanowią znaczący wkład w rynek pracy. Według danych WUS w sekcji: wydawnictwo, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników w 2000 roku zatrudnionych było 4284 osób. Stanowiło to 2,3% wszystkich zatrudnionych w mieście. Należy jednak pamiętać, że sprawozdawczość urzędowa nie obejmuje podmiotów ma-łych, które zdecydowanie dominują w strukturze tej branży.

8 D. Ilczuk, Rola przemysłów..., op.cit., s. 205– 211, 206.

99 Pomimo dużej liczby podmiotów zarejestrowanych w sekcjach związanych z przemysłem książki, pozycja Krakowa w tej dziedzinie nie jest silna. Rynek w Polsce zdominowany jest przez wydawców z Warszawy. Co więcej, sytuacja ta wydaje się pogłębiać. Wśród największych wydawnictw pod względem wiel-kości sprzedaży w 1999 roku aż 33 firmy miały swoją siedzibę w Warszawie, po 4 w Poznaniu i Trójmieście, a jedynie 2 w Krakowie⁹. Dwa największe krakow-skie wydawnictwa Znak i WAM plasowały się w 2000 roku daleko w rankingu największych firm z tej branży. Wydawnictwo Znak na pozycji 35 z wynikiem sprzedaży 11,2 mln zł, a Wydawnictwo WAM z wynikiem sprzedaży 7,5 mln na pozycji 51. Dla porównania w tym samym roku obroty największych wydaw-nictw osiągnęły: Świat Książki 152 mln zł (Warszawa), Reader’s Digest 132 mln zł (Warszawa), Prószyński 102 mln zł (Warszawa)¹⁰. Fakt, iż w Krakowie, ośrodku o bogatych tradycjach wydawniczych i silnym literackim środowisku twórczym, nie powstają nowe, prężnie działające wydawnictwa z dużym kapita-łem, jest na pewno zastanawiający, choć jak pisze Cz. Miłosz sytuacja taka mo-że wkrótce ulec zmianie. Cz. Miłosz szansę Krakowa dostrzega w zagęszczaniu literackiej atmosfery miasta:

„(...) do Krakowa w ostatnich latach przybywa coraz więcej znakomitych literatów, jedna osoba przyciąga następną, robi się coraz ciekawiej, przybywają więc kolejni”¹¹.

Największe wydawnictwa krakowskie to wydawnictwa z tradycjami, publi-kujące książki o wysokiej jakości edytorskiej i merytorycznej. Ich czołówkę stanowią oficyny, które istniały przed 1989 rokiem i które potrafiły odnaleźć się w nowych realiach gospodarki rynkowej. Wydawnictwa te mają często charak-ter elitarny i publikują książki o wysokiej wartości przeznaczone dla ograniczo-nej liczby odbiorców. Stąd też charakteryzują je niższe nakłady i niższa wiel-kość sprzedaży (tab. 22). Wydawnictwa te często muszą się ubiegać się o wsparcie finansowe z budżetu państwa. W 2000 roku krakowskie Wydawnic-two Literackie było drugim na liście pod względem wielkości przyznanej dotacji z budżetu państwa (kwota 40 000 zł).

9Ł. Gołębiewski, Rynek książki w Polsce. Edycja 2000, Biblioteka Analiz, Warszawa 2000.

10Tamże.

11Ekonomia literatury, „Gazeta Dzień Dobry”, 19/2002.

100

Tabela 22 Największe wydawnictwa Krakowa – przychody ze sprzedaży książek i ilość wydanych

w 2000 r. tytułów Wydawnictwo Ilość wydanych tytułów

w roku Przychody w 1998 roku (w mln zł)

Znak 96 11,2

WAM 167 7,5

Biały Kruk 12 6,1

PWM 160 7,0

Kluszczyński 15 7,3

Wydawnictwo Literackie 137 5,9

Razem 587 45,0

Źródło: Ł. Gołębiewski, Rynek książki w Polsce. Edycja 2000, Biblioteka Analiz, Warszawa 2000.

Wśród wydawnictw krakowskich można wyróżnić kilka podstawowych grup. Pierwszą z nich stanowią wydawnictwa, w których ofercie przeważa książka o wysokiej wartości merytorycznej i literackiej. Czołówkę tej grupy stanowią Wydawnictwo Znak oraz Wydawnictwo Literackie. Wydawnictwa te kreują i promują najciekawsze prace literackie oraz najwybitniejszych twórców literatury polskiej i obcej. Wśród autorów związanych z oficynami są nobliści Wisława Szymborska i Czesław Miłosz oraz tak znakomite nazwiska, jak: Sta-nisław Barańczak, Gustaw Herling-Grudziński, Jan Kott, StaSta-nisław Lem, Ewa Lipska, Jerzy Pilch, Tadeusz Różewicz, Jan Józef Szczepański, Dorota Tera-kowska, Jan Twardowski, Karol Wojtyła, Adam Zagajewski i wielu innych. Od lat kojarzone są z edycją dzieł klasycznych, literatury pięknej, a w ostatnich latach także pozycji edukacyjnych: słowników, leksykonów, podręczników do nauczania przedmiotów humanistycznych i języków obcych. Drugą grupę two-rzą wydawnictwa katolickie, wśród których dominuje WAM oraz Wydawnictwo M. Pierwsze z nich to najstarsze wydawnictwo katolickie w Polsce założone w 1872 roku, będące do dziś potentatem na rynku książek do religii katolickiej.

Wydawnictwo M działa od 1990 roku i było jednym z inicjatorów Targów Wy-dawców Katolickich. Wydawnictwo M znajduje się także w czołówce wydaw-nictw działających na rynku religijnym. Ze względu na specyfikę krakowskiego ośrodka silną grupę stanowią również wydawnictwa związane ze szkołami wyż-szymi i instytucjami badawczymi, między innymi Universitas, Wydawnictwo PAU, PAN, UJ, MCK, oraz wydawnictwa edukacyjne, m.in. Wydawnictwo Szkolne PWN, Wydawnictwo Edukacyjne sp. z o.o. Na szczególną uwagę za-sługują też wydawnictwa muzyczne, a wśród nich Polskie Wydawnictwo Mu-zyczne SA, Musica Iagiellonica, Wydawnictwo Marcus czy Wydawnictwo Korn. Najliczniejsza grupa to wydawnictwa o zróżnicowanym profilu, specjali-zujące się w publikacji różnego typu książek.

Charakter krakowskich wydawnictw wpływa na strukturę ich wielkości.

Wydawnictwa małe, zatrudniające do 5 osób stanowią 93% ogółu podmiotów (tab. 23).

101 Tabela 23 Struktura wielkości oficyn wydawniczych w Krakowie oraz szacunek zatrudnienia

Wydawnictwa zatrudniające: Liczba podmiotów Udział %

1–5 osób 419 93,3

6–20 osób 22 4,9

21–100 osób 8 1,8

101–250 osób 0 0

Powyżej 251 osób 0 0

Ogółem 449 100

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WUS, Kraków 2000.

Istniejący potencjał kulturalny Krakowa, środowisko literackie, tradycje wy-dawnicze oraz szanse, jakie niesie ze sobą sektor książki, sprawiają, że firmy wydawnicze powinny być postrzegane w Krakowie jako rozwojowe, a zadaniem władz lokalnych powinna być ich promocja oraz kreowanie wizerunku Krakowa jako ośrodka wydawniczego. Szczególnie ważne z punktu widzenia miasta po-winno być przyciągnięcie wydawnictw dużych, drukujących książki o wysokich nakładach, które mogłyby konkurować z innymi dużymi oficynami w Polsce.

Interwencja władz lokalnych w celu wsparcia rozwoju przemysłu książki, oprócz form bezpośrednich, może przyjmować liczne formy pośrednie, sprowa-dzające się do tworzenia pozytywnego klimatu przyciągającego kapitał, dostępu do korzystnych kredytów, ułatwień administracyjnych i lokalowych, szkoleń itp.

Jedną z niewielu ważnych inicjatyw, które podjęto w ostatnich latach w Krakowie w celu wsparcia tej branży, jest organizacja Targów Książki. Targi, będące trzecią co do wielkości imprezą tego typu w Polsce, odbywają się co-rocznie od 1997 roku, na stałe wpisały się w kalendarz imprez targowych Kra-kowa i zyskują coraz ważniejszą pozycję w skali ogólnopolskiej. Wśród waż-nych inicjatyw, których celem jest wsparcie przemysłu książki, wymienić należy także działania Uniwersytetu Jagiellońskiego, a wśród nich szczególnie otwarcie Szkoły Pisarzy i Szkoły Tłumaczy. Warto wspomnieć, że jedyną szkołą średnią, nie tylko w Krakowie, ale w całym województwie małopolskim, kształcącą kadry do pracy w przemyśle wydawniczym i poligraficznym, jest krakowski Zespół Szkół Poligraficzno-Księgarskich.

Znacznie lepiej od sektora wydawnictw pod względem potencjału ekono-micznego jest rozwinięty w Krakowie sektor poligrafii. W ciągu ostatnich lat większość polskich drukarni, w tym także krakowskich, znacznie podniosła jakość druku i dostosowała się do standardów światowych. Największymi kra-kowskimi drukarniami książek są: Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca SA, Drukarnia Narodowa SA, Drukarnia Kolejowa Kraków Spółka z o.o. oraz drukarnie wydawnictw WAM i PWM. W 1999 roku najwyższy dochód osiągnę-ła Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca SA – 23 500 tys. zł¹². Według

12Raport – Papier, poligrafia, opakowania, „Rzeczpospolita” 19.09.2000.

102

danych WUS, w Krakowie w 2000 roku działało 856 firm związanych z sekto-rem poligrafii (tab. 24).

Tabela 22 Struktura wielkości sektora poligrafii w Krakowie

Przedział zatrudnienia Liczba podmiotów

1–5 osób 776

6–20 osób 58

21–100 osób 14

101–250 osób 5

Powyżej 251 osób 3

Ogółem 856

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WUS, Kraków 2000.

Ważnym ogniwem przemysłu książki jest sieć dystrybucji. Ustalenie liczby podmiotów, działających na tym polu, na podstawie danych WUS nie jest moż-liwe ze względu na ich klasyfikację w różnych sekcjach EKD. Według danych Centrum Informacji o Książce, w Krakowie w 2000 roku działało 157 księgarni.

Podobnie jak w całym kraju dominują księgarnie ogólnoasortymentowe, małe i średnie o powierzchni odpowiednio do 89 m² i do 149 m², zatrudniające 3–4 osoby. Wyraźnym elementem pejzażu Krakowa są antykwariaty, działa ich ok.

12, większość usytuowana jest w centrum miasta. Antykwariaty nie tylko uzu-pełniają ofertę księgarni, ale także współtworzą krakowską atmosferę.

Księgarnie, pomimo wciąż największego udziału w detalicznej sprzedaży książek, tracą na znaczeniu. Wydawcy coraz częściej zaczynają korzystać z innych kanałów dystrybucji w sprzedaży książek. Największą konkurencją jest dynamicznie rozwijająca się sprzedaż wysyłkowa, coraz więcej książek sprze-dawanych jest także w hipermarketach, punktach sprzedaży prasy itp. Podobnie jak w innych dziedzinach handlu, wzrastają też obroty ze sprzedaży książek poprzez Internet. Szacuje się, że jedynie 52% książek sprzedawanych jest w księgarniach, 26% w sprzedaży wysyłkowej, 22% innymi drogami (Intenet, hipermarkety, akwizycja).