Udostępnienie utworu w domenie publicznej z woli autora

Najbardziej dyskusyjnym elementem domeny publicznej są utwory, któ-re zostały „uwolnione” przez dysponentów praw autorskich. Chodzi przede wszystkim o utwory udostępniane w ramach coraz powszechniejszych w Polsce amerykańskich licencji Creative Commons. Zgodnie z ideą ruchu Creative Commons autor samodzielne może decydować, na jakich zasadach chce prze-kazywać innym swoją twórczość i określić zakres swobód pozwalający innym na korzystanie z nich i dalsze tworzenie na ich podstawie. Aby mu w tym pomóc, opracowano zestaw prostych licencji, które zastępują regułę „wszelkie prawa zastrzeżone” (ang. all rights reserved) regułą „niektóre prawa zastrzeżo-ne” (ang. some rights reserved)⁷⁴. Podkreślić należy, że inicjatywa ta powstała jako alternatywa w ramach prawa autorskiego, a nie wbrew niemu. Chodzi o wykorzystanie możliwości, jakie daje prawo autorskie, aby „oddolnie, rękami samych twórców przywrócić prawu autorskiemu jego pierwotną funkcję, jaką było wspieranie i stymulowanie twórczości”⁷⁵.

Licencje Creative Commons składają się z kombinacji czterech postanowień, nazywanych warunkami licencji. Są to: uznanie autorstwa – postanowienie dotyczące przestrzegania autorskich praw osobistych; użycie niekomercyjne – postanowienie wykluczające korzystanie z utworu w sposób służący osiągnięciu komercyjnego zysku; na tych samych warunkach – postanowienie zobowią-zujące licencjobiorcę do rozpowszechniania utworów zależnych wyłącznie na tych samych warunkach (licencji), na jakich udostępniono utwór pierwotny (klasyczna klauzula copyleft); bez utworów zależnych – postanowienie wyklu-czające modyfikowanie utworu. Kompilacje powyższych postanowień tworzą sześć różnych licencji: uznanie autorstwa; uznanie autorstwa – a tych samych warunkach; uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne; uznanie autorstwa – bez utworów zależnych; uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne – na tych samych warunkach; uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne – bez utworów zależnych⁷⁶.

Jak widać, każda z licencji zawiera postanowienie o uznaniu autorstwa, które w treści odpowiada najważniejszemu z osobistych praw autorskich, ja-kim jest prawo do autorstwa i prawo do oznaczenia utworu własnym imieniem i nazwiskiem. Licencja, która obejmuje jedynie warunek uznania autorstwa, jest najbardziej liberalną z licencji i daje licencjobiorcy najszersze uprawnienia.

74 L. Lessig, Wolna kultura…, s. 311–315.

75 P. Wasilewski, Open content – zagadnienia prawne, Warszawa 2008, s. 19–20.

76 Pełny opis licencji i treść umów licencyjnych są dostępne na stronie polskiego oddziału Creative Commons: https://creativecommons.pl [dostęp: 15.01.2017].

W systemie dualistycznego prawa autorskiego w zasadzie pokrywają się one z uprawnieniami, jakie przysługują co do utworu znajdującego się w domenie publicznej⁷⁷. Pozostałe licencje nakładają na licencjobiorcę dalej idące ograni-czenia, jednakże w każdym przypadku autor samodzielnie decyduje o rezygnacji z pewnych przysługujących mu praw, w myśl zasady some rights reserved.

Poza sześcioma standardowymi licencjami Creative Commons przygoto-wało także licencje poboczne, ukierunkowane tematycznie. Jedną z nich jest licencja Creative Commons 0 (w skrócie: CC0), która stanowi swego rodzaju jednostronne oświadczenie woli pozwalające autorowi na całkowite zrzeczenie się praw do utworu i przekazanie go do domeny publicznej.

Dla każdej z licencji stworzono oznaczenie graficzne oraz krótki, hasło-wy opis, będący przystępnym streszczeniem umohasło-wy licencyjnej. Licencje są niewyłączne i nieodpłatne. Umowy mają charakter adhezyjny – opierają się na wzorcach, które nie mogą być negocjowane i zmieniane między stronami.

Ponadto, z założenia licencje są udzielane na czas nieoznaczony i nie mogą zostać wypowiedziane. Ich wygaśnięcie następuje jedynie w przypadku na-ruszenia postanowień przez licencjobiorcę i nie wymaga żadnej czynności ze strony licencjodawcy. Ponadto licencje zawierają klauzule ograniczające odpo-wiedzialność za szkodę wynikłą z korzystania z licencjonowanego utworu oraz wyłączające rękojmię i gwarancję za wady⁷⁸.

Na gruncie prawa polskiego niektóre z tych postanowień budzą wątpliwo-ści. Artykuł 16 PrAut stanowi, że autorskie prawa osobiste są nieograniczone w czasie i nie podlegają zrzeczeniu się. W doktrynie istnieje jednak pogląd, zgodnie z którym twórca może zobowiązać się, że nie będzie tych praw wy-konywał⁷⁹. Postanowienie zawarte w CC0 można traktować jako takie właśnie zobowiązanie, które wiąże również spadkobierców autora po jego śmierci⁸⁰.

Drugą kwestią problematyczną jest możliwość zrzeczenia się majątkowych praw autorskich. Ustawa nie przewiduje wprost takiej możliwości. Z pewnoś-cią prawa te są zbywalne, co oznacza, że można przenieść je na inną osobę w drodze czynności prawnej, jak również to, że podlegają one dziedziczeniu.

Brak jednak wyraźnego przepisu, który zezwalałby na całkowite zrzeczenie się tych praw. Ponadto ustawa wyraźnie wskazuje na niezbywalność prawa do wynagrodzenia określonego w przepisach przywołanych w art. 18 ust. 3 PrAut.

W związku z powyższym należy dojść do wniosku, że na gruncie prawa polskiego licencja CC0 jest nieskuteczna w zakresie, w jakim ma prowadzić

77 Podobnie: P. Stec, Pojęcie i zakres domeny publicznej w prawie polskim, „Przegląd Są-dowy” 2008, nr 4, s. 59.

78 W. Machała, Wybrane cywilnoprawne aspekty licencji „creative commons”, MOP 2009, nr 8, s. 423.

79 P. Ślęzak, Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych, Warszawa 2012, s. 60–61.

80 K. Siewicz, Analiza prawna Creative Commons 0, http://fbc.pionier.net.pl/pro/wp ‑content/

uploads/2012/07/CC0_analiza.pdf [dostęp: 15.01.2017].

do wygaśnięcia osobistych i majątkowych praw autorskich. Na wypadek takiej sytuacji we wzorcu przewidziany został pkt 3. Stanowi on o tym, że w przy-padku, gdy zrzeczenie się praw jest bezskuteczne lub nieważne, udzielana jest bezpłatna, niewyłączna, niezbywalna, nieodwołalna i bezwarunkowa licencja.

Jest ona nieograniczona terytorialnie, udzielona na maksymalny okres dozwo-lony przez prawo właściwe, obejmuje korzystanie za pomocą jakiegokolwiek obecnego lub przyszłego nośnika, w jakimkolwiek celu, także komercyjnym, reklamowym czy promocyjnym.

Jakkolwiek samo udzielenie niewyłącznej licencji jest w polskim prawie autorskim skuteczne, to zakres licencji należy ustalić, biorąc pod uwagę ogra-niczenia, jakie z niego wypływają⁸¹. Po pierwsze, polska ustawa stanowi, że licencja obejmuje tylko pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione i może dotyczyć jedynie pól eksploatacji, które są znane w momencie jej zawarcia.

Wzorzec CC0 nie spełnia tego wymogu. Zgodnie z wykładnią oświadczeń woli szerokie postanowienie wzorca w tym zakresie można traktować co najwyżej jako „wszystkie znane pola eksploatacji”. Jeśli po udzieleniu licencji pojawią się nowe pola eksploatacji, to nie zostaną one nią objęte.

Po drugie, w myśl polskiej ustawy licencja udzielona na czas nieokreślony może być wypowiedziana. W związku z tym nieskuteczne są postanowienia wzorca dotyczące „nieodwołalności” licencji, ponieważ zgodnie z art. 68 ust. 1 PrAut w każdym momencie może zostać ona wypowiedziana z zachowaniem rocznego okresu wypowiedzenia. W piśmiennictwie podnosi się jednak, że licencjobiorca, do którego skierowano wypowiedzenie, może bronić się wyka-zaniem jego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego lub nadużycia prawa podmiotowego⁸². Ponadto, jak wskazuje W. Machała, uprawnienie do wypowiedzenia licencji może okazać się pozorne, ponieważ wypowiedzenie umowy jest czynnością jednostronną, wymagającą doręczenia drugiej stronie.

Tymczasem w przypadku licencji Creative Commons – zawieranej wskutek sko-rzystania przez licencjobiorcę z uprawnień względem utworu, bez konieczności zawiadomienia licencjodawcy – zidentyfikowanie drugiej strony i doręczenie jej wypowiedzenia może okazać się w praktyce niemożliwe⁸³. Wydaje się, że kwestie te nie mają szczególnego znaczenia praktycznego.

Po trzecie, skuteczność licencji może być ograniczona w przypadkach, w których ustawa narzuca na strony obowiązek korzystania z pośrednictwa organizacji zbiorowego zarządzania. Chodzi tu przede wszystkim o art. 21¹ ust. 1 PrAut, zgodnie z którym operatorom sieci kablowych wolno reemito-wać w sieciach kablowych utwory nadawane w programach organizacji ra-diowych i telewizyjnych wyłącznie na podstawie umowy zawartej z właściwą organizacją zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Z przepisu wynika,

81 Ibidem.

82 Tak: Granice prawa autorskiego, red. M. Kępiński, Warszawa 2010, s. 146.

83 W. Machała, Wybrane cywilnoprawne aspekty…, s. 423.

że reemitowanie programu telewizyjnego czy radiowego złożonego w całości z utworów udostępnianych na licencji Creative Commons wymaga zawarcia umowy z organizacją zbiorowego zarządzania. Podobne restrykcje zawiera art.

21 PrAut dotyczący nadań. Zawiera on co prawda uprawnienie do zrzeczenia się pośrednictwa organizacji zbiorowego zarządzania, jednakże przewiduje dla niej wymóg zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności – a jak wiadomo, licencje Creative Commons zwykle nie są zawierane na piśmie. W doktrynie wskazuje się, że „przepisy te oraz praktyka oparte są w dużej mierze o założe-nie, że twórca musi korzystać z pośredników oraz że chce on kontrolować każde wykorzystanie utworu i otrzymywać za nie wynagrodzenie”⁸⁴, co jest niezgodne z ideą Creative Commons, która zakłada o wiele większą swobodę dla autorów.

Z powyższej analizy wynika, że na gruncie prawa polskiego skorzystanie z licencji CC0 nie prowadzi do całkowitego zrzeczenia się praw autorskich, a do udzielenia licencji, która daje licencjobiorcy szerokie uprawnienia, nie po-zbawiając jednakże autora wszystkich przysługujących mu praw. Wydawałoby się, że nie można zatem mówić stricte o skutku w postaci przeniesienia utwo-ru do domeny publicznej wolą autora. Jak jednak zauważa P. Stec, „z punktu widzenia przeciętnego »użytkownika« takich utworów, nie różnią się one od dóbr udostępnianych w domenie publicznej, choć de facto do niej nie należą.

Jak sądzę, można przyjąć, że utwory udostępniane na licencji open content lub open source tworzą osobną kategorię – domenę quasi ‑publiczną, powstałą na drodze kontraktowej”⁸⁵.

Uważam, że do tak rozumianej domeny publicznej należy zaliczyć tak-że utwory udostępniane na licencji Creative Commons – uznanie autorstwa.

Jak już wspominałam, zakres uprawnień, jaki przysługuje w tym przypad-ku licencjobiorcy, ograniczony jest jedynie koniecznością wskazania autora utworu. Prawo do autorstwa utworu jest z kolei podstawowym uprawnieniem z katalogu osobistych praw autorskich, którego nie da się wyłączyć ani zrzec.

Osobiste prawa autorskie jako niezbywalne i nieograniczone w czasie, chronią także utwory, które znalazły się w domenie publicznej ze względu na upływ określonego w ustawie czasu, zatem skutek w postaci trwania osobistych praw autorskich następuje niezależnie od tego, w jaki sposób utwór przeszedł do domeny publicznej.

Creative Commons opracowało także Znak domeny publicznej – specjal-ne narzędzie do oznaczania utworów znajdujących się w domenie publiczspecjal-nej, które ma ułatwić zidentyfikowanie utworu jako niepodlegającego ochronie autorskoprawnej. Sam znak nie jest licencją i nie wiąże się z dokonywaniem żadnej czynności przez autora dzieła. Oznaczenie to może zastosować każdy w stosunku do jakiegokolwiek utworu, o którym wie, że znajduje się w domenie

84 Granice…, red. M. Kępiński, s. 152.

85 P. Stec, Pojęcie i zakres…, s. 59.

publicznej. Jak wynika z opisu, „prawidłowo wykorzystany, Znak pozwala na łatwe wyszukiwanie utworu i dostarcza o nim wartościowych informacji”, przy czym należy pamiętać, że osoba oznaczająca utwór nie odpowiada za oznaczenie niezgodne ze stanem prawnym⁸⁶.