Kolaż – granica między cytatem a prawem gatunku twórczości
2. Wymykający się ramom kolaż
Jedną z technik twórczych, co do których pojawia się problem kwalifika-cji w ramy prawa autorskiego jest kolaż. Definicja słownikowa pojęcia kolaż wskazuje, że jest to dzieło powstałe z połączenia elementów różnych dzieł lub elementów pochodzących z różnych stylów lub gatunków sztuki. Tą samą nazwą określa się metodę tworzenia takich dzieł1. Technika kolażu została po raz pierwszy użyta w Starożytnych Chinach już w drugim wieku przed naszą erą. Na stałe w sztuce kolaż zadomowił się na początku XX wieku. Określa się go jako punkt zwrotny zarówno w ewolucji kubizmu, jak i całej sztuki modernistycznej zeszłego wieku2. Miano twórców kolażu posiadają Georges
1 Słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/sjp/kolaz;2563848.html [dostęp:
3.03.2017].
2 C. Greenberg, Collage, Art and Culture, http://www.sharecom.ca/greenberg/collage.html [dostęp: 3.03.2017].
Braque oraz Pablo Picasso, zaś problem, który z nich jako pierwszy skorzystał z tej techniki pozostaje po dziś dzień nierozstrzygnięty3.
Pojęcie kolażu pojawia się w nielicznych aktach prawnych, spośród których uwagę należy zwrócić na dyrektywę 2001/84/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie prawa autora do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego egzemplarza dzieła sztuki4, zgodnie z którą
„oryginalny egzemplarz dzieła sztuki” oznacza dzieła plastyczne lub graficz-ne, takie jak obrazy, kolaże, malowidła, rysunki, utwory rytownicze, nadruki, litografie, rzeźby, tkaniny dekoracyjne, wyroby ceramiczne i szklane oraz fotografie, pod warunkiem, że zostały własnoręcznie wykonane przez artystę lub są kopiami uznanymi za oryginalne egzemplarze dzieł sztuki5. Przyznanie możliwości zastosowania konstrukcji droit de suite do odsprzedania egzem-plarzy kolażu wskazuje, że został on postawiony na równi z innymi szeroko uznawanymi technikami twórczymi. Prawo autorskie „nie porzuca” kolażu i nie traktuje go wyłącznie jako technikę artystyczną, zaś wymienianie go w kata-logu oryginalnych egzemplarzy sztuki stanowi rodzaj wyrazu uznania dla tego gatunku.
Z punktu widzenia prawnoautorskiej oceny pojawia się problem zakwa-lifikowania kolażu. Charakter kolażu polega na przejmowaniu fragmentów z innych utworów i ewentualnie dodawaniu własnych elementów twórczych.
Ewentualnie, ponieważ pierwiastek twórczy nie koniecznie musi w tym wypad-ku przejawiać się w dodawaniu własnych fragmentów dzieła, ale może objawić się wyłącznie w ramach układu lub kompozycji. W związku z powyższym w literaturze podnosi się możliwość oceny kolażu na podstawie konstrukcji dzieł inspirowanych lub dzieł z zapożyczeniami6. Wybór jednej z powyższych konstrukcji jest niezwykle trudny, po pierwsze, z uwagi na niejednolity charakter kolażu i zróżnicowany zakres przejmowania innych dzieł w stosunku do twór-czości własnej; po drugie, znacznie wpływa na możliwość korzystania i roz-powszechniania powstałego kolażu. W przypadku przyjęcia koncepcji utworu inspirowanego mamy do czynienia z powstawaniem utworów „w wyniku emo-cjonalnego i intelektualnego impulsu, »podniety«, wywołanych cudzym dziełem
3 C. Greenberg, Collage… Problematyka ta związana jest z pozostawieniem większości prac powstałych między 1907 a 1914 bez datowania i podpisów. Z uwagi na fakt, iż obaj malarze przypisywali sobie pierwszeństwo, późniejsze datowanie powstałych w tym okresie obrazów nie może zostać uznane za wiążące.
4 Dyrektywa z dnia 27 września 2001 r. nr 2001/84/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz.Urz.UE.L Nr 272), s. 32.
5 Art. 2 dyrektywy z dnia 27 września 2001 r. nr 2001/84/WE Parlamentu Europejskiego i Rady.
6 E. Traple, Komentarz do art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, [w:]
Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. J. Barta, R. Markiewicz, LEX 2011.
i do tego dzieła się odwołującym”7. W tym wypadku byt utworu inspirowane-go jest uniezależniony od bytu utworu inspirująceinspirowane-go, zaś jeinspirowane-go autor może bez zgody autora utworu inspirującego m.in. rozpowszechniać swój utwór. Przyjęcie koncepcji utworu z zapożyczeniami, tj. takiego, który przejmuje składniki twór-cze z dzieła macierzystego i inkorporuje je do dzieła przejmującego, powoduje, że powstałby utwór zależny, a tym samym rozporządzanie i korzystanie z tego dzieła wymagałoby zgody twórcy utworu macierzystego8. Mogłoby się zatem okazać, że stworzony kolaż nigdy „nie ujrzałby światła dziennego” z uwagi na brak zgody twórcy utworu macierzystego.
Przy rozmyślaniach nad naturą kolażu nasuwa się jeszcze jedna konstrukcja prawna, pozostająca w związku z konstrukcją dzieł zależnych, w tym z zapo-życzeniami, której zastosowanie stanowiłoby najbardziej korzystne rozwiązanie dla twórców kolażu – jest to dozwolony użytek w ramach tzw. prawa cytatu.
Obrazowo kolaż zilustrował Lawrence Lessig9, który dla przykładu powołał historię swojego przyjaciela Bena – uznanego pisarza o „specyficznym stylu pi-sania”. Lessig wskazał, że gdyby jego przyjaciel był twórcą muzyki, optymalną nazwą dla jego twórczości byłby sampling; gdyby była to twórczość cyfrowa, nazwalibyśmy ją remiksem; gdyby twórczość była plastyczna – nosiłaby miano kolażu. Czym zatem charakteryzował się styl Bena? Jego wypowiedzi skonstru-owane były za pomocą cytatów. Twórczość Bena otrzymywała wiele pochwał, zaś jego sukces spowodowany był nie tym, że na oślep zlepiał myśli innych osób, lecz tym, że poprzez zręczny wybór i ujęcie cytatów przekazywał myśli, których sam nie był zdolny w tak przekonywający sposób wyrazić. Jego dobór cytatów wskazywał na świadomość tekstu, ukazywał ich głębszy sens.
Lessig na przykładzie Bena wskazuje na dwie kwestie. Po pierwsze, że w rzeczywistości takie konstrukcje jak kolaż, sampling, czy remiks są niezwy-kle podobne, jeśli nie identyczne. Po drugie, że te rodzaje twórczości możemy rozpatrywać przez pryzmat prawa cytatu.
7 E. Ferenc ‑Szydełko, Komentarz do art. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach po‑
krewnych, [w:] Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, red. E. Ferenc‑
‑Szydełko, LEX 2016.
8 J. Barta, M. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2016, s. 84.
9 L. Lessig, Remix, Making Art and Commerce Thrive in the Hybrid Economy, Londyn 2008, s. 51–52.