STARZENIE SIĘ LUDNOŚCI A PUBLICZNY KONTRAKT INTERGENERACYJNY
4. Demografia relacji międzypokoleniowych w Polsce w nadchodzących dekadach
Tytułem w yjaśnienia znaczenia dem ograficznego kom po
nentu dla konieczności m odyfikow ania kontraktu m iędzypokole
niow ego posłużyć się chciałbym prezentacją danych pokazują
cych proces starzenia się ludności Polski z perspektyw y relacji m iędzypokoleniow ych.
Baza em piryczna, do której się będę odw oływ ać w niniej
szym punkcie, jest dw ojakiego charakteru. W przypadku analizy danych m akro będą to inform acje odnoszące się do okresu prawie półw iecznego, a m ianow icie do lat 1988-2035. D ane dla lat 1988- 2006 pochodzą z publikow anych przez G łów ny U rząd Statystycz
ny (GUS) Roczników Statystycznych D em ografii i Roczników D em ograficznych, zaś dla lat 2007-2035 z najnowszej wersji pro
gnozy dem ograficznej dla Polski, opublikow anej w lipcu 2008 r.
W ybór okresu poddanego analizie w ynika z dw óch przesłanek - dolna granica to z jednej strony rok przeprow adzenia ostatniego w okresie PRL spisu pow szechnego, z drugiej zaś strony kres panoszenia się socjalizm u, oddziałującego rów nież - poprzez za
chow ania dem ograficzne - na struktury ludnościow e i relacje m ię
dzypokoleniow e. W ybór górnej granicy w ynika z przyjęcia takie
go w łaśnie kresu w opracow anej ostatnio projekcji ludnościowej.
Rozpocząć chciałbym od przedstaw ienia rozkładu ludności według wieku ekonom icznego (rys. 1). Przypom nę, iż ten wiek je st niezw ykle często w ykorzystyw any w analizach relacji m ię
dzypokoleniow ych. Jednakże jeg o granice zależne są od krajow e
go praw odaw stw a, nakładającego obow iązek szkolny (a zatem i d olną granicę wieku produkcyjnego) i definiującego w iek em e
rytalny (m inim alny, fakultatyw ny i obligatoryjny) - zatem górną granicę wieku produkcyjnego. O becnie w Polsce w iek 0-17 lat definiow any je st przedprodukcyjny, wiek zaś produkcyjny i po
produkcyjny definiow any je st odm iennie dla obu płci. D la m ęż
czyzn granica rozdzielającą je st ustaw ow y w iek em erytalny w y
noszący 65 lat, dla kobiet zaś - 60 lat. Powyższe, w ynikające z przesłanek prawnych, granice s ą w rzeczyw istości um owne, skoro około 40% osób w w ieku 20-24 lata jeszcze pobiera naukę,
6 0
piotr Szukalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny.
zaś wiek otrzym ania pierw szego św iadczenia em erytalnego z ZUS wynosi w ostatnich latach dla m ężczyzn około 59 lat, zaś dla ko
biet około 56 lat.
Rysunek 1. Rozkład w ieku ludności Polski w latach 1988-2035 w edług ekonom icznych grup wieku (w %)
100%
80%
60%
40%
20%
-0% -i , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , T , , . . . . . . , . ,
1988 1997 2006 2015 2024 2033
Rzut oka na pow yższy wykres pozw ala na stw ierdzenie, iż bardzo stabilna była i będzie frakcja osób w wieku produkcyjnym (minimum to 57,5% ogółu ludności w roku 1990, m aksim um 64,6% w 2009). Bardzo dużym zm ianom podlegają natomiast dwie pozostałe podgrupy. U dział dzieci w trakcie pierw szych dwóch dekad objętych analizą stale się zm niejszał, z 30% w roku 1988 do 19,6% obecnie (2007), następnie dzięki oczekiw anem u wzrostowi liczby urodzeń w latach 2009-2026 utrzym ywać m a się na poziom ie 18-19%, zaś następnie będzie maleć, osiągając 15,6%
w ostatnim roku prognozy. Całkow icie nieskom plikow anie nato
miast opisać m ożna tendencje odnośnie do zmian udziału osób w w ieku poprodukcyjnym - w całym okresie oczekiw any jest wzrost względnej ważności tej subpopulacji, przejaw iający się zw iększeniem odsetka tych osób z 12,4% w 1988 na 26,7%.
Powyższe w ielkości stanowić m ogą punkt w yjścia do anali
zy m iary na niej bazujących - w spółczynników obciążenia eko
□ 60+K/65+M
■ 18-59K/64M
□ 0-17 lat
61
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa 1 nom icznego - inform ujących o tym, ile osób w wieku nieproduk
cyjnym przypada na 100 osób w w ieku produkcyjnym (rys. 2).
Rysunek 2. W spółczynniki obciążenia ekonom icznego w Polsce w latach 1988-2035
80 70 60 50 40 30 20
10
0 —i—i—i—i—i—i—i—i—i—i i—i- 1—i i—i—■ i i i—i—n —i i—r i i i i i -i i t i i i i i i i i i i i i r =i
1988 1997 2006 2015 2024 2033
Ew olucja w spółczynnika obciążenia ekonom icznego w P ol
sce w analizow anych półw ieczu kształtuje się pod w pływ em dwóch przeciw staw nych procesów , prow adzących do zm iany ten
dencji. W trakcie ostatniego dw udziestolecia byliśm y świadkam i obniżania się badanego obecnie w spółczynnika, aczkolw iek na
stępne ćw ierćw iecze będzie świadkiem jego nieuniknionego wzrostu. D otychczas bow iem m ieliśm y do czynienia z bardzo szybkim spadkiem obciążenia dziećm i i m ło d zież ą tj. ludnością w wieku przedprodukcyjnym przy jednoczesnym zdecydow anie słabszym w zroście wagi ludności w w ieku poprodukcyjnym (rys.
2). W raz z dochodzeniem do zaaw ansow anego wieku generacji pow ojennego wyżu dem ograficznego oraz w pierw niewielkim w zrostem liczby urodzeń, następnie zaś pow olnym jej spadkiem , w nadchodzących latach w spółczynnik obciążenia w zrośnie z obecnych 55,3 osób w w ieku nieprodukcyjnym na 100 osób w w ieku produkcyjnym na 73,6 w roku 2035. Zm ieniać się będzie
6 2
-Ogółem
- przedprodukcyjny poprodukcyjny
równocześnie znaczenia obciążenia ludnością w wieku przed- i poprodukcyjnym . W roku 2007 było to odpow iednio 30,5 i 24,8, w roku 2035 będzie to 27,2 i 46,4. D la porów nania przypom nę, iż dla roku 1988 wielkości te przyjm ow ały wartości 52,1 i 21,5.
Tym, co je st w arte zapam iętania, jest zrów nanie się w roku 2013 obciążenia ludności w wieku aktywności zawodowej ludno
ścią w wieku przed- i poprodukcyjnym . Po roku 2013 większe będzie ekonom iczne brzem ię starości niż ciężary związane z za
pewnieniem w ychow ania dzieci i młodzieży.
Choć dla postronnego obserw atora w ydaw ać się by mogło, iż różnica pom iędzy rokiem 1988 a 2035 je st żadna, skoro w spół
czynniki obciążenia ekonom icznego przyjm ują w zasadzie takie same wartości, pom inięta je st tu bardzo w ażna zmiana, jak a w i
doczna jest, gdy porów nam y w spółczynniki cząstkowe. Koszty związane z w ychow aniem dzieci ponoszone są bow iem w zdecy
dowanej większości przez ich rodziców, zaś dla finansów pu
blicznych stanow ią w ydatek tylko w zakresie edukacji, opieki zdrowotnej i zasiłków rodzinnych. N atom iast w przypadku osób starszych - pom ijając ju ż ich zdecydowanie w yższą konsum pcję usług medycznych, opiekuńczo-pielęgnacyjnych i leków - dla zdecydowanej w iększości seniorów podstaw ow ym źródłem utrzym ania je st św iadczenie em erytalne lub rentow e finansow ane z danin publicznych. Tym samym z pow odu zdecydow anie w yż
szych publicznych transferów w przeliczeniu na głowę seniora w porównaniu z junioram i zm iana struktury obciążenia ekonom icz
nego zaobserw ow ana w badanym w niniejszym opracow aniu okresie sam oczynnie przekładać się będzie na w zrost obciążeń podatkowych i parapodatkow ych.
Z uwagi na występujące podw ójne starzenie się ludności - polegające na starzeniu się populacji seniorów, tj. szczególnie szybkim przyroście liczby osób bardzo starych, wym agających stałej opieki - w ostatnich latach w analizach dem ograficznych i gerontologicznych priorytetow o traktow any je st w spółczynnik potencjału pielęgnacyjnego (rys. 3). M iara ta definiow ana jest jako stosunek liczby typow ych opiekunów osób sędziwych i tych
że właśnie osób w czwartym wieku w przeliczeniu na 100 je d n o stek. Jako osoby w ym agające w zdecydowanej w iększości stałego piotr Szukalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny...
63
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa w sparcia traktow ane są osoby m ające przynajm niej 80 lat. P onie
w aż z reguły funkcję rodzinnego opiekuna w ykonują w takim przypadku dzieci płci żeńskiej osób najstarszych, stąd też w prak
tyce potencjał pielęgnacyjny utożsam iany je st z liczbą kobiet w w ieku 45-64 lat.
Rysunek 3. W spółczynnik potencjału pielęgnacyjnego w Polsce w latach 1988-2035
G eneralnie w spółczynnik potencjału pielęgnacyjnego w analizow anym okresie charakteryzuje się tendencja malejącą.
Pojaw iające się odchylenia od trendu w ynikają z czynnika kohor- tow ego - np. w zrost w artości om aw ianego m iernika pod koniec XX w ieku w ynikał z zasilania m ianow nika przez mało liczne roczniki urodzone w okresie I w ojny światowej przy jed no cze
snym w chodzeniu do zbiorow ości kobiet w w ieku 45-64 lata licz
nych generacji baby-boom u z lat 1946-1960. W rezultacie w ostatnim objętą analizą roku w spółczynnik ten osiągnie wartość 2/5 stanu wyjściowego. Tym sam ym oczekiw ać należy, iż zm niej
szającem u się potencjałow i opiekuńczem u rodziny w nadchodzą
cych dekadach tow arzyszyć będzie w zrost popytu na instytucjo
nalne form y wsparcia.
6 4
p \0 tr Szu kalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny. najintensywniejszego w sparcia usługam i medycznym i i opiekuń- czo-pielęgnacyjnymi.
Inną m etodą spraw dzenia, jak zm ieniać się będzie obciąże
nie dem ograficzne, je st odw ołanie się do narracji w ram ach kon
cepcji cyklu życia. O pisujem y zatem przebieg życia typowej je d nostki, zaś ów l’hom m e moyene odznacza się praw dopodobień
stwami przeżycia przez poszczególne fazy życia równymi w arto
ściom w ynikającym z odpow iednich tablic trw ania ży cia13. Zgod w ostatnich kilku prognozach zakładany poziom umieralności i trwania życia podlegał znaczącym zm ianom 14.
' Demografii znana jest zasada podwójnego starzenia się ludności, mówiąca, iż choć generalnie następuje wzrost znaczenia ludności starszej, w jej ramach najszybciej rośnie odłam najstarszy. Tym samym szybciej od „młodych sta
rych” (65-74 lata) rośnie liczebność „starych starych” (75-84 lata), najszybciej zaś zbiorowość „najstarszych starych” (85 lat i więcej).
Tablice trwania życia to zastosowane do analizy procesu wymierania tablice wygasania, tj. zmatematyzowany, bazujący na rachunku prawdopodobieństwa sposób zapisu informacji o porządku ubywania z pewnej zbiorowości wcho
dzących w jej skład jednostek wraz z upływem czasu.
O tych zmianach dobrze informuje poniższe zestawienie założeń w czterech ostatnich prognozach demograficznych GUS dotyczących trwania życia nowo
rodka w roku 2020 lub 2030 w zależności od horyzontu projekcji:
Prognoza z
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa Spodziew any do roku 2035 przyrost trw ania życia w ynieść ma zatem 6,14 lat w przypadku m ężczyzn i 3,16 lat w przypadku kobiet. Ciekaw e je st jednakże przeanalizow anie, w jakiej fazie życia ów przyrost będzie skoncentrow any.
Chcąc odpow iedzieć na to pytanie, skorzystam z ostatnich polskich tablic trw ania życia z roku 2007 oraz z perspektyw icz
nych tablic trw ania życia dla Francji, z których w ykorzystam y tablice najbliższe w ielkościom założonym dla Polski w roku 203515.
Rysunek 4. Struktura przyrostu trw ania życia w Polsce w latach 2007-2035 w edług w ieku i płci (w %)
0%
Mężczyźni Kobiety
G eneralnie, okazuje się, iż ów przyrost będzie skoncentro
wany przede w szystkim po 60. roku życia. 60,5% przyrostu trw a
nia życia m ężczyzn i aż 81,8% w przypadku kobiet wystąpi po 60.
roku życia, przy czym - zgodnie z logiką podw ójnego starzenia
15 GUS, 2008, Trwanie życia w 2008 r., Warszawa; Vallin J., Meslé F., 2001, Tables de mortalité françaises pour les XIXe et XXe siècles et projections pour le XXIe siècle, INED, Paris, 102 s. + CD.
6 6
p io tr Szu kalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny...
sję ludności - odpow iednio 17,8% i 38,9% wystąpi po 80. roku życia. A zatem nie ma co się łudzić, iż wydłużenie okresu aktyw ności zawodowej dzięki redukcji um ieralności w typow ym okresie aktywności zawodowej przyczyni się do redukcji obciążeń fiskal
n y c h i parafiskalnych, jeśli przyrost trw ania życia po 60. roku życia jest w stosunku do przyrostu m iędzy 20. a 59. rokiem życia wyższy u m ężczyzn o 73% , zaś w przypadku kobiet aż pięcioipół- krotnie wyższy.