Dobór i charakterystyka próby badanej

Pierwotnie planowałam przeprowadzenie badań wśród studentów studiów wyższych, pierwszego i drugiego stopnia z czterech krajów Unii Europejskiej: Belgii (część flamandzka), Holandii, Litwy i Polski. Ostatecznie udało się przeprowadzić eksploracje badawcze w trzech z wymienionych powyżej krajów, z pominięciem Holandii. Dokonałam celowego doboru grupy krajów studentów uczestniczących w badaniach. Decyzję swą uzasadniam skrajnie odległym momentem akcesji do struktury Unii Europejskiej: Belgia i Holandia (1957), Litwa i Polska (2004), co związane jest z różnym stopniem demokratyzacji społeczeństw i rozwojem społeczeństwa obywatelskiego. Przy doborze krajów wzięłam również pod uwagę różnice w warunkach ekonomiczno-gospodarczych poszczególnych państw. Dodatkowym argumentem jest specyfika zróżnicowania kulturowego dwóch grup państw. Belgia i Holandia stanowią przykład krajów, których tereny zamieszkują ludzie z różnych kontynentów (np. z Azji, Afryki etc.), tym samym z odległych kręgów kulturowych. Mniejszości narodowe czy etniczne zamieszkujące Litwę i Polskę w większości pochodzą ze zbliżonych kręgów kulturowych, co może powodować łatwiejszą komunikację i poczucie pewnego rodzaju „swojskości” osób odmiennych kulturowo. Trzecim, i zarazem ostatnim argumentem jest odwrotnie proporcjonalna liczba studentów przyjeżdżających i wyjeżdżających na okresy mobilności edukacyjnej z obu państw. Belgia i Holandia stanowią egzemplifikację trendów mobilności w wielu krajach Europy Północnej i Zachodniej (Danii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemczech czy Szwecji), gdzie saldo mobilności jest dodatnie, zatem więcej studentów przyjeżdża niż wyjeżdża w celu uczestnictwa w programie Erasmus. Natomiast na Litwie i w Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy Wschodniej (Czechy, Słowacja, Bułgaria czy Rumunia) saldo mobilności jest ujemne, co w analogicznej interpretacji oznacza, że mniej studentów przyjeżdża niż wyjeżdża i uczestniczy w programie Erasmus. Mobilność studentów oddziałuje również w pewien sposób na zróżnicowanie kulturowe przestrzeni edukacyjnych w szkolnictwie wyższym w krajach, które reprezentowali badani studenci.

Dobór miast, z których pochodzili badani studenci odbył się w sposób losowy. Z każdego kraju wylosowano trzy miasta, w których zostały przeprowadzone badania. W Belgii badano studentów z uczelni w Gandawie, Kortrijk i Leuven. Na Litwie wylosowano następujące miast do prowadzenia badań: Kłajpeda, Kowno, Szawle. W Polsce eksploracje badawcze prowadzono w uczelniach w Białymstoku, Szczecinie i Rzeszowie. Badania miały charakter dobrowolny i anonimowy. Natomiast studenci,

170 którzy wyrażali zgodę na dalszy kontakt z badaczem (dotyczący prowadzenia badań jakościowych), podawali dobrowolnie swój adres email do kontaktu.

Dodatkowym warunkiem wzięcia udziału w badaniu był okres mobilności, który nie mógł być krótszy niż 6 miesięcy. Zakładam, że jest to minimalny okres potrzebny do doświadczania wszelkich (pozytywnych i negatywnych) walorów mobilności. Ponadto, po zrealizowaniu minimum półrocznych studiów czy praktyki zagranicznej, zakładam, że student jest w stanie wyciągnąć wnioski z nabytego doświadczenia w kontekście osiągniętych rezultatów (np. zmian w zakresie poziomu posiadanych umiejętności czy wyznawanych wartości, przed i po realizacji programu Erasmus). W eksploracjach badawczych nie brałam pod uwagę grupy studentów zaangażowanych w projekty typu kurs intensywny³⁹⁷ w programieErasmus, ponieważ okres mobilności w tego typu działaniu jest stosunkowo krótki i trwa od 10 dni do 6 tygodni.

W badaniach ilościowych z wykorzystaniem techniki ankiety wzięło udział 314 studentów. Fakt, że kwestionariusze ankiet wypełniło tylko 5 studentów holenderskich spowodował konieczność wykluczenia tej grupy zarówno z pierwszego, jak również drugiego etapu badań. Ponadto, występująca dysproporcja w uzyskanych wynikach badań uniemożliwiła ich włączenie do analiz statystycznych. Ze względu na występowanie istotnych braków danych, analizie statystycznej poddano wyniki uzyskane od 307 studentów (101 Belgów, 105 Litwinów i 101 Polaków). Mając na uwadze porównawczy charakter badań starano się zachować względnie równe podgrupy w badanej próbie. Odrzucenie jedynie dwóch kwestionariuszy może świadczyć o dobrowolnym uczestnictwie oraz o rzetelności, zaangażowaniu i wysokiej motywacji badanych studentów, związanych z chęcią podzielenia się własną wiedzą, doświadczeniami, opiniami, poglądami etc. na zagadnienia o które pytano.

Natomiast w badaniach jakościowych z zastosowaniem kwestionariusza wywiadu skategoryzowanego, wzięło udział 120 studentów, po 40 z każdego kraju (Belgii, Litwy i Polski). Respondentów do badań jakościowych rekrutowałam m.in. na podstawie uzyskanych wysokich wyników w kategorii poczucie bycia Europejczykiem, w zastosowanej modyfikacji testu TST czy wskazaniu pozycji 5 lub 4 (gdzie 5 oznacza

397 Więcej: Kursy intensywne Erasmusa koordynowane przez polskie uczelnie w latach 2007/08 i 2008/09, FRSE, Warszawa 2008; E. Żyłkiewicz, Intensive Programme, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 6, 2008, s. 52; A. Butarewicz, E. Żyłkiewicz, Erasmus – Intensive Programme, „Problemy Opiekuńczo- -Wychowawcze”, nr 1, 2010, s. 53-55, K. Sawicki, E. Żyłkiewicz-Płońska, Sprawozdanie

z międzynarodowego projektu edukacyjnego „Kurs Intensywny Erasmusa SPICY”, „Pedagogika Społeczna”,

171 zdecydowanie czuje się, 4 - raczej czuję się), na skali Profilu identyfikacyjnego w zakresie poczucia bycia Europejczykiem.

W ogólnej populacji badanych, kobiety stanowiły 79,2%, podczas gdy mężczyzn było prawie czterokrotnie mniej (20,8%). Podobne zdywersyfikowanie ze względu na płeć możemy zauważyć wśród studentów z uwzględnieniem zmiennej niezależnej – narodowość. Wśród badanych studentów belgijskich 81,2% stanowiły kobiety, natomiast 18,8% mężczyźni. Jeszcze bardziej sfeminizowane okazało się badane środowisko litewskich studentów, w którym 84,8% to kobiety, a tylko 15,2% to mężczyźni. Wśród badanych polskich studentów zróżnicowanie ze względu na płeć okazało się również duże, ale z perspektywy porównania z dwoma pozostałymi krajami, najmniejsze. Grupa badanych studentów polskich składała się w 71,3% z kobiet, natomiast w 28,7% z mężczyzn.

Znaczące dysproporcje ze względu na płeć wskazują na trzy czynniki, a mianowicie na feminizowanie się środowiska szkolnictwa wyższego³⁹⁸, fakt wysokiego współczynnika studentów nauk społecznych (na których studiuje więcej kobiet niż mężczyzn) biorących udział w badaniach oraz na częstsze wyrażanie zgody na wzięcie udziału w badaniu przez kobiety. Sformułowanie wniosku dotyczącego ostatniego czynnika, nastąpiło na podstawie osobistych wizyt oraz telefonicznych i mailowych kontaktów z działami współpracy oraz nauczycielami akademickimi w zagranicznych uczelniach, którzy pomagali w prowadzeniu badań w zagranicznych instytucjach szkolnictwa wyższego.

W badanej populacji studenci wskazali na pochodzenie ze wsi (23,5%), z małego miasta do 20 tys. (26,4%), z dużego miasta od 20 do 100 tys. (22,1%) oraz najliczniej na pochodzenie z dużego miasta powyżej 100 tys. (28%). Wśród badanych studentów z Belgii najliczniejsza grupa pochodziła ze wsi oraz z małego miasta do 20 tys. (po 31,7%), następnie z dużego miasta od 20 do 100 tys. (21,8%), a najmniej licznie reprezentowani byli przedstawiciele dużych miast powyżej 100tys (14,8%). W gronie badanych studentów litewskich ze wsi pochodziło najmniej, ponieważ 19% badanych, z małych miast do 20 tys. najwięcej, gdyż aż (27,6%), z dużych miast od 20 do 100 tys. oraz z dużych miast powyżej 20 tys. (po 26,7%). Respondenci z Polski zadeklarowali, że po 19,8% pochodzi ze wsi i z małych miast do 20 tys., najmniej licznie reprezentowani byli przedstawiciele dużych

398 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tps00063 &plugin=1 (10.08.2014).

172 miast od 20 to 100 tys. (17,8%), natomiast najliczniejsza grupa badanych Polaków wywodziła się z dużych miast powyżej 100 tys. (42,6%) badanych.

Biorąc pod uwagę kolejną zmienną niezależną, a mianowicie kierunek studiów na uczelni macierzystej (posłużyłam się wskaźnikiem wcześniej przyjętych dziedzin nauki) okazało się, że najwięcej badanych studentów reprezentowało nauki społeczne (59%), następnie nauki humanistyczne (19,2%), nauki inżynieryjne i techniczne (12,7%), kolejno, nauki przyrodnicze (4,9%) oraz najmniej nauki medyczne i nauki o zdrowiu (4,2%)399. Uszczegóławiając charakterystykę badanej grupy z uwzględnieniem podziału na narodowość, badani Belgowie najliczniej reprezentowali nauki społeczne (67,3%) i nauki humanistyczne (21,8%), stosunkowo mniej nauki medyczne i nauki o zdrowiu (5,9%), nauki przyrodnicze (3%) i nauki inżynieryjne i techniczne (2%). Podobnie przedstawia się charakterystyka badanej grupy Litwinów, gdzie reprezentanci nauk społecznych stanowili 56,2%, nauk humanistycznych (21%), nauk inżynieryjnych i technicznych (10,5%). Najmniej liczni w grupie badanych Litwinów byli studenci nauk przyrodniczych (6,6%) oraz nauk medycznych i nauk o zdrowiu (5,7%). Studenci Polscy biorący udział w badaniach najliczniej reprezentowali nauki społeczne (53,5%) oraz nauki inżynieryjne i techniczne (25,6%), następnie nauki humanistyczne (14,9%), najmniej liczna była grupa studiująca nauki przyrodnicze (5%) i nauki medyczne i nauki o zdrowiu (1%).

Studenci biorący udział w LLP-Erasmus mają możliwość wyjazdu do jednego z krajów uczestniczących w Programie: kraje członkowskie UE, kraje EOG (Europejskiego Obszaru Gospodarczego) - Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Szwajcaria oraz do kraju kandydującego - Turcja. W badanej populacji, studenci najczęściej wybierali kraje wyjazdu w ramach programu Erasmus usytuowane w Europie Południowej (34,2%), Europie Północnej (30%) i Europie Zachodniej (23,8%). Stosunkowo mniej popularne w badanej grupie były wybory państw Europy Wschodniej (7,1%) oraz Azji Zachodniej – Turcja (4,9%) jako kraju goszczącego studenta podczas mobilności edukacyjnej.

399 Poszczególne dziedziny nauk reprezentowane były przez badanych studiujących określone kierunki. Nauki społeczne: psychologia, biznes, zarządzanie, ekonomia, pedagogika, praca socjalna, socjologia, nauki polityczne, marketing, media i komunikowanie; nauki humanistyczne: historia, filologia, językoznawstwo, literatura, filozofia, sztuka; nauki inżynieryjne i techniczne: elektrotechnika, informatyka, architektura, biotechnologia; nauki przyrodnicze: matematyka, fizyka, chemia, biologia; nauki o środowisku, nauki medyczne i nauki o zdrowiu: medycyna, pielęgniarstwo.

173 Badani Belgowie na miejsce, w którym zrealizują semestr lub rok studiów zagranicznych w programie Erasmus najczęściej wybierali kraje Europy Zachodniej (46,5%), następnie Europy Południowej (24,8%) oraz Europy Północnej (17,8%). Wśród badanych Belgów najmniejsza popularnością cieszyły się kraje Europy Wschodniej (8,9%) oraz Turcja (2%). Litwini wykazywali nieco inny trend mobilnościowy, preferując kraje Europy Północnej (52,4%), następnie Europy Południowej (19%) i Europy Zachodniej (14,3%). Zdecydowanie niższy wynik wśród badanych Litwinów uzyskały wybory Turcji (7,6%) oraz krajów Europy Wschodniej (6,7%). Analizując decyzje dotyczące wyboru kraju uczestnictwa w programie Erasmus wśród badanych polskich studentów, największą popularność osiągnęły kraje Europy Południowej (59,4%), Europy Północnej (18,8%) i Europy Zachodniej (10,9%). Najmniej popularne wśród badanych polskich studentów okazały się kraje Europy Wschodniej (5,9%) oraz Turcja (5%).

Na podstawie wyżej uzyskanych wyników można stwierdzić, że badani Belgowie najczęściej wybierali kraje Europy Zachodniej, natomiast Litwini – kraje Europy Północnej, a Polacy – kraje Europy Południowej. Najmniejszą popularność wśród badanych Belgów i Polaków osiągnęła Turcja, natomiast wśród Litwinów – kraje Europy Wschodniej.

Wszyscy badani aktywnie partycypowali w Programie „Uczenie się przez całe życie” Erasmus, w jednym z dwóch działań: wyjazdy studentów na studia „Student Mobility for Studies” – (SMS) lub wyjazdy studentów na praktykę „Student Mobility for Placements” – (SMP). Zdecydowana większość badanych (91,9%) studentów podjęło studia na goszczącej uczelni, natomiast w praktykach zagranicznych wzięło udział tylko 8,1% badanych. Wśród badanych Belgów (87,1%) brało udział w działaniu SMS, natomiast tylko 12,9% w SMP. Badania Litwini w 89,5% wyjeżdżali na studia, a w 10,5% na praktyki w programie Erasmus. Grupa badanych Polaków niemal w całości (99%) uczestniczyła w działaniu SMS, natomiast tylko w 1% w działaniu SMP.

Wykazana powyżej dysproporcja wskazuje na dużo większą popularność realizowania okresu studiów na zagranicznej uczelni, niż realizowania praktyk w programie Erasmus. Dysproporcję tą można wytłumaczyć dużo dłuższą historią obecności działania (SMS), niż (SMP) w Programie, jak również faktem, że w celu zorganizowania praktyki zagranicznej, student zobligowany jest do samodzielnego znalezienia miejsca praktyki, co nastręcza większych trudności, niż wyjazd do wybranej uczelni partnerskiej.

174 Pytania respondentów o ich wiek, kiedy zrealizowali program Erasmus miało na celu diagnozę realizacji Koncepcji „Uczenia się przez całe życie” przez uczestników Programu wpisującego się w tę Koncepcję (wykres 3).

Około 90% respondentów (98% Belgów, 92,2% Polaków i 89,6% Litwinów) wzięło udział w Programie „Uczenie się przez całe życie” Erasmus w wieku 18-24 lata. W porównaniu, mniejszość respondentów (10,4% Litwinów, 7,8% Polaków i 2% Belgów) aktywnie uczestniczyła w tym Programie w wieku 25-31 lat. Na podstawie uzyskanych wyników badań można wywnioskować, że studenci w większości angażują się w międzynarodową mobilność edukacyjną, jako jednej z akcji w ramach Koncepcji „Uczenie się przez całe życie”, kiedy są młodzi, na początku swojej kariery akademickiej i zawodowej.

Wykres 3. Wiek uczestnictwa badanych w programie Erasmus

Źródło: badania własne (aneks nr 1, pyt. 14.1).

Można sformułować również inny wniosek, że łatwiej jest uczestniczyć w międzynarodowej mobilności edukacyjnej kiedy osoba jest młoda, w wieku 18-24 lat. Rezultat ten może świadczyć o tym, że uczestnictwo w Programie „Uczenie się przez całe życie” jest ograniczone do określonego wieku i że ludzie około 30 roku życia zdecydowanie rzadziej biorą udział w Programie. Ponadto, warto zwrócić uwagę, że bycie mobilnym w młodym wieku, kiedy człowiek studiuje, może wzbudzać potrzebę dalszego pozostawania mobilnym w perspektywie rynku pracy.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 18-24 25-31 li czb a u d zi e lo n y ch o d p o wi e d zi w % wiek Belgowie Litwini Polacy

175