Wartości europejskie w podejściu kulturowym

Użycie sformułowania ‘przestrzeń’ jest celowe ze względu na brak założenia o próbie klasyfikacji, typologizacji czy tworzenia hierarchii wartości europejskich. Pojęcie ‘przestrzeń’ z założenia jest rozbudowane i wieloznaczne. Pozwala na ogólny opis oraz analizę, o charakterze diagnostycznym, zagadnienia jakim są wartości europejskie, pozbawioną oceny i wartościowania. Myśląc o ‘przestrzeni’ nie bez znaczenia był fakt, że

125 Ibidem, s. 91.

126 P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005.

127 O zastosowaniu teorii stawania się społeczeństwa szerzej pisała B. Grabowska, Zmiana uwarunkowań

społecznego uczestnictwa i współdziałania młodzieży na pograniczy cieszyńskim w świetle teorii stawania się społeczeństwa [w:] Teorie i modele badań międzykulturowych, T. Lewowicki,

A. Szczurek-Boruta, E. Ogrodzka-Mazur (red.), Uniwersytet Śląski , Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Cieszyn – Warszawa 2006, s. 41-49.

64 wartości europejskie kształtowały się przez tysiąclecia na obszarze określonego terytorium i były kulturowo utrwalane.

W literaturze przedmiotu dotyczącej humanistycznej sfery rozważań aksjologicznych, wyróżnia się trzy podejścia wyjaśniające zagadnienie wartości: psychologiczne (przyjmowanie określonych postaw wobec wartości), socjologiczne (przekazywanie wartości oraz ich funkcjonowanie w społeczeństwie) i kulturowe (rola wartości w rozwoju kultury)128. K. Chałas wskazuje również na filozoficzne ujmowanie wartości129. Ze względu na wybór wartości europejskich jako przedmiotu analiz, skupiłam się wokół kulturowego ich definiowania i rozumienia. „Za ‘wartości kulturowe’ są najczęściej uznawane wartości dominujące w danym społeczeństwie, a zatem te, które wpływają, jeśli nie na wszystkich, to na większość jego członków. Są to powszechnie pożądane dobra lub powszechnie uznawane przekonania o określonym charakterze”¹³⁰. W tym podejściu podkreślane jest zajmowane miejsce oraz znaczenie wartości w budowaniu, określaniu i rozwijaniu kultury społeczeństw. „Wartość kulturowa (…) to wartość społecznie usankcjonowana, typowa dla danej kultury, uwewnętrzniona przez członków danego społeczeństwa, pomaga im ona dokonywać wyborów, ukierunkowuje i wskazuje cel oraz środki działania, a także wzmacnia samo działanie w ramach tej dziedziny społeczno-kulturowej, w której sama tkwi. Obiektywnym kryterium jej znaczenia jest jej miejsce w kulturowym systemie wartości, mówiąc inaczej, jej rola w tym systemie. Subiektywnym kryterium znaczenia wartości kulturowej jest jej miejsce - rola w strukturze osobowości konkretnej jednostki”¹³¹. Wartości europejskie, jako wartości kulturowe zawierają w sobie powyżej wspomniane znamiona zarówno subiektywne, jak też obiektywne. Subiektywne, ponieważ życie ludzi, ich myślenie, odczuwanie i zachowanie w pewnym sensie jest determinowane przez zinternalizowany system wartości europejskich. Obiektywne, ponieważ możemy mówić o pewnym zbiorze, systemie wartości, które są wspólne, powszechnie akceptowane w kulturze europejskiej.

128 M. Misztal, Problematyka wartości w socjologii, PWN, Warszawa 1980, L. Dyczewski, Kultura

polska w procesie przemian, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,

Lublin 1995, S. Kamiński, Jak filozofować? Studia z metodologii filozofii klasycznej, TN KUL, Lublin 1989, s. 299-300.

129 K. Chałas, Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki, t. I, Wydawnictwo „Jedność”, Lublin – Kielce 2003, s. 16-19.

130 J. Gajda, Wartości w wychowaniu, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VII, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s. 39.

65 L. Dyczewski twierdzi, że kulturowe rozumienie wartości akcentuje następujące ich cechy: transcendentalizm wobec jednostek, czyli istnienie niezależne od nich i poza nimi. Ponadindywidualizm i ponadczasowość, które wskazują na parametr powszechności, zatem wartości mogą być przyjmowane przez wiele osób zamieszkujących różne przestrzenie w tym samym czasie lub w różnych okresach. Ostatnią wskazaną cechą wartości w kulturowym jej rozumieniu jest jej moc zobowiązująca, dzięki której jednostka skłonna jest do zgodnego z nią postępowania132. Przestrzeń wartości w kulturowym jej rozumieniu, która jest obecna nie tylko w krajach Unii Europejskiej, ale w całej Europie ulega bardzo powolnym lub wręcz minimalnym zmianom. Dzieje się tak z powodu wyżej wymienionych cech wartości, które wskazują na nikłe oddziaływanie poszczególnych jednostek na kształt wartości europejskich i ich niezależność względem indywiduum. Wartości kulturowe należą do tej przestrzenni funkcjonowania człowieka, która opiera się zmianom lub ulega im w sposób powolny. Można je przyjąć, uznać za swoje lub odrzucić, trudnym jest jednak, bądź nawet niemożliwym, w krótkiej przestrzeni czasu je zmienić. Nie oznacza to jednak, że wartości nie są zjawiskiem dynamicznym, szczególnie współcześnie. Dzięki oddziaływaniu na nie czynników o charakterze społecznym, politycznym, religijnym, ekonomicznych, wartości ulegają stopniowym modyfikacjom lub też wchodzą ze sobą w konflikty. Jak twierdzi A. Giddens, w dobie intensywnych przemian i globalnych migracji ludności, idei, dóbr materialnych i informacji, sytuacje konfliktu wartości kulturowych są zjawiskiem oczywistym¹³³.

Kontynuując rozważania o wartościach w podejściu kulturowym warto zauważyć, że uznawane są one za element podstawowy, za fundament kultury. L. Dyczewski postuluje, że „w kulturze najważniejsze są wartości”¹³⁴. Podobnie twierdzi M. J. Szymański, że „(…) wartości są podstawą ładu społecznego i kultury danego społeczeństwa”¹³⁵. Ścisłego powiązania wartości ze światem kultury dopatruje się również S. W. Kowalczyk, gdyż jak twierdzi, „kultura jest zespołem wartości”¹³⁶.

132 L. Dyczewski, Miejsce i funkcje wartości w kulturze, [w:] Kultura w kręgu wartości, L. Dyczewski (red.), Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2001, s. 33.

133 A. Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

134 L. Dyczewski, Kultura polska…, op. cit., s. 57.

135 M. J. Szymański, Socjologia edukacji. Zarys problematyki, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013, s. 146.

136 S. Kowalczyk, Filozofia kultury. Próba personalistycznego ujęcia problematyki, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1996, s. 53.

66 „Akceptowanie pewnego minimum wspólnych wartości przez większą część danej zbiorowości to podstawowy warunek, aby został utrzymany porządek społeczny”¹³⁷. W przypadku braku uznawania i postrzegania kanonu podstawowych wspólnych wartości może dojść do konfliktów, dezorganizacji społecznej a nawet anomii. W kulturowej przestrzeni Europy, wartości mają fundamentalne znaczenie, wobec wzajemnego pokojowego funkcjonowania ludzi w zróżnicowanej przestrzeni językowej, religijnej, narodowej etc. J. Kozielecki wskazuje na potrzebę wspólnoty wartości europejskich, pisząc, że „Stary Kontynent, liczący około 800 milionów mieszkańców i przeszło 30 państw narodowych, musi stosować wspólne zasady współżycia, oparte na wartościach i ideach humanistycznych. Pozwalają one osiągnąć pewien stopień harmonii i wyciszają wiele konfliktów”¹³⁸.

Pomimo faktu zjednoczenia w różnorodności kultur, narodów, doświadczeń, historii, procesów społecznych, politycznych, ekonomicznych, pewien zbiór wartości w Europie posiadamy i rozpoznajemy jako wspólny. Co więcej, w sytuacji spotykania się, przenikania i wymieniania się kultur dochodzi również do wymiany lub też modyfikacji wartości kulturowych, z zachowaniem własnych języków, tradycji, norm społecznych i zasad funkcjonowania poszczególnych społeczeństw. Dzieje się tak, ponieważ „(…) wartości mają swoją historię powstawania, utrwalania i podtrzymywania przez podmioty”¹³⁹. Wartości, które konstytuują współczesną kulturę europejską ukształtowały się w strukturach państw narodowych i taka forma zrzeszania się ludzi jest postrzegana za najlepiej służącą rozwojowi demokracji i aktywnym podmiotom ją kreującym¹⁴⁰. „W ten sposób kształtuje się proces uniwersalizacji kultury, która łączy już nie tylko narody i państwa, ale całe kontynenty, jak np. to ma miejsce w odniesieniu do kultury europejskiej czy chrześcijańskiej”¹⁴¹. Podzielane wartości oswajają, dostarczając poczucia przynależności do wspólnej kategorii ‘my’, wzmagają wrażenie bycia podobnymi do siebie, przynależącymi do określonej wspólnoty. L. Dyczewski wskazuje na wartości

137 A. Zawada, Aspiracje życiowe młodzieży w środowisku kulturowo zróżnicowanym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków-Katowice 2013, s. 76.

138 J. Kozielecki, Obronić Polskę przed Polakami, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2012, s. 169.

139 L. Ostasz, Czym są wartości? Zarys aksjologii, Wydawnictwo UMW, Olsztyn 2009, s. 11.

140 R. Scruton, Zachód i cała reszta. Globalizacja a zagadnienie terrorystyczne, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2003.

141 M. Nowak, Wartości i kultura w kontekście pogranicza i globalizacji, [w:] Świat wartości i edukacja

międzykulturowa, T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.), Uniwersytet Śląski - Filia

67 zwierzchnie¹⁴², które stanowią niezbędny warunek stabilności i rozwoju systemu społeczno-kulturowego, „ponieważ jednoczą one pomimo różnic etnicznych, religijnych, społecznych, kulturowych, politycznych”143. „Jedność Europy wprawdzie implikuje przyjęcie przez ogół Europejczyków tych samych podstawowych wartości, norm, idei, wspólnej wizji przyszłości, co przejawia się chociażby w tworzeniu wspólnego prawa, wspólnej waluty, wspólnego systemu obrony, wspólnego systemu edukacji, ale zakłada różnorodność sytuacji i form ich realizacji”144. Podejmowanie wspólnych działań opiera się na wspólnych pragnieniach, przekonaniach i wartościach sprzyjających jednoczeniu ludzi.