Umiejętności jako element nabywany przez doświadczenie

Głównym obszarem analiz w pracy uczynione zostało zagadnienie uczenia się, w tym wypadku wąsko rozumianego jako kształtowanie określonych umiejętności, przez doświadczenie, które nabywane jest w wyniku bezpośredniego doświadczania rzeczywistości oraz odwoływanie się do zgromadzonych w przeszłości i poddanych refleksji doświadczeń. Czym jednak jest doświadczanie, a czym doświadczenie w procesie uczenia się? „Określenie ‘doświadczać’ mówi o trwającym i niedokończonym procesie, natomiast ‘doświadczenie’ wskazuje na zamknięcie tego, co zostało zobaczone, przeżyte i zapamiętane w dający się ująć refleksyjnie kształt”²⁷⁴. Okazuje się, że doświadczenie stanowi warunek konieczny do poznania i rozumienia otaczającej rzeczywistości w sensie potocznym i naukowym.

„Podstawowym założeniem uczenia się przez doświadczenie jest teza, że w codziennych sytuacjach tkwi wielki potencjał mogący służyć doskonaleniu wiedzy i umiejętności, a także że jest możliwe jego odkrycie oraz wykorzystanie”²⁷⁵. Świadome doświadczanie codzienności, w tym wypadku codzienności w nowych warunkach społeczno-kulturowych, może stanowić trudność, jako rezultat uczestnictwa w procesie uczenia zorientowanego na wynik, a nie na samą czynność i przebieg. Warto byłoby poddać krytycznej refleksji proporcje powyższych wzorów uczenia, występujących w polskiej, litewskiej czy belgijskiej uczelni i zastanowić się nad możliwością kształtowania w niej kompetencji miękkich. Ponadto, wielokrotnie doświadczamy rzeczywistości za pośrednictwem obcych mediów, innych osób, prasy, telewizji, internetu. Trudno jest nam wtedy, tak opisaną i przedstawioną rzeczywistość zrozumieć, a co więcej następuje

273 Z. Sokolewicz, Edukacja europejska [w:] Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, I. Wojnar, J. Kubin (red.), Elipsa, Warszawa 1997, s. 197-217.

274 J. Kruk, Doświadczenie, reprezentacja i działanie wśród rzeczy i przedmiotów. Projektowanie

edukacyjne, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, s. 102.

110 niemożność uznania jej za własną, ponieważ pozbawiona jest ona możliwości bezpośredniego doświadczania. Uczenie się przez doświadczenie, które jest względnie nową tendencją, zyskującą, w sposób uzasadniony na znaczeniu, może się przyczynić do nabywania i kształtowania umiejętności życiowych, ze szczególnym uwzględnieniem umiejętności społecznych i wspomnianych kompetencji miękkich.

Już Arystoteles wskazywał na pierwotną siłę stymulującą poznawczą aktywność człowieka, jaką jest doświadczenie, w budowaniu wiedzy i umiejętności. „Z pamięci tworzy się u ludzi doświadczenie. Z wielokrotnych bowiem wspomnień tej samej rzeczy (…) powstaje w końcu możliwość pojedynczego doświadczenia. Wydaje się zatem, że doświadczenie jest czymś podobnym do wiedzy i umiejętności, ale w rzeczywistości wiedza i umiejętności praktyczne wypływają u ludzi z doświadczenia”²⁷⁶. Zatem to na bazie doświadczenia człowiek nabywa określoną wiedzę i umiejętności, które są natomiast podstawą do kontynuowania doświadczania i refleksji prowadzącej do dalszego zdobywania doświadczenia.

W doświadczeniu zawsze jest szczególne miejsce na indywidualność i własną interpretację. Uczestnik procesu uczenia się, który bierze udział w procesie doświadczania wyreżyserowanej sytuacji, nadaje jej własne interpretacje. „Nawet wtedy, gdy cele są ściśle określone, istnieje ‘przestrzeń’ dla nadawania indywidualnych znaczeń ubarwionych jednostkowymi przeżyciami”²⁷⁷. Dlatego warto poważnie potraktować uczenie się przez doświadczenie jako strategię oswajania otaczającej rzeczywistości. Ponadto, jak podkreśla J. Nikitorowicz, „działalność edukacyjna skierowana jest na doświadczanie i rozumienie rzeczywistości, dokonywanie zmian społecznych, ustawiczne próby zrozumienia siebie i innych”²⁷⁸. Szczególnie na gruncie edukacji międzykulturowej, niemożliwym jest realizowanie działań uwrażliwiających podmiot na inne kultury bez umożliwienia spotkania i zaprojektowania działań pozwalających doświadczać siebie w kontakcie z przedstawicielami odmiennych kultur oraz prowadzić wzajemny dialog. Pozwolenie na obustronne doświadczanie siebie w kontakcie międzykulturowym nie jest wystarczającym elementem powodującym uwrażliwienie kulturowe. Niezbędny aspekt stanowi refleksja, która powinna się pojawić w trakcie i po zakończeniu procesu interakcji. Mądra i dojrzała analiza przeszłych wydarzeń umożliwia przekształcenie procesu doświadczania w nabywane doświadczenie.

276 Arystoteles, Metafizyka, przeł. A. Leśniak, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.

277 T. Tiller, O uczeniu się…, op. cit., s. 14.

111 Podsumowując, można stwierdzić, że „doświadczenie zawsze jest zakorzenione w świecie przeżywanym, swą wartość poznawczą czerpie z samej aktywności podmiotowej, niekoniecznie intencjonalnie związanej z procesem uogólniania. Istotą doświadczenia jest pełnia, jedność objawiająca się w poczuciu podmiotowym jednostki, że to, co doznane, gdy zostanie ujęte w refleksję, może zmienić świadomość”279. Doświadczenie jest z pewnością czymś więcej, niż tylko doznaniem zmysłowym opisywanym we współczesnym podejściu sensualistycznym, w założeniach którego powstająca reprezentacja zjawiska, osoby czy rzeczy odzwierciedla nasze spostrzeżenia zmysłowe w stosunkowo wierny sposób. W podejściu sensualistycznym aktywność człowieka sprowadzona jest do obserwacji, bierności i działania, nie ma w niej miejsca na analizę, myślenie czy interpretację. Dlatego z pomocą przychodzi realizm, w którym doświadczenie poddane jest ciągłej, powtarzalnej, podlegającej weryfikacji procedurze. Kontekst tak rozumianego doświadczenia stanowi płaszczyznę badania naukowego. Oba podejścia wydają się nie wyczerpywać pól analizy zagadnienia ‘doświadczenie’, co więcej wydają się pozycjonować w opozycji ze względu na stopień systematyzacji i wiarygodności sposobów podejść do omawianej kategorii. Dlatego w pracy analizę doświadczenia, jako efektu uczestnictwa w procesie doświadczania, przyczyniającego się do kształtowania umiejętności życiowych, ogniskuję wokół płaszczyzny pragmatycznej. Obok percepcji sensorycznej i badania naukowego pojawia się specyficzny rodzaj poznania bezpośredniego, które realizowane jest we współczesnej praktyce społecznej, a uszczegóławiając, w praktyce edukacyjnej.

W teorii uczenia się przez doświadczenie („Experiential Learning Model” - ELM) D. A. Kolba, proces uczenia się postrzegany jest jako cykl oparty na doświadczeniu, (które rozumiane jest jako zakończenie pewnego etapu trwającego procesu doświadczania, bez elementu refleksji nad nim), a następnie na poddaniu go wewnętrznej obserwacji i analizie. Kolejny etap polega na namyśle i tworzeniu abstrakcyjnych hipotez, wynikających z uprzedniego uczestnictwa w doświadczaniu oraz wskazywaniu możliwości zastosowania czy przetestowania wypracowanych wyników i wniosków w praktyce. Jednostka zobligowana jest do przejścia czterech faz cyklu, który może zostać rozpoczęty w dowolnym momencie (przy założeniu o permanentnej powtarzalności jego elementów). Poniższy schemat 4 przedstawia cztery etapy procesu uczenia się warunkujące nabywanie doświadczenia.

112

Schemat 4. Teoria uczenia się przez doświadczenie D. A. Kolba

Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. A. Kolb, Experiential Learning: Experience as the Source of

Learning and Development, Prentice Hall, New Jersey 1984.

D. A. Kolb postuluje i uważa, że najbardziej wartościowa w cyklu nauki, jest potrzeba ciągłego bazowania podmiotu uczącego się, na własnych doświadczeniach. Kolejny element, „obserwacje i wnioski” polega na wysnuwaniu opinii i sądów oraz analizowaniu i namyśle nad przyczynami rzeczywistości, której uprzednio doświadczyła jednostka. W taki oto sposób następuje przejście do następnego etapu cyklu, a mianowicie do „tworzenia teorii”. Podmiot uczący się dokonuje konfrontacji własnych wniosków z poznawanymi teoriami (o których dowiaduje się najczęściej w trakcie uczestnictwa w formalnym procesie uczenia się). Jeżeli konfrontacja okazuje się niekorzystna, może pokusić się o próbę zbudowania własnej teorii na osobisty użytek. Ostatnim elementem modelu jest „testowanie w praktyce”. Etap ten polega na przekonywaniu się o wartości i prawdziwości stworzonej teorii, w praktyce, poprzez jej powtarzalność²⁸⁰.

Na podstawie powyższych analiz możemy wnioskować, że uczenie się przez doświadczenie w warunkach zróżnicowania kulturowego dokonuje się na poziomie czterech następujących po sobie etapach:

1) Doświadczenie (w tym rozumieniu zakończenie procesu doświadczania) – uczestnicy uczenia się mają możliwość przeżycia określonej sytuacji edukacyjnej np. poprzez uczestniczenie w grze zespołowej, warsztatach czy projekcie z przedstawicielami różnych kultur. D. A. Kolb wskazuje, że podczas tego etapu, uczestnik procesu uczenia się koncentruje się głównie na odczuwaniu i skupieniu na trwającym i dziejącym się procesie doświadczania w określonym momencie.

280 D. A. Kolb, Experiential Learning: Experience as the Source of Learning and Development, Prentice Hall, New Jersey 1984.

1. doświadczenie 2. obserwacje i wnioski 3. budowanie teorii 4. testowanie w praktyce

113 2) Refleksyjna obserwacja - skoro doświadczanie jest procesem niedokończonym, ciągłym, to w trakcie jego trwania trudno o czas i dodatkowe miejsce na refleksję. Dlatego niezbędny jest drugi etap, polegający na analizowaniu uprzedniego doświadczania i towarzyszących mu emocji, czyli na refleksyjnych przemyśleniach, których celem jest formułowanie wniosków. Doświadczenie odmienności kulturowej jest na tyle ciekawym poznawczo i emocjonalnie procesem, że wymaga pogłębionej refleksji, która może zaowocować zwiększonym poziomem uwrażliwienia, świadomości siebie i innych. Dominującą aktywnością uczestnika procesu uczenia się, na tym etapie jest obserwacja procesów i stanów wewnętrznych wynikających z uprzedniego doświadczania.

3) Budowanie teorii - polega na ustalaniu wstępnych hipotez, próbie tworzenia pewnych uogólnień wynikających z pojedynczych doświadczeń między-kulturowych, które w pewnym sensie mogły posiadać elementy zbieżne. D. A. Kolb wskazuje, że zaangażowanie podmiotu uczącego się, na tym etapie polega głównie na myśleniu, analizie i refleksji.

4) Testowanie w praktyce - polega na próbie zastosowania wypracowanych uogólnień z doświadczeń w celu efektywniejszego i pełnego uczestnictwa w antycypowanej przyszłości. Uczestnik procesu uczenia się na tym etapie przejawia największe zaangażowanie w działanie, które nie jest niczym innym jak ponownym uczestnictwem w procesie doświadczania.

Takim oto sposobem, cykl rozpoczyna się od początku. Kiedy podczas testowania wypracowanych poglądów i sądów podmiot uczący się doświadcza nowych sytuacji i zjawisk, mogą one ulegać stopniowej modyfikacji czy dezaktualizacji. Jakość doświadczania może plasować się również na innym poziomie, w zależności od wypracowanych wniosków i sądów, a zatem, od jakości poczynionych analiz i refleksji. Kwintesencję i podsumowanie powyższych analiz może stanowić przywołanie najważniejszej zasady ‘uczenia się przez doświadczanie’, która odnosi się do tego, że „aczkolwiek doświadczanie ma swój udział w większości tego, czego uczeń się nauczył, to jeśli ma być naprawdę skuteczne, musi mu towarzyszyć systematyczna analiza i refleksja”²⁸¹.

Kolejną koncepcją teoretyczną, która odnosi się do analizy edukacyjnego znaczenia procesu doświadczania, następnie przekształcanego przez podmiot uczący się

114 w doświadczenie, jest czteroetapowy model A. Richarda. Autor porównał cykl uczenia się do doświadczeń, jakie nabywa człowiek będący uczestnikiem podróży.

W stworzonym modelu A. Richard wyróżnił następujące etapy (schemat 5): 1) wyjazd

2) pokonywanie trudności 3) powrót

4) planowanie nowej wyprawy282

Schemat 5. Cykl uczenia się przez doświadczenie wg A. Richarda

Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Richard, Adventure-based Experiential Learning, [in:] Empowerment through Experiential Learning, J. Mulligan, C. Griffin (ed.), London 1992.

Podstawowe założenie w tej koncepcji odnosi się do spełniania warunku o konieczności wystąpienia wszystkich, kolejno następujących po sobie etapów. Nie jest możliwym pominięcie żadnego z poziomów, co więcej, inaczej niż w modelu ELM – D. A. Kolba, proces doświadczania musi rozpocząć się od samego początku, a więc od etapu wyjazdu. Uniemożliwione jest włączenie się jednostki w dowolnym momencie, ze względu na określoną zależność i hierarchiczność następujących po sobie stadiów doświadczania.

Wyjazd polega na opuszczeniu bliskiej i dobrze znanej przestrzeni, w której

jednostka czuje się komfortowo. Podstawowym kryterium, rozpoczęcia cyklu, jest gotowość i chęć podmiotu do opuszczenia strefy komfortu. Dlatego kluczowy warunek do inicjacji procesu stawowi bezpośrednie zaangażowanie uczestnika. Drugi etap,

pokonywanie trudności, jest okresem doświadczania nowych i nie dających się

282 A. Richard, Adventure-based experiential learning, [in:] Empowerment through Experiential

Learning, J. Mulligan, C. Griffin (ed.), Kogan Page, London 1992 (tłumaczenie własne).

1. wyjazd 2. pokonywanie trudności 3. powrót 4. planowanie nowej podróży

115 przewidzieć sytuacji, w którym wyzwanie stanowi próba i gotowość do konfrontacji, pomimo braku gwarancji o uzyskaniu pozytywnego wyniku. Jest to wysoce atrakcyjny i niesamowicie emocjonujący moment w cyklu, dlatego uczestnicy nie mają większych problemów z zaangażowaniem się w pełni w poszczególne czynności. Niebezpieczeństwem przejawiającym się na tym etapie może być nadmierne zaangażowanie lub doświadczanie skrajnych emocji, które w konsekwencji mogą prowadzić do zatrzymania, a w dalszym etapie do zaniechania uczenia się. Aby proces uczenia się mógł zaistnieć niezbędne jest: indywidualna refleksja i wymiana opinii pomiędzy uczestnikami. Zdolność do refleksji i możliwość konfrontacji różnych sposobów postrzegania tych samych wydarzeń, odgrywa podstawową rolę w procesie uczenia się przez doświadczenie. Po przejściu do trzeciego etapu, którym jest powrót, jednostka rozpoczyna proces budowania połączeń pomiędzy przeszłymi wydarzeniami w innej rzeczywistości społeczno-kulturowej, a momentem ponownego zatrzymania się w znanej swojej domowej przestrzeni. Jest to również moment uzyskiwania dystansu do wydarzeń z przeszłości i ponownego refleksyjnego namysłu nad nimi w kontekście zastanej rzeczywistości. Etap powrotu jest koniecznym elementem pomiędzy doświadczeniami z przeszłości, a kreowaniem nowych planów. W procesie uczenia się przez doświadczenie refleksja jest „czynnikiem umożliwiającym przejście od doświadczenia do uczenia się. Jest terminem wieloznacznym, ale najprościej można by stwierdzić, że oznacza namysł nad różnymi sprawami, które stają się naszym udziałem”²⁸³.