Kulturowe uwarunkowanie postaw

W prowadzonych badaniach szczególna uwaga została zwrócona na oddziaływanie kultury na poszczególne elementy (poznawczy, oceniająco - emocjonalny i behawioralny) postaw badanych. „Wpływ kultury odnoszący się do zachowań lub działań ludzkich rozciąga się także na postawy, skoro postawy określa się jako dyspozycje do działania lub przypisuje się im składnik behawioralny”260. Jeżeli przestrzeń kultury determinuje aktywność człowieka w sferze behawioralnej, oddziałuje zatem również na intencje zachowań, które stanowią jeden z elementów postaw. Z pewnością oddziałuje również na sposób myślenia, postrzegania oraz odczuwania, które to aspekty według A. Kłoskowskiej „(…) pełnią rolę motywacyjną wobec działania, w którym się postawa realizuje i uzewnętrznia”²⁶¹. Oddziaływanie kultury na poznawczy składnik postawy wydaje się oczywiste ze względu na powszechność m.in. określonych twierdzeń, reguł, koncepcji, teorii, przekonań, doktryn czy ideologii w określonej przestrzeni społeczno-kulturowej. Podobnie odczuwanie czy wyrażanie określonych emocji jest bardziej lub mniej akceptowane w określonych kulturach. Co więcej, reakcja oceniająco-emocjonalna człowieka zależna jest od kręgu kulturowego, w którym się on wychowywał i socjalizował. Nabywanie i kształtowanie określonych postaw odbywa się podczas procesu uczenia się realizowanego w przestrzeni społeczno-kulturowej. Zatem celem europejskiego wymiaru edukacji jest kształtowanie właściwych postaw europejskich poprzez dostarczanie adekwatnej wiedzy jak również poprzez umożliwienie kontaktów z przedstawicielami innymi kultur, przyczyniających się do kooperowania w między-narodowych projektach edukacyjnych. Odwołując się do koncepcji równowagi poznawczej (m.in. M. J. Rosenberga²⁶²), w której zakłada się, że oba elementy (poznawczy i oceniająco-emocjonalny) pozostają ze sobą w równowadze. Oznacza to, że podmiot postawy dąży do tego, aby oba te elementy posiadały ten sam znak. Zatem zmiana jednego z nich determinuje przeobrażanie się drugiego, co stanowi kluczowe znaczenie w europejskim wymiarze edukacji ukierunkowanym na kształtowanie adekwatnych postaw.

260 A. Kłoskowska, Kulturowe uwarunkowanie postaw, [w:] Teorie postaw, S. Nowak (red.), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973, s. 259.

261 Ibidem, s. 259.

107 Analizując postawy badanych studentów programu Erasmus wobec wyobrębnionych elementów (poznawczych, emocjonalnych i intencji zachowań) zależało mi na określeniu ich znaku. „Skoro mówimy o stosunku do jakiegoś przedmiotu, stosunku objawiającym się w postaci uczuć, emocji przeżywanych w związku z przedmiotem postawy, posiadania przekonań oceniających czy wreszcie tendencji do określonego zachowania, można powiedzieć, że ów stosunek ma określony znak. Możemy mieć do czynienia z pozytywnym, negatywnym lub neutralnym znakiem postawy”263. Za A. Cybal-Michalską wyróżniłam następujące postawy europejskie: euroentuzjazm, euro-sceptycyzm264. Pominęłam euroneutralność, przyjmując za W. Soborskim, który pisze o komponencie emocjonalnym, że „uczucia te mogą być dodatnie bądź ujemne. Zatem obojętność uczuciowa (zero na kontinuum od dodatnich do ujemnych reakcji emocjonalnych) wyklucza istnienie postawy”²⁶⁵. Kolejnym autorem, który neguje występowanie postaw neutralnych jest S. Nowak, twierdząc, że „postawy o „zerowym” ładunku afektywnym są więc ex definitione niemożliwe”²⁶⁶. Dodatkowo wzbogaciłam spektrum postaw o euroambiwalentność.

Euroentuzjazm polega na występowaniu w trzech komponentach postaw europejskich znaku dodatniego, co oznacza, że wiedzę i przekonania oraz prezentowane emocje i deklaracje zachowania, bądź przejawiane zachowanie możemy naznaczyć znakiem dodatnim. Euroentuzjazm przejawia się w wysokim poziomie wiedzy dotyczącym szczególnie symboli kultury europejskiej oraz pozytywnych przekonaniach dotyczących Europy, integrującej się Europy, pozytywnych wobec nich emocjach i powszechnie społecznie akceptowanym czy pożądanym zachowaniem lub intencją zachowania. Należy jednak pamiętać, że ważnym zadaniem edukacyjnym jest „(…) redukowanie eurocentrycznego widzenia porządku kulturowego świata”²⁶⁷.

Natomiast eurosceptycyzm polega na zgodnym występowaniu w trzech komponentach postaw znaku ujemnego, co oznacza, że element poznawczy, afektywny i behawioralny możemy naznaczyć znakiem ujemnym. Eurosceptycyzm odznacza się niskim poziomem wiedzy dotyczącym szczególnie symboli kultury europejskiej, negatywnymi przekonaniami na temat Europy, integrującej się Europy oraz negatywnych

263 Ibidem, s. 118.

264 A. Cybal-Michalska, Orientacje proeuropejskie młodzieży. Stan i potrzeby edukacyjne, Wydawnictwo Wolumin, Poznań 2001, s. 66.

265 W. Soborski, Postawy ich badanie i kształtowanie. Kraków 1987, s. 21.

266 S. Nowak, Pojęcie postawy…, op, cit., s. 24.

108 wobec nich emocjach. Ponadto, wyróżnia się deklarowaniem lub przejawianiem zachowań, charakteryzujących się powszechnie społecznie nieakceptowanym czy niepożądanym, z punktu europejskich wartości, zachowaniem lub intencją zachowania.

Euroambiwalentność występuje wówczas, gdy pomiędzy poszczególnymi komponentami postaw, lub w zakresie jednego składnika postawy, pojawiają się różnice w znaku. Euroambiwalentność może mieć np. miejsce wówczas, kiedy osoba przejawia pozytywne intencje zachowań wobec Europy i integrującej się Europy, jednocześnie posiadając znikomą wiedzę przykładowo w zakresie symboli kultury europejskiej oraz odczuwając negatywne emocje. Dzieje się tak, ponieważ „nie zawsze jednak istnieje „zgodność” między wszystkimi składnikami postaw. Może się zdarzyć, że jeden i ten sam przedmiot jest niejednoznaczny (obiektywnie bądź subiektywnie) co do swej wartości. (…) W takim przypadku rodzi się postawa ambiwalentna”²⁶⁸. Ambiwalencja może istnieć w zakresie tego samego elementu postawy europejskiej, bądź też może dotyczyć niespójności pomiędzy jej poszczególnymi składnikami.

Z badań J. Suchodolskiej wynika, że większość (80,3%) badanych studentów polskich przejawia pozytywną postawę wobec ideii integracji europejskiej²⁶⁹. Podobne rezultaty badań uzyskała E. Trubiłowicz²⁷⁰, że skojarzenia z pojęciem ‘Europa’ są raczej pozytywne dla wszystkich badanych.

Zadaniem europejskiego wymiaru edukacji jest kreowanie pozytywnych postaw wobec symboli związanych z kulturą europejską, Europy i integrującej się Europy, jak również wobec samych Europejczyków. Można tego dokonać w trojaki sposób, poprzez „edukację dla Europy”, „edukację o Europie” oraz „edukację przez Europę”²⁷¹. Przedmiotem „edukacji o Europie” (czy też edukacji europejskiej) jest poznawczy aspekt postawy, a mianowicie wiedza o wydarzeniach historycznych zaistniałych w Europie, literaturze pięknej, sztuce i kulturze szeroko rozumianej²⁷². „Wiedza młodzieży na temat Europy, wzbogacona o aspekty historyczne, kulturowe, społeczne oraz ekonomiczne dotyczące przestrzeni kontynentu i procesu integracji europejskiej, stanowi podstawę

268 W. Soborski, Postawy…, op. cit., Kraków 1987, s. 23.

269 J. Suchodolska, Postawy i oczekiwania …, op. cit., s. 25.

270 E. Trubiłowicz, Studenci i ich świat…, op. cit., s. 119-120.

271 A. Cybal-Michalska, Edukacja europejska, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. I, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s. 915.

272 B. Żechowska, Bilans antycypowanych korzyści i strat w edukowaniu nauczyciela-europejczyka, [w:] Pedagogika i edukacja wobec nadziei i zagrożeń współczesności. Materiały z III

Ogólno-polskiego Zjazdu Pedagogicznego, J. Gnitecki, J. Rutkowiak (red.), Polskie Towarzystwo

109 ‘edukacji o Europie’”. O „edukacji przez Europę” i „edukacji dla Europy” traktuje następny (2.5.1.) podrozdział pracy. Natomiast w tym miejscu warto wspomnieć, że obie formy edukacji oddziałują na behawioralny komponent postaw, ponieważ ich treścią są indywidualne doświadczania Europy przez podróże, turystykę, międzynarodową wymianę młodzieży i wspólne działania w różnym zakresie273.