Europejski wymiar edukacji w ujęciu eksplanacyjnym

Podejmowane analizy w podejściu eksploracyjnym polegają w głównej mierze na próbach definiowania omawianego zagadnienie jakim jest europejski wymiar edukacji, na gruncie nauk społecznych, głównie pedagogiki i nauk związanych z szeroko rozumianą edukacją, socjologią, naukami politycznymi oraz naukami humanistycznymi, w tym historią i językoznawstwem. „Kategoria pojęciowa ‘europejski wymiar edukacji’ odnosi się nie tylko do konkretnych działań i inicjatyw instytucjonalnych na szczeblu Unii Europejskiej i państw członkowskich, które mają na celu zintensyfikowanie międzynarodowej współpracy edukacyjnej, lecz zawiera również określone treści aksjologiczne”⁵². W literaturze związanej z naukami szeroko zajmującymi się edukacją, analizowany termin jest rozumiany jako zasada w systemie edukacji, przyczyniająca się do zwiększania rozumienia szerszego kontekstu europejskiego oraz perspektywa edukacyjna otwierająca horyzonty globalnego myślenia i zmierzania w kierunku międzykulturowego rozumienia⁵³.

Zdaniem W. Rabczuka, europejskiemu wymiarowi edukacji możemy nadać dwa znaczenia: szerokie i wąskie. Znaczenie szerokie dotyczy wszystkich aspektów działań na szczeblu organizacji europejskich oraz poszczególnych państw członkowskich w dziedzinie edukacji i oświaty, które m.in. polegają na:

- wzmacnianiu poczucia tożsamości i wspólnoty europejskiej w ramach której członkowie zacieśniają więzy w celu budowania integrującej się wspólnoty;

- pomocy w zrozumieniu wspólnych podstaw i wartości cywilizacji europejskiej (demokracja, poszanowanie praw człowieka, solidarność, tolerancja), na bazie których można budować poczucie wspólnoty i wspierać w dalszym rozwoju;

- przygotowaniu do aktywnego uczestnictwa w rozwoju społecznym i gospodarczym w integrującej się Europie;

52 W. Rabczuk, Polityka edukacyjna Unii…, op. cit., s. 69.

53 R. Enache, C. Safta, C. Iurea, European Dimension of Education - Curricular Aspects, “Trakia Journal of Sciences”, vol. 7, 2009, p. 285 (tłumaczenie własne).

34 - uświadomieniu szans i możliwości, jakie stwarza integracja europejska oraz wyzwań związanych z funkcjonowaniem ekonomicznym i społecznym;

- wzbogacaniu wiedzy o elementy historyczne, kulturowe i gospodarcze wspólnoty państw europejskich;

- przygotowaniu na nadchodzące przemiany w integrującej się Europie, determinujące zarówno przestrzeń teraźniejszego, jak również przyszłościowego funkcjonowania;

- poszukiwanie pluralistycznego i międzykulturowego modelu kształcenia54.

Węższe znaczenie analizowanego terminu, autor rozumie jako wzbogacenie treści programów szkolnych o elementy wiedzy przyczyniające się do zwiększania poziomu świadomości europejskiej, poprzez informowanie o wspólnych elementach historii i dziedzictwa kulturowego czy też instytucjach i działaniach o charakterze politycznym. W moim rozumieniu, to węższe podejście definiuje zagadnienie edukacji europejskiej, które jest kategorią mniej obszerną od europejskiego wymiaru edukacji. Edukacja europejska jest dziedziną charakteryzującą się interdyscyplinarnym charakterem, ponieważ skupia elementy programów przedmiotów humanistycznych, społecznych, artystycznych i przyrodniczych⁵⁵. Ponadto, „(…) edukacja europejska powinna obejmować informowanie i nauczanie o Unii Europejskiej oraz poznawanie zagadnień związanych z życiem społecznym, ochroną praw człowieka, praktyką demokracji, sprawami cywilizacji europejskiej, a także problemami mobilności zawodowej i przestrzennej ludzi”⁵⁶. W edukacji europejskiej szczególne znaczenie przypisywane jest wymiarowi teoretycznemu.

W. Rabczuk na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku prowadził badania nad stanem realizacji europejskiego wymiaru edukacji w ówczesnych krajach Unii Europejskiej i doszedł do następujących wniosków: „(…) chociaż szkoła zachodnia już od lat uwzględnia problematykę europeizmu i chociaż promocje europeizmu wspierają różne

54 W. Rabczuk, Promocja europeizmu w szkolnictwie krajów Wspólnoty Europejskiej [w:] Szkoła

i nauczyciel a integracja Europy, R. Gerlach, E. Podoska-Filipowicz (red.), Wydawnictwo Wyższej

Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1993, s. 112-113.

55 I. Wal, Edukacja europejska - organizacja i metodyka [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. I, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s. 916-918.

56 C. Banach, A. Rajkiewicz, Najpilniejsze problemy do rozwiązania w systemie edukacji w latach

2004-2015 [w:] Polska w Unii Europejskiej. Strategia dla Polski po wejściu do Unii Europejskiej na lata 2004-2015, Kancelaria Prezydenta RP, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN,

35 instytucje Unii i Rada Europy, to jednak jego wprowadzenie do szkół państw UE przebiega wolno i pozostaje jeszcze wiele do zrobienia na tym tak ważnym obszarze integracji europejskiej”57. Trudności z realizacją założeń europejskiego wymiaru edukacji związane są z specyfiką różnorodności tradycji i kultury, poziomem rozwoju gospodarczo-ekonomicznego, społecznego i demokratycznego krajów członkowskich. Świadczy to o występującej potrzebie podejmowania prac badawczych służących doprecyzowaniu zagadnienia europejskiego wymiaru edukacji, jak też próbie analizy sposobów i stopnia realizacji poszczególnych jego elementów na gruncie europejskiego szkolnictwa. Niniejsza praca ogranicza się do analizy zagadnienia europejskiego wymiaru edukacji w obszarze szkolnictwa wyższego.

Niewątpliwie, europejski wymiar edukacji jest zjawiskiem o charakterze ideologicznym ze względu na polityczne zakorzenienie jego twórców, natomiast zawiera w sobie również elementy uniwersalne i symboliczne, związane z miejscem gdzie powstawał, a mianowicie z Europą, w tym z jej kulturą. A. Adams i W. Tulasiewicz dokonali dywersyfikacji pojęcia ‘Europa’ (na ‘Europa doświadczania’ i ‘Europa wiedzy’)⁵⁸, które można analogicznie przetransferować na grunt europejskiego wymiaru edukacji. Europa rozumiana jako doświadczenie promowana jest w działaniach wykraczających ponad podstawowy program nauczania, a mianowicie: wymiany studentów, wyjazdy studyjne, komunikowanie się za pomocą nowoczesnych technologii. ‘Europa wiedzy’ zdefiniowana została bardzo szeroko, od empatii wrażliwości i respektowania innych osób i instytucji do nauczania o Europie, europejskiego obywatelstwa i świadomości językowej.

Na dynamikę i złożony charaktery analizowanego zagadnienia wskazuje N. Savvides, związana z naukami politycznymi o Europie i szeroko pojętą edukacją, twierdząc, że istnieje potrzeba budowania dalszego rozumienia, wskazówek i przykładów implementowania zagadnienia europejskiego wymiaru do edukacji. W tym celu autorka dokonała operacjonalizacji pojęcia, wyróżniając cztery jego elementy:

- przekazywanie wiedzy (e.g. nauczanie studentów o Europie);

- rozwijanie umiejętności, które umożliwiłyby studentom życie i pracowanie w Europie (e.g. umiejętności językowe, komunikacyjne, społeczne);

57 W. Rabczuk, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej na tle przemian w szkolnictwie krajów

członkowskich, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1994, s. 173.

58 A. Adams, W. Tulasiewicz, The Crisis in Teacher Education: a European Concern?, The Falmer Press, London 1995, p. 116 (tłumaczenie własne).

36 - wspieranie określonych postaw (e.g. szacunek wobec innych ludzi i tolerancja);

- promowanie europejskich wartości (e.g. demokracji, wolności, równości, solidarności i respektowania praw człowieka)59.

W celu lepszego zrozumienia złożonego zagadnienia, jakim jest europejski wymiar edukacji, warto zwrócić uwagę na elementy je konstytuujące. Przykładowo, według M. Abdallah-Pretceille należą do nich:

- wiedza - wiąże się z odpowiednimi programami kształcenia, rozwoju i dydaktyki; pod warunkiem systematycznej pracy jest to element najprostszy, najbardziej dostępny i najłatwiejszy do opanowania;

- poczucie przynależności do społeczności europejskiej - wiąże się ze sferą osobistych odczuć, nie można go więc narzucić; osadzone jest zarówno w dziedzictwie jednostki i jej środowiska, jak i w perspektywie przyszłości; jego rozwój zależy od otwarcia się na Innych/Obcych i ich wzory kulturowe; niedostateczny rozwój opóźnia i/lub uniemożliwia zamykanie się i symboliczne zastępowanie granic (np. granic narodowych - europejskimi);

- wartości - element najbardziej skomplikowany, powiązany ze sprawami najbardziej delikatnymi, intymnymi oraz jednocześnie najbardziej ogólnymi, powszechnymi⁶⁰.

Inni autorzy, przykłądowo C. Brock i W. Tulasiewicz⁶¹ wyodrębnili następujące elementy europejskiego wymiaru edukacji:

- wiedza (uczniowie powinni zostać lepiej informowani w szkole o kontynencie europejskim, a nauczyciele przygotowywać aktywne formy edukacji poprzez wspólne projekty czy rozwijanie programów nauczania);

- umiejętności (językowe, komunikacyjne, społeczne, negocjacyjne, podróżowania i inne, które są pomocne w wykonywaniu czynności z innymi Europejczykami);

59 N. Savvides, The European dimension in education: Exploring pupils' perceptions at three European

Schools, “Journal of Research in International Education”, 2008, p. 308 (tłumaczenie własne).

60 M. Abdallah-Pretceille, L. Porcher, Ethique de la diversite et education, Paris 1998, p. 131, za: P. P. Grzybowski, Edukacja europejska - od wielokulturowości ku międzykulturowości. Koncepcje

edukacji wielokulturowej i międzykulturowej w kontekście europejskim ze szczególnym uwzględnieniem środowiska frankofońskiego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 292-

-293.

37 - postawy (które potwierdzą zaangażowanie i poświęcenie oraz oddanie Europie w celu rozwoju tożsamości i świadomości);

- wartości europejskie (poprzez podejmowanie działania we wspólnych inicjatywach, młodzi ludzie mogą doświadczać swych odmiennych systemów wartości i dostrzegać potrzebę poszukiwania tych treści aksjologicznych, które umożliwią im kooperację).

O konieczność bardziej precyzyjnego określenia samej idei Europy oraz europejskiego wymiaru edukacji apeluje I. Wojnar twierdząc, że „wyraźna wydaje się potrzeba pogłębiania wiedzy o Europie i jej tradycji, wiedzy zintegrowanej, zorientowanie na kumulujące się wartości, przejawy wspólnoty i współdziałania w przeciwieństwie do wciąż obowiązującej wiedzy zdezintegrowanej, skoncentrowaniem na faktach i konfliktach. Niemniej wyraźna wydaje się potrzeba reorientacji preferowanych postaw i wyrabiania takiego szacunku dla wolności i autonomii grup i jednostek, która nie naruszałaby praw innego człowieka i innych ludzi”⁶².

Również na element wiedzy oraz dodatkowo postaw w europejskim wymiarze edukacji wskazuje W. Rabczuk postulując, „(…) żeby uczniowie i studenci posiadali niezbędną wiedzę o instytucjach Wspólnoty, aby w swej wizji świata i życia, w swych

postawach intelektualnych, społecznych i afektywnych wobec środowiska, w którym

będzie przebiegać ich życie, postrzegali Wspólnotę Europejską nie tylko jako obszar instytucjonalny, ekonomiczny i polityczny, lecz również jako wspólnotę ludzką, której członkowie zacieśniają coraz bardziej łączące ich więzi w zamiarze zbudowania nowej zintegrowanej społeczności⁶³. Podejście to wyznacza konieczność podjęcia przez szkołę działań uświadamiających młodym ludziom, że podejmowane decyzje i aktywności we Wspólnocie mają odzwierciedlenie i znaczenie w ich życiu teraźniejszym oraz najbliższej przyszłości. „Szkoła powinna wyposażać również młodzież w wiedzę o celach, jakie wytycza sobie społeczność Wspólnoty na płaszczyźnie ustrojowej i w zakresie stosunków międzynarodowych, dążyć do tego, aby granice własnego kraju, a nawet Europy nie ograniczały horyzontu i zainteresowań młodzieży, która coraz częściej widzi, sytuuje

62 I. Wojnar, Treści edukacji kulturalnej [w:] Szkoła i nauczyciel a integracja Europy, R. Gerlach, E. Podoska-Filipowicz (red.) Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1993, s. 44.

63 W. Rabczuk, Promocja europeizmu w szkolnictwie krajów Wspólnoty Europejskiej, „Edukacja. Studia. Badania. Innowacje”, nr 1(41), 1993, s. 42.

38 i ocenia wydarzenia i zachodzące przemiany w wymiarze globalnym”⁶⁴. Wskazuje to na ścisłą zależność występującą pomiędzy tym, co dzieje się w centralnych instytucjach Unii Europejskiej, a życiem obywateli Europy w poszczególnych państwach członkowskich.

W mojej opinii eksploracyjne podejście w europejskim wymiarze edukacji powinno spełniać krytyczną rolę wobec podejścia prawno-politycznego, prezentującego wizję i niejednokrotnie interesy polityczne. Ponadto, krytyka ta znajduje odzwierciedlenie w aspekcie oddziaływania pobudek ekonomicznych na edukację. A. M. Kazamias argumentuje, że w wielu oficjalnych dokumentach i programach Unii Europejskiej, kładziony jest większy nacisk na rozwój homo economicus (człowieka zdolnego do pomnażania dóbr ekonomicznych), niż homo koinonicus (człowieka sprawnego społecznie i zdrowego intelektualnie)⁶⁵. Okazuje się, że edukacja postrzegana bywa przez polityków jako termin technokratyczny, za pomocą którego wskazywana jest bezpośrednia relacja pomiędzy wartością i poziomem edukacji, a efektywnością ekonomiczną. W tym wypadku europejski wymiar edukacji jest sprowadzony do nauczania co najmniej jednego języka obcego i kładzenia wysokiego nacisku na przedmioty ścisłe związane z rozwojem technologii. Innymi słowy, najwięcej uwagi poświęcanej jest przedmiotom, dzięki którym kształtuje się umiejętności wysoko wykwalifikowanych pracowników, zdolnych do mobilności i elastycznych, czyli takich, na których jest zapotrzebowanie na globalnym rynku pracy. Problematyczne mogą się w przyszłości okazać konsekwencje związane z obecnym niedowartościowaniem w przestrzeni edukacji kompetencji społecznych, od których m.in. zależy jakość relacji i kontaktów międzyludzkich.

Współcześnie wyraźnie zarysowuje się trend związany z próbą przesunięcia akcentu z Europy instytucjonalnej, politycznej i ekonomicznej na Europę wspólnotową, międzykulturową, ludzką. Dlatego europejski wymiar edukacji to również dążenie do budowania poczucia wspólnoty i świadomości posiadania wspólnych wartości kulturowych, które z założenia budzą mniej skrajne postawy w sytuacji konfliktu czy napięć wynikających ze zróżnicowania. T. Lewowicki podkreśla, że dotychczasowo zgromadzona wiedza o dokonaniach, ale też o problemach edukacyjnych w środowiskach charakteryzujących się zróżnicowaniem kulturowym, wydaje się szczególnie potrzebna i ważna w dziejących się procesach integracji europejskiej i przemianach ustrojowych i społecznych. „W obu tych wymiarach - europejskim i dotyczącym naszego państwa

64 Ibidem, s. 42.

65 A. M. Kazamias, Neos evropaikos eksygchronsmos kai paideia se mia fantasiaki koinonia:

39 i społeczeństwa - występują złożone problemy edukacyjne związane ze współistnieniem różnych narodów, narodowości, grup etnicznych i ich kultur, tradycji i języków, religii czy wierzeń i wielu, wielu innych spraw stanowiących o tożsamości indywidualnej i grupowej”66. J. Nikitorowicz uważa, że sposobów przeciwdziałania konfliktom w społeczeństwach zróżnicowanych kulturowo należy poszukiwać przede wszystkim w edukacji międzykulturowej definiowanej jako „(…) ogół wzajemnych wpływów i oddziaływań jednostek i grup, instytucji, organizacji, stowarzyszeń, związków, sprzyjających takiemu rozwojowi człowieka, aby stawał się on w pełni świadomym i twórczym członkiem wspólnoty rodzinnej, lokalnej, regionalnej, wyznaniowej, narodowej, kontynentalnej, kulturowej i globalnej - planetarnej oraz był zdolny do aktywnej samorealizacji własnej, niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności”⁶⁷. Można powiedzieć, że europejski wymiar edukacji w tym względzie nawiązuje do założeń edukacji obywatelskiej oraz ku wychowaniu zgodnemu z prawami człowieka, zmierzając ku rozwijaniu porozumienia międzyludzkiego opartego o wartość tolerancji⁶⁸.

Do zagadnienia europejski wymiar edukacji poza wiedzą, umiejętnościami, postawami i wartościami W. Rabczuk, dołącza jeszcze jeden element, jakim jest poczucie tożsamości europejskiej. Przez europejski wymiar edukacji rozumie się potrzebę wzmacniania u młodzieży poczucia tożsamości europejskiej poprzez „(…) ułatwienie jej zrozumienia takich fundamentalnych wartości życia politycznego, społecznego i indywidualnego, jak poszanowanie praw człowieka, demokracja, wolność poglądów i słowa, a także tolerancja i solidarność, które są rezultatem pełniejszej wiedzy o ‘innych’”⁶⁹. Kluczowe w europejskim wymiarze edukacji jest nie tyle przekazanie wiedzy ogólnej, specjalistycznej czy o szerokim zagadnieniu Europy czy Unii Europejskiej, ale kształtowanie postaw i kompetencji umożliwiających świadome i pełne uczestnictwo w rozwiniętym społeczeństwie europejskim. Samo dysponowanie wiedzą teoretyczną współcześnie nie stanowi wartości nadrzędnej, dużo bardziej pożądana jest

66 T. Lewowicki, W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej, [w:] Edukacja międzykulturowa

w Polsce i na świecie, T. Lewowicki przy współudziale E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta

(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 22.

67 J. Nikitorowicz, Wartości etnosu jako podstawa kształtowania tożsamości wielokulturowej, podłoże

konfliktów kulturowych i cel edukacji międzykulturowej [w:] Świat wartości i edukacja międzykulturowa, T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.), Uniwersytet Śląski Filia

w Cieszynie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Cieszyn – Warszawa 2003, s. 9.

68 G. H. Bell, Intercultural Pedagogy and the European Dimension in Education, “European Journal of Intercultural Studies”,No 2, 1994, p. 25-34 (tłumaczenie własne); R. Ryba, Unity in Diversity: the

Enigma of the European Dimension in Education, “Oxford Review of Education”, no. 1, 1995,

p 25-36 (tłumaczenie własne).

40 umiejętność wykorzystania czy praktycznego zastosowania posiadanych informacji w celu rozwiązania zaistniałej sytuacji problemowej.

Podsumowując, można stwierdzić, że europejski wymiar edukacji jest pojęciem złożonym, na które składa się wiele elementów. Na podstawie analizy głównie literatury z zakresu pedagogiki i nauk o szeroko rozumianej edukacji oraz aktów prawnych i innych dokumentów uprzednio Wspólnoty Europejskiej, a obecnie Unii Europejskiej oraz Rady Europy, wybrałam pięć elementów, które pojawiały się najczęściej, a ponadto, wydają się kluczowe wobec definiowanego zagadnienia europejskiego wymiaru edukacji i są to: wartości europejskie, poczucie tożsamości europejskiej, wiedza o symbolach kultury europejskiej, postawy proeuropejskie i umiejętności przydatne do życia we współczesnej Europie (schemat 2). Jestem świadoma faktu, że kategoria wiedzy (o symbolach kultury europejskiej) zawiera się w definicyjnym ujęciu postawy (element poznawczy), natomiast ze względu na powszechność występowania w analizowanych definicjach i sposobach rozumienia oraz wysokie znaczenie, postanowiłam je wyodrębnić. Uważam, że nie jest to klasyfikacja ostateczna, natomiast zbudowana na postawie logiki myślenia i liczby wskazań poszczególnych elementów w tekstach naukowych czy w dokumentach prawno- -politycznych.

Schemat 2. Wybrane elementy konstytuujące europejski wymiar edukacji

Źródło: opracowanie własne.

Można stwierdzić, że implementacja do praktyki założeń europejskiego wymiaru edukacji dotyczy takiego organizowania procesu edukacji, który zakłada oddziaływanie na

Europejski

wymiar

edukacji

wartości europejskie

i

wiedza (o symbolach kultury europejskiej) poczucie tożsamości europejskiej postawy proeuropejskie umiejętności potrzebne do życia w Europie

41 sferę wartości europejskich (edukacja ku wartościom europejskim), sprzyjającej procesowi rozwijania tożsamości europejskiej, dostarcza również wiedzy lub też rozbudza ciekawość poznawczą w kierunku samokształcenia w zakresie symboli kultury europejskiej, ponadto sprzyja kształtowaniu postaw otwartości wobec Europy i integrującej się Europy i przyczynia się do rozwoju umiejętności niezbędnych do funkcjonowania w przestrzeni europejskiego i dalej globalizującego się społeczeństwa informacyjnego.

Przytoczone uogólnione rozumienie europejskiego wymiaru edukacji, terminolo-gicznie zawiera się w szerokiej definicji edukacji, zaproponowanej m.in. przez Z. Kwiecińskiego czy B. Grabowską, że „edukacja to (…) ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, sprzyjających takiemu ich rozwojowi i wykorzystywaniu posiadanych możliwości, aby w maksymalnym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i globalnej oraz by stały się zdolne do aktywnej samorealizacji, niepowtarzalnej (…) tożsamości i odrębności, były zdolne do rozwijania własnego JA poprzez podejmowanie „zadań ponadosobistych”, poprzez utrzymywanie ciągłości własnego JA w toku spełniania „zadań dalekich””⁷⁰. Edukacja w warunkach zróżnicowania kulturowego ma za zadanie wprowadzanie „w pluralizm kulturowy, wyznaniowy i przygotowywać uczniów do jego pełnej akceptacji, rozwijania tożsamości uczniów w płaszczyźnie rodzinnej, regionalnej, narodowej i ponadnarodowej; kształtować podmiotowość i poczucie sprawstwa uczniów; wprowadzać w świat wartości uniwersalnych; kształtować nawyk dialogu i negocjacji; rozwijać postawy otwartości i tolerancji; wyposażać uczniów w wiedzę o własnym regionie, kraju zamieszkania i o ojczyźnie⁷¹, dodałabym również o Europie jako przestrzeni wspólnej kultury.

W. Rabczuk zauważa i podkreśla, że program „Uczenie się przez całe życie” Erasmus (LLP-Erasmus) przyczynia się do realizacji europejskiego wymiaru edukacji⁷², ponieważ wzbogaca młodych ludzi o elementy wiedzy historycznej, politycznej, ekonomicznej, kulturowej oraz społecznej dotyczącej wspólnej Europy oraz uświadamia znaczenie i wartość wzajemnej współpracy. Istoty europejskiego wymiaru edukacji nie stanowi przekazanie jedynie wiedzy teoretycznej, ale ważniejsze jest kształtowanie postaw

i umiejętności, umożliwiających pełne uczestnictwo bardziej świadomych młodych ludzi

70 Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Mazurska Wszechnica Nauczycielska w Olecku, Olecko 1995, s. 14.

71 B. Grabowska, Szkoła w środowisku zróżnicowanym kulturowo, [w:] Szkoła na pograniczach, T. Lewowicki, A. Szczurek-Boruta (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 70.

42 w społeczeństwie europejskim. Uczestnictwo to wynika z przyswojonych wartości oraz obywatelskiego zaangażowania, a nie z politycznych rozporządzeń, zaleceń, dyrektyw czy innych predykatorów zewnętrznych. „W XXI wieku bycie Europejczykiem będzie oznaczać uczestniczenie w rozległej przestrzeni wielokulturowej, w której mobilność, wymiana, dialog między narodami i kulturami staną się potężnymi czynnikami innowacji i kreatywności”73.

W następnym, II rozdziale pracy szczegółowej analizie poddanych zostało pięć kluczowych elementów konstytuujących zagadnienie europejskiego wymiaru edukacji (od wiedzy o elementach kultury europejskiej, poprzez wartości europejskie, tożsamość i poczucie tożsamości europejskiej, postawy proeuropejskie, aż do kluczowych umiejętności potrzebnych do życia w europejskich i globalizujących się społeczeństwach informacyjnych).

73 Rekomendacja Portugalskiej Rady Narodowej Edukacji z dnia 16 października 1992 r., za: W. Rabczuk 2007, Polityka edukacyjna Unii…, op. cit., s. 69.

43

Rozdział 2. Wybrane elementy konstytuujące europejski wymiar edukacji

W dokumencie Europejski wymiar edukacji w kontekście mobilności studentów wybranych krajów Unii Europejskiej na przykładzie Programu „Uczenie się przez całe życie” Erasmus (Stron 33-43)