Wybrane wartości rdzenne w kulturze europejskiej

Współczesna przestrzeń wartości europejskich była powodowana procesami zachodzącymi w dziejach budowania jednoczącej się Europy. Aksjologiczna przestrzeń w kulturowym jej rozumieniu zaczęła się formułować na fundamentach starożytnej Grecji. Intelektualizm i racjonalizm europejski wyrósł na kanwie filozofii greckiej. Natomiast demokracja oraz poczucie obywatelstwa stanowią finalny wynik eksperymentowania z greckimi formami ustrojowo-społecznymi. Kolejnym filarem, kształtującym przestrzeń wartości europejskich był dorobek starożytnych Rzymian, którzy stworzyli system prawa, stanowiący podwaliny wobec współczesnych przepisów obowiązujących w Europie. Współczesna przestrzeń wartości bazuje również na podstawach judeochrześcijańskich, które promowały monoteizm i desakralizowały świat pozaludzki, a człowieka czyniły sprawczym, myślącym, posiadającym wolną wolę i sumienie.

Poza wymienionymi trzema filarami można wskazać również na wartościotwórczą w perspektywie europejskiej rolę Renesansu, promującego ideę człowieka jako istoty wolnej i twórczej, współkreatora świata z Bogiem¹⁴⁵. Dzięki epoce Oświecenia wartości europejskie nabrały bardziej współczesnego kształtu związanego z autonomią myślenia,

142 Wśród wartości zwierzchnich L. Dyczewski wymienia: poszanowanie praw człowieka, suwerenność systemu społeczno-kulturowego, bezpieczeństwo, wolność, rozwój, dobrobyt, ochrona środowiska naturalnego.

143 L. Dyczewski, Kultura polska…, op. cit., s. 50.

144 L. Dyczewski, Kultura w całościowym…, op. cit., s. 18-19.

145 J. Szczeniowski, I. Szczeniowski, Rozważania o przestrzeni aksjologicznej Europy [w:] Wokół

wartości europejskich. Wybrane problemy, K. Gutowska, M. Maciejczak (red.), Oficyna

68 dzięki minimalizacji kluczowego dotąd determinizmu religijnego. Ponadto, nastąpił gwałtowny rozwój nauki i techniki, który ulega ciągłej intensyfikacji we współczesności.

W literaturze przedmiotu wskazuje się na pewien zbiór wartości europejskich, które są podstawowe, fundamentalne czy zwierzchnie. J. Miluska wyróżnia następujące wartości w kulturze europejskiej: „humanizm, racjonalność, sprawiedliwość, wolność, demokracja, tolerancja, współdziałanie, kanon wartości chrześcijańskich”.146 Natomiast K. Kuziak stoi na stanowisku, że „(…) Europa zachowuje wartości, które są wspólne dla zjednoczonych w niej narodów, jak: prawa człowieka, równość wszystkich istot ludzkich, solidarność i demokracja, odpowiedzialność ekologiczna, aktywny szacunek dla siebie i innych, współzależność, brak przemocy i pokój, pluralizm kulturowy, społeczny i polityczny, a nade wszystko wolność”¹⁴⁷.

Kolejny autor, P.P. Grzybowski na podstawie zgromadzonych w koncepcjach edukacji europejskiej, uważa za aksjologiczne podstawy Europy: obywatelskość, demokrację, pluralizm, prawa człowieka, tolerancję, równość, wolność, braterstwo, integrację, pokój, uniwersalizm, etyczność, patriotyzm, wspólnotowość, europejskość i solidarność¹⁴⁸. Natomiast W. Rabczuk postuluje, że wzmacnianie poczucia tożsamości europejskiej ułatwia wzajemne zrozumienie wśród młodych ludzi „(…) takich fundamentalnych wartości życia politycznego, społecznego i indywidualnego, jak poszanowanie praw człowieka, demokracja, wolność poglądów i słowa, a także tolerancja i solidarność, które są rezultatem pełniejszej wiedzy o ‘innych’”¹⁴⁹. Wymienione wartości w sposób szczególny odnoszą się do spuścizny zgromadzonej przez przedstawicieli świata antycznego, którą Europejczycy odziedziczyli, a następnie modyfikowali przez epokę Renesansu, Oświecenia, aż do współczesności.

Z badań prowadzonych przez J. Nikitorowicza wśród uczniów i studentów na Ukrainie, Białorusi i w Polsce i pograniczach tych krajów, wynika, że wartością o największym wpływie na przyszłość Europejczyków we wszystkich grupach badanych

146 J. Miluska, Tożsamość Europejczyka - fakt czy artefakt? [w:] Etniczność i obywatelskość w nowej

Europie. Konteksty edukacji międzykulturowej, J. Nikitorowicz, D. Misiejuk, M. Sobecki (red.),

Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2007, s. 60.

147 K. Kuziak, Obywatel Europy a jego tożsamość kulturowa, „Wychowanie na co dzień”, nr1/2, 2008, s. 40.

148 P.P. Grzybowski, Edukacja europejska - od wielokulturowości ku międzykulturowości. Koncepcje

edukacji wielokulturowej i międzykulturowej w kontekście europejskim ze szczególnym uwzględnieniem środowiska frankofońskiego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 300-

-308.

69 jest pokój¹⁵⁰. Podobne wyniku uzyskała J. Suchodolska, prowadząc badania dotyczące wartości, jakie wniesie proces integracji europejskiej wśród polskich studentów, stwierdziła, że najwięcej (86%) młodych Polaków wiązało nadzieje z wartością pokoju, życia bez przemocy oraz demokracją rozumianą jako wzrost możliwości decydowania o kulturze, polityce i życiu publicznym (78,2%)151.

Zespół wartości autotelicznych i duchowych, który zapewniał rozwój poszczególnych jednostek i społeczeństw w Europie, na przestrzeni dziejów (do czasów antycznych do współczesności), wyróżniła A. Różańska152. Autorka, za spuściznę świata starożytnego uznała triadę w postaci: prawdy, dobra i piękna, którym przypisała ponadczasowy charakter i nadała centralne miejsce we współczesnej kulturze. Ponadto, wskazuje na wrażliwość społeczną, odwołując się do wartości chrześcijańskich, takich jak wiara, nadzieja i miłość. Ostatnią, z wymienionych wartości o judeochrześcijańskich źródłach są prawa człowieka, wsparte o trzy wartości: wolność, równość i braterstwo. W ramach rozwijających się społeczeństw nowoczesnych, na bazie istniejącego uprzednio kanonu wartości, zostały dodane kolejne tj. demokracja, tolerancja i świadomość ekologiczna. Autorka prezentuje stanowisko, że tolerancja jest wartością wywodzącą się z rozwoju chrześcijaństwa i umiejscawia jej rozwój po okresie wojen religijnych i jako wynik reformacji. Rozwój najmłodszych wartości: solidarności i pluralizmu kulturowego, łączy z momentem wyzwalania się szczególnie krajów Europy Środkowo-Wschodniej spod rządów totalitarnych. Pluralizm kulturowy, jako wartość, zyskał natomiast na popularności wraz z momentem rozpoczęcia myślenia o integracji europejskiej w celu zażegnania wojen w Europie i propagowania idei Europy zjednoczonej w różnorodności.

Wyniki badań, jakie otrzymała autorka w grupie uczniów Polskiego Gimnazjum w Czeskim Cieszynie są zbliżone, do opisanych powyżej, a mianowicie, że wartością, która będzie miała największy wpływ na przyszłość Europy jest pokój i życie bez przemocy, bez wojen (65,4%) respondentów, kolejno – sprawiedliwość społeczna (38,3%) i demokracja

150 J. Nikitorowicz, Młodzież pogranicza kulturowego Polski, Białorusi i Ukrainy wobec integracji

europejskiej. Tożsamość, plany życiowe, wartości, Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie,

Białystok 2000, s. 114-115.

151 J. Suchodolska, Postawy i oczekiwania młodzieży akademickiej wobec integracji europejskiej, [w:] Problemy pogranicza i edukacja, T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.), Uniwersytet Śląski - Filia w Cieszynie, Cieszyn 1998, s. 26-27.

152 A. Różańska, Młodzież pogranicza polsko-czeskiego wobec wartości europejskich, [w:] Świat

wartości i edukacja międzykulturowa, T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Gajdzica (red.),

Uniwersytet Śląski - Filia w Cieszynie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie, Cieszyn – Warszawa 2003, s. 28-29.

70 (33,6%)¹⁵³. Na podstawie uzyskanych wyników badań można stwierdzić, że mieszkańcy Europy Środkowo-Wchodniej najczęściej cenią wartość pokoju, co świadczy o potrzebie badanych do życia w społeczeństwach, w których nie prowadzone są wojny.

Zaniepokojenie zmianami cywilizacyjnymi powodowanymi głównie przez rozwój elektroniki i informatyki wyraził M. Sobecki twierdząc, że „(…) kategorie dobrobytu, jakość życia, konsumpcja stały się bardzo znaczącymi w hierarchii wartości Europejczyków”154. W perspektywie zdywersyfikowanej kultury europejskiej, ale równocześnie budowania Europy zintegrowanej, ważny jest pewien wspólny kanon wartości opartych na etyce chrześcijańskiej, jak również laickiej. Podstawa ta umożliwia tworzenie państw suwerennych i demokratycznych, opartych na praworządności i rozwiązujących konflikty w sposób pokojowy, na zasadach dialogu i wielostronnych kompromisów.

2.2.3. Wybrane europejskie wartości rdzenne w dokumentach Wspólnoty,