Tożsamość europejska jako tożsamość społeczno-kulturowa

Wieloznaczność zagadnienia, jakim jest tożsamości człowieka stanowi problem skomplikowany, wielopłaszczyznowy o mnogości znaczeń, co jednocześnie czyni omawiane zjawisko wyjątkowo ciekawym i absorbującym, jak również tematem wymagającym teoretycznych rozważań i empirycznych egzemplifikacji na pograniczu nauk antropologicznych, filozoficznych, pedagogicznych, psychologicznych, socjologicznych etc. O polidefinicyjności terminu ‘tożsamość’ świadczy fakt, że stała się ona obiektem eksploracji niemalże wszystkich nauk społecznych i występuje „(…) w tych

181 http://www.heacademy.ac.uk/resources/detail/subjects/escalate/1049_Evidencing_Reflection_put- ting), (07.11.2013), (tłumaczenie własne).

80 wszystkich naukach, w których przedmiotem zainteresowania jest człowiek, społeczeństwo, kultura - w szerokim tego słowa rozumieniu”¹⁸³. Kwestii spójności definicyjnej nie ułatwia fakt występowania pojęcia ‘tożsamość’ w języku potocznym i przypadkowość oraz zróżnicowanie sposobów posługiwania się tym terminem.

Na złożoność analizowanego terminu wskazuje J. Nikitorowicz traktując tożsamość „jako fenomen rozwijający się, zjawisko złożone i zmienne, konstrukt wielowymiarowy łączący elementy osobowe systemu jednostki z centralnymi wartościami kultury grupy, do której jednostka należy”184. Tożsamość, z jednej strony jest bardziej procesem niż zwartą i niezmienną kategorią, do której może się człowiek odwoływać, z drugiej jednak strony, dostarcza poczucia stabilności przy całej zmienności świata współczesnego. Okazuje się, iż dzięki procesowi poszerzania tożsamości ludzie doznają komfortu bezpiecznej stałości w ewoluowaniu nadal tego samego „ja” wewnętrznego. „(...) w różnych chwilach naszego życia możemy stwierdzić, że ktoś jest ten sam, lecz nie taki sam”¹⁸⁵. W pracy przyjmuję założenie, że tożsamość ma charakter procesualny, którego cechą jest zmienność i dynamiczność.

„Nie ulega (…) wątpliwości, że tożsamość należy rozumieć procesualnie, jako formę kształtowania definicji siebie, która może odnosić się do wielu aspektów funkcjonowania: psychicznego, społecznego (interakcji z innymi) i jej konfrontacji z wartościami kulturowymi”¹⁸⁶. W celu określenia charakteru i istoty zjawiska, jak wskazuje J. Nikitorowicz, ważnym jest przyjęcie założenia o trójelementowej (psycho- -społeczno-kulturowej) strukturze tożsamości¹⁸⁷. którą autor traktuje „jako fenomen otwarty na ustawiczną kreację i stawanie się (…)”¹⁸⁸. H. Malewska-Peyre odpowiadając na pytanie „jak rozumieć tożsamość własną?” wskazuje na cztery elementy: wyrażane właściwości psychiczne, wskazywane własne cechy fizyczne, opisywanie siebie w kategoriach ról społecznych lub przynależnościach do grup społecznych oraz

183 A. Gałdowa, Wprowadzenie [w:] Tożsamość człowieka, Gałdowa A. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 9.

184 J. Nikitorowicz, Pogranicze. Tożsamość…, op. cit., s. 69.

185 R. Szwed, Tożsamość a obcość kulturowa. Studium empiryczne na temat związków pomiędzy

tożsamością społeczno-kulturalną a stosunkiem do obcych, Wydawnictwo Katolickiego

Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2003.

186 H. Mamzer, Tożsamość jednostki w obliczu wielokulturowości, [w:] Edukacja międzykulturowa

w Polsce i na świecie, T. Lewowicki przy współudziale E. Ogrodzkiej-Mazur, A. Szczurek-Boruty

(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 68.

187 J. Nikitorowicz, Tożsamość [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku,tom VI, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2007, s. 754.

188 J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna i międzykulturowa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 337.

81 bezpośrednie odniesienia do wartości¹⁸⁹. Dwa pierwsze elementy odnoszą się do nurtu psychofizycznego, perspektywy wewnętrznej, jednostkowej czy osobistej, w której szczególną uwagę zwraca się na „(…) istnienie całościowej, trwałej struktury wewnętrznej. Jest ona dana człowiekowi w chwili narodzin, stanowi podstawę wykształcenia określonych sposobów adaptacji do otoczenia”190 i jak wskazuje G. W. Allport, poczucie własnego istnienia poddawane jest permanentnym oddziaływaniom elementów zmiennych i nietrwałych, które tkwią w środowisku społecznym191.

Z analizy powyższego wynikają dwie główne perspektywy spostrzegania tożsamości: jednostkowa, która łączy właściwości psychiczne z cechami fizycznymi, oraz

społeczno-kulturowa, wynikająca z przynależności do poszerzającego się w ciągu życia

spektrum grup społecznych i z bezpośrednimi odniesieniami do wartości kulturowych, wynikającymi ze specyfiki społeczeństwa i kultury, w której człowiek wzrasta, wychowuje się i żyje. W dalszej części rozważań skupię się na tożsamości społeczno-kulturowej, ze szczególną jej reprezentacją jaką jest tożsamość europejska.

Na potrzeby pracy przyjęłam stanowisko A. Kłoskowskiej, która postuluje łączne analizowanie zjawisk społecznych i kulturowych. Próba rozdzielenia obu elementów może według autorki doprowadzić do wyodrębnienia bardzo wąskich kategorii, które okazują się mało znaczące dla rozwoju kultury i życia społecznego¹⁹². Trudno jest dokonać rozwarstwienia i odseparowania sfery społecznej od kulturowej, ponieważ określone grupy społeczne, do których w procesie socjalizacji konsekwentnie jako ludzie jesteśmy włączani, zanurzone są w określonym systemie kultury. „Te same jednostki należą jednocześnie do systemu społecznego i do jego systemu kultury, łącznie tworzą system społeczno-kulturowy”¹⁹³. J. Nikitorowicz również postrzega oba elementy tożsamości w sposób wzajemnie od siebie zależny, powiązany, pisząc, że tożsamość człowieka zawsze „kształtuje się w określonej grupie, pod wpływem określonej kultury. Nie ma możliwości tworzenia obrazu siebie, koncepcji siebie czy identyfikowania się (przynależności), jeżeli nie ma grupy odniesienia, osób znaczących, dziedzictwa kulturowego”¹⁹⁴. D. Markowska wskazuje na uwikłanie tożsamości kulturowej w kontekst społeczny, że jest ona

189 H. Malewska-Peyre, Ja wśród swoich i obcych. [w:] Tożsamość a odmienność kulturowa, P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre (red.), Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1992, s. 19.

190 R. Szwed, Tożsamość a obcość kulturowa. Studium empiryczne…, op. cit., s. 31.

191 G. W. Allport, Osobowość i religia, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1988, s. 36-40.

192 A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa 1982, s. 45-46.

193 L. Dyczewski, Kultura polska…, op. cit., s. 43-45.

82 „pozyskiwaniem świadomości, która wiąże jednostkę z określoną grupą lub zbiorowością, a zarazem wyodrębnia ją od przedstawicieli innych grup lub zbiorowości”¹⁹⁵. Natomiast H. Mamzer zakłada, że tożsamość kulturowa jest „konstruktem łączącym dwa poziomy funkcjonowania: poziom jednostkowy (do którego bardziej odnosi się samo pojęcie tożsamości rozumianej jako poczucie stałości, spójności i ciągłości) i poziom społeczny, do którego nawiązuje pojęcie kultury rozumianej jako system norm i wartości oraz sposób interpretowania rzeczywistości akceptowanych przez daną grupę”196.

Na Światowej Konferencji Polityki Kulturalnej w 1982r w Meksyku doprecyzowano ramy pojęciowe i granice zagadnienia tożsamości kulturowej w kontekście społecznym. Stwierdzono, że tożsamość kulturowa obejmuje „obronę tradycji historii i moralności, duchowych i etnicznych wartości, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie, nie mogą jednakże nigdy oznaczać nieograniczonej wierności wobec tradycji i przeszłości, nie mówiąc o stagnacji. Wprawdzie tożsamość włącza dziedzictwo starych czasów, ale obejmuje również współczesność, kreatywność dzisiejszości i najważniejsze cele i wartości jutra, ponieważ życie kulturalne i społeczne jest dynamiczne. Tożsamość kulturowa jest dla każdego człowieka pewnego rodzaju punktem odniesienia, przez który ustala on swój pozytywny lub negatywny stosunek do wspólnoty i świata”¹⁹⁷.

Rozważania nad tożsamością europejską usytuowałam w interakcjonizmie symbolicznym, który zakłada niezbędność uczestnictwa człowieka w procesie przyjmowania ról społecznych na poszczególnych etapach życia, konieczności występowania „znaczących innych” oraz grup odniesienia, różniących się od podmiotu, który w efekcie spotkania i interakcji społecznych, generuje zestaw określeń, które w efekcie tworzą dynamiczną postać autoidentyfikacji.

Myśląc o tożsamości człowieka połączyłam elementy tzw. szkoły Iowa, której przedstawiciele uważali, że człowiek posiada względnie trwałą, niezależną od sytuacji koncepcję siebie, z którą wchodzi w interakcję. Zatem tożsamość jest nieustannie redefiniowana przez uczestniczenie w interakcjach i przypisywanie sobie nawzajem, jak również w stosunku do siebie doraźnych znaczeń. Na dynamizm procesu nabywania

195 D. Markowska, Teoretyczne podstawy edukacji międzykulturowej, „Kwartalnik Pedagogiczny”, nr 4, 1999.

196 H. Mamzer, Tożsamość w podróży. Wielokulturowość a kształtowanie tożsamości jednostki, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2002, s. 108-109.

197 UNESCO - Weltkonferenz uber Kulturpolitik, Mexico 1983, p. 20-21, za: Bartz B., Idea

wielokulturowego wychowania w nowoczesnych społeczeństwach, Wydawnictwo Instytutu

83 tożsamości, wskazuje fakt oraz założenie, że u jego podstaw leży interakcja, a zatem dynamiczny proces dziejący się w momencie kontaktu co najmniej dwóch osób odmiennych, w tym przypadku odmiennych kulturowo. Ponadto, rytm, tempo i dynamizm życia dostarcza współcześnie możliwości studiowania i pracy oraz zamieszkiwania w różnych miejscach świata, co sprzyja interakcjom z reprezentantami innych kultur. Warunkiem niezbędnym do nabywania tożsamości społeczno-kulturowych jest otwartość podmiotu na kontakt. Spotkanie nie jest możliwe, jeżeli człowiek nie jest na nie gotowy, nie wyraża chęci czy nie osiągnął minimalnego poziomu otwartości, wymaganego do prowadzenia dialogu. Dodatkowo, zmiany w tożsamości dokonują się zawsze w relacji do określonego zjawiska czy podmiotu, z założenia odmiennego, od osoby podejmującej refleksję o własnej tożsamości. Wysiłek twórczego samookreślenia się jest procesem „(…) stawania się i wyboru siebie, proces, który spaja i integruje różnorodne, cząstkowe identyfikacje w coś, co jest czymś więcej, niż ich prostą sumą”¹⁹⁸.

Ponadto, skorzystałam z myśli przedstawicieli tzw. szkoły chicagowskiej, którzy przyjmowali i eksponowali procesualność tożsamości podmiotu, z uwzględnieniem bezpośredniej zależności od występujących interakcji. L. Dyczewski zauważył, że „tożsamość kulturowa odradza się i wzbogaca w wyniku kontaktów z tradycjami i wartościami innych narodów”¹⁹⁹. J. Nikitorowicz podkreśla ważność i wartość „Innego” w procesie budowania tożsamości, poprzez wskazanie, że „świadomość tożsamości kulturowej jest wynikiem kontaktu z inną grupą, sposobem określania samego siebie przez przynależność do różnego typu grup społecznych. (…). Identyfikacja ze swoją grupą wymaga istnienia innych, obcych grup, w relacji do których proces identyfikacji nabiera sensu”²⁰⁰. Człowiek najczęściej dokonuje twórczych refleksji nad samym sobą, w momencie doświadczania odmienności. Studenci, którzy zdecydowali się na uczestnictwo w mobilności edukacyjnej i wyjechali do innego kraju, doświadczają konsekwencji wyeksponowania na oddziaływanie wobec nich, wszelkich odmienności. Proces budowania tożsamości jednostki dokonuje się na etapie wyjścia dalej, poza perspektywę jednakowości, jak również w momencie gotowości do interakcji, co więcej, może również stanowić wynik owej interakcji. „(…) procesy interakcji mają podstawowe

198 A. Jawłowska, Tożsamość na sprzedaż, [w:] Wokół problemów tożsamości, A. Jawłowska (red.), Literackie Towarzystwo Wydawnicze, Warszawa 2001, s. 55.

199 L. Dyczewski, Tożsamość społeczno-kulturowa w globalizującym się świecie, „Kultura i Społeczeństwo” nr 1, 2000.

84 znaczenie dla kształtowania tożsamości”²⁰¹. Doświadczanie życia w przestrzeni wielokulturowej uruchomiło procesy związane z poczuciem odrębności i kreowaniem własnego „Ja” oraz spowodowało kształtowanie tożsamości podwojonej, rozproszonej czy rozszczepionej202. C. Magris twierdzi, że „autentyczna tożsamość przypomina matrioszkę: jedna zawiera w sobie drugą i sama z kolei mieści się w większej. Bycie Lombardczykiem ma sens jedynie wtedy, kiedy jest się i czuje również Włochem, a to oznacz także bycie Europejczykiem. Nasza tożsamość jest zarazem regionalna, narodowa (…) i europejska”203.

Studenci w okresie mobilności doznają życia w odmiennym kulturowo społeczeństwie przyjmującym, jak również doświadczają kontaktów z innymi mobilnymi studentami, pochodzącymi często z wielu krajów Europy, jak również świata. Zakładając, że mobilni studenci okresowo żyją w społeczeństwie wielokulturowym, do rozważań teoretycznych w zakresie kształtowania ich tożsamości społeczno-kulturowej włączyłam

koncepcję kierunków rozwoju tożsamości w sytuacji wielokulturowości

i społeczeństwa wielokulturowego (schemat 3), autorstwa J. Nikitorowicza.

Autor koncepcji zauważa, że „(…) potrzebna jest analiza wielokulturowości i społeczeństwa wielokulturowego z uwzględnieniem kryterium strukturalnego i jego interpretacji jako faktu społecznego (dotyczącego nie tylko występujących zróżnicowań, ale dokonujących się obecnie szybkich przemian w zakresie: zasiedziałość terytorialna, procesy migracji, rewitalizacja kulturowa, powstawanie nowych grup narodowościowych, zmiany w strukturze i tendencje w obrębie populacji narodowych i państwowych) oraz wymiarów funkcjonowania człowieka (rasowy, biologiczny, geofizyczny, psychiczny, społeczny, kulturowy, ekonomiczny, polityczny)”²⁰⁴.

201 H. Malewska-Peyre, Ja wśród swoich…, op. cit., s. 20.

202 J. Nikitorowicz, Edukacja międzykulturowa wobec dylematów kształtowania tożsamości

w społeczeństwach wielokulturowych [w:] Pedagogiki i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Europie, M. Malewska, B. Śliwerski (red.), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków

2002, s. 268.

203 C. Magris, Tożsamość to matrioszka: suma spotkań i opowieści, „Herito. Dziedzictwo, Kultura, Współczesność”, nr 2, 2009, s. 20.

85

Schemat 3. Koncepcja kierunków rozwoju tożsamości w sytuacji wielokulturowości i społeczeństwa wielokulturowego

Źródło: J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna i międzykulturowa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 370.

Jednostka doświadczająca funkcjonowania w społeczeństwie wielokulturowym, może zmierzać w dwóch kierunkach tożsamościowych, ku kształtowaniu tożsamości otwartej, w której osoba odznacza się aktywnością i liberalizmem lub ku kształtowaniu tożsamości zamkniętej, cechującej się biernością i separatyzmem. W celu nabywania tożsamości otwartej jednostka powinna rozbudowywać swoją tożsamość od kategorii jednostkowej, poprzez rodzinną, lokalno-parafialną, regionalną, narodową i państwową, do kontynentalnej, a nawet globalnej. Dokładnie odwrotny proces będzie skutkował nabywanie tożsamości zamkniętej.

Jednostka, w sytuacji zmiany kulturowej, w momencie doświadczania „traumy kulturowej” staje przed dylematem ponownej redefinicja własnej tożsamości oraz podejmuje walkę o ponowną jej rekonstrukcję. „Sytuacja zmiany kulturowego kontekstu

86 procesów tożsamościowych skłania do przeanalizowania elementów konstytuujących poczucie tożsamości jednostki jako praktyki poznawczej, ze szczególnym uwzględnieniem jakości kryzysu tożsamości, będącego konsekwencją naruszonej integralności człowieka i jego „Ja” w sytuacji zmiany kulturowej”205. W momencie doświadczania zmiany kulturowej człowiek znajduje się w nowej sytuacji społeczno-kulturowej, w której dotychczasowej identyfikacje społeczne zmieniają poziom swego znaczenie, a zinternalizowane wzory kulturowe przestają obowiązywać.

Poza interakcyjnym modelem tożsamości, za zasadne uważam umieszczenie rozważań nad tożsamością europejską w kontekście modelu światopoglądowego, który odzwierciedla kulturalistyczne podejście do rozumienia problemu. Posługując się pojęciem tożsamości w tym modelu, analizuje się sytuację psychospołeczną jednostki żyjącej we współczesnym społeczeństwie. Ma to na celu próbę zrozumienia zmieniających się stylów życia i form relacji panujących pomiędzy uczestnikami jednostkowymi i zbiorowymi życia społecznego. J. Nikitorowicz podkreśla, że tożsamość w tym modelu „jest konsekwencją sumy doświadczeń życiowych z różnych sytuacji, które dane było człowiekowi przeżyć wcześniej”²⁰⁶.

Celem ustalenia pozycji poczucia tożsamości europejskiej wśród pozostałych identyfikacji, posłużyłam się Koncepcją profili identyfikacyjnych autorstwa M. Sobeckiego. Jej autor zakłada, że „profil identyfikacyjny informuje o wzajemnych relacjach poszczególnych wymiarów identyfikacyjnych w deklaracjach pojedynczego człowieka”²⁰⁷. W koncepcji wyodrębnione zostały cztery wymiary identyfikacji: regionalna, religijna, narodowa i euro-globalna i założono, że teoretycznie mogą wystąpić następujące cztery sytuacje:

1) dominacja jednego wymiaru;

2) jednakowa dominacja dwu wymiarów;

3) wycofanie jednego wymiaru przy równej sile pozostałych; 4) brak dominacji któregokolwiek z wymiarów.

Ze względu na charakter pracy, szczególnie dowartościowany w analizach empirycznych został wymiar euroglobalny w relacjach z pozostałymi profilami

205 A. Cybal-Michalska, W stronę globalnej cywilizacji przyszłości - o potrzebie twórczego dialogu

z innością. „Ars inter Culturas”, nr 1, 2010, s. 15.

206 J. Nikitorowicz, Pogranicze. Tożsamość…, op. cit., s. 80.

207 M. Sobecki, Profile identyfikacyjne w analizie tożsamości kulturowej [w:] Tożsamość polska

w odmiennych kontekstach. Tożsamość osób, zbiorowości, instytucji, L. Dyczewski, D. Wadowski

87 identyfikacyjnymi. Badania z wykorzystaniem tej koncepcji prowadzone były m.in. przez M. Sobeckiego oraz przez D. Misiejuk. Z eksploracji badawczych prowadzonych przez D. Misiejuk208 wynika, że młodzież gimnazjalna z terenów północnej części historycznego Podlasia najczęściej posiadała właśnie profil z wycofaną sferą euroglobalną, kolejno często pojawiały się profile narodowo-wyznaniowy czy regionalno wyznaniowy, które wskazują na częstsze przywiązanie tej grupy badanej do religii, narodu czy regionu. Natomiast M. Sobecki prowadząc badania wśród studentów na Grodzieńszczyźnie otrzymał wyniki wskazujące na najczęstsze występowanie profilu wyrównanego oraz z wycofaną sferą euroglobalną. Oba rezultaty badań dostarczają informacji o marginalizowaniu sfery euroglobalnej wśród badanych

Kształtowana rzeczywistość europejska nie należy do zadań łatwych, ponieważ próba zbudowania możliwie spójnego konstruktu obarczona jest wieloma różnicami. Odmienna historia i kultura, w tym tradycje i obyczaje oraz języki narodowe, zróżnicowane poziomy standardu życia, rozmaitość uwarunkowań sposobów istnienia ludzkiego w poszczególnych krajach europejskich świadczą o trudności czy wręcz niemożliwości formułowania uogólnionych i ogólnikowych przedstawień poszczególnych grup narodowych, a dalej europejskiej wspólnoty ludzkiej. Z drugiej jednak strony nie sposób zaprzeczyć wspólnemu fundamentowi kultury europejskiej, na którym zbudowane zostały poszczególne kultury narodowe. U podłoża uformowania się europejskiej cywilizacji tkwi antyk, judaizm i wywodzące się z niego chrześcijaństwo, wspólnota ogólnie szanowanych i respektowanych wartości, pojawienie się struktury ponadnarodowej o tendencjach integrujących poszczególne kraje w aspekcie ekonomicznym, gospodarczym, prawnym, politycznym, społecznym, kulturowym i edukacyjnym oraz upowszechnienie języka angielskiego, umożliwiające porozumiewanie się ludzi pochodzących z każdego kraju Europy. T. Lewowicki twierdzi, że pomocne w znalezieniu proporcji porządkujących wielość i zróżnicowanie współczesnych społeczności może być zdefiniowanie kilku podstawowych elementów zachowań tożsamościowych. Chęć zauważenia, zidentyfikowanie, wspólne manifestowanie i starania o trwanie tożsamości czy to narodowej czy ponadnarodowej przyczynia się do budowania warunków sprzyjających jej

208 D. Misiejuk, Dziedzictwo i dziedziczenie w kontekście procesów socjalizacji. Studium teoretyczno-

-empiryczne o procesach dziedziczenia kulturowe na historycznym pograniczu Podlasia,

88 rozwojowi. Autor w teorii zachowań tożsamościowych²⁰⁹ wymienia cztery obszary, które stanowią fundamenty do budowania tożsamości w sytuacji różnorodności kulturowej.

Pierwszy z nich dotyczy poszukiwania elementów, które obejmują losy historyczne, identyfikację z określoną grupą i konkretnym terytorium. Dzieje Europy od średniowiecza, aż do czasów współczesnych są wypełnione sporami o charakterze społecznym czy religijnym i międzynarodowymi wojnami. Nie brakowało jednak dążeń integracyjnych, które w historii Europy przyjęły formę Cesarstwa Karolingów, następnie Niemieckiego cesarstwa o ambicjach zawładnięcia całym światem chrześcijańskim, podobne roszczenia Wschodniego Cesarstwa Bizantyjskiego. Próby integracyjne na długo zostały zaniechane ze względu na zróżnicowanie religijne w okresie reformacji i kontrreformacji, a następnie pierwszą i drugą wojnę światową. W Europie tendencje integracyjne przeplatały się z okresami wzmożonych walk o wpływy czy niepodległość. W trakcie sporów niewątpliwie ważną rolę odgrywało terytorium Europy, jednak nigdy teren nie był traktowany jako wartość sama w sobie, zawsze nadawano mu pewien charakter, znaczenie i wartość ideową czy kulturową. Warte podkreślenia jest, że zamieszkiwanie tego samego obszaru nie upoważnia do nabywania tożsamości ponadnarodowej, ponieważ mieszkaniec Europy wcale nie musi być czy czuć się Europejczykiem, ponieważ kultura, w tym tradycje i obyczaje czy wierzenia religijne, w których wzrastał mogą być dalece odległe od korzeni kulturowych regionu, w którym przyszło mu żyć, co nie zmienia faktu, iż jest mieszkańcem Europy.

Drugi obszar wydzielony jest na podstawie odrębności kultury, języka, obyczaju czy religii. O odrębności kultury europejskiej świadczą głównie wątki związane z kulturą antyku śródziemnomorskiego (w tym dorobek grecko-rzymski) i rolą chrześcijaństwa. Spuściznę korzeni antyczno-chrześcijańskich szczególnie w Europie Zachodniej stanowi m.in. tradycja i role prawa rzymskiego i kanonicznego oraz style w sztuce.

Rolę lingua franca w średniowiecznej Europie pełniła łacina, którą uważano za język nauki, duchowości, za język elit. W pierwszych latach funkcjonowania Wspólnoty,

209 T. Lewowicki, Szkic do teorii zachowań tożsamościowych, [w:] W poszukiwaniu teorii przydatnych

w badaniach międzykulturowych, T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.), Uniwersytet Śląski, Filia

w Cieszynie, Cieszyn 2001, s. 161-162. Pierwsze zarysy teorii zachowań tożsamościowych zostały opublikowane m.in. T. Lewowicki, O badaniach społeczności pogranicza - od parcjalnych opisów ku

elementom teorii zachowań tożsamościowych, [w:] Edukacja międzykulturowa. W kręgu potrzeb, oczekiwań i stereotypów, J. Nikitorowicz (red.), Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana,

Białystok 1995; T. Lewowicki, Problemy tożsamości narodowej – w poszukiwaniu sposobów

uogólnionych ujęć kwestii poczucia tożsamości i zachowań z tym związanych, [w:] Edukacja a tożsamość etniczna, M. Urlińska (red.), Wydawnictwo UMK, Toruń 1995.

89 językami oficjalnymi był francuski, niemiecki, włoski i niderlandzki. Natomiast czy współcześnie możemy mówić o wspólnym języku komunikacji? W Europie coraz mniejszą