Europa jako pojęcie geograficzne

Analizując podejścia m.in. na pograniczu filozofii, antropologii kulturowej, socjologii, historii, politologii, kulturoznawstwa można sformułować wniosek, że Europa

jest złożonym pojęciem o charakterze geograficznym, kulturowym, w tym cywilizacyjnym i ideologicznym. Z pojęciem ‘Europy geograficznej’ ściśle związana

jest kategoria przestrzeni, która w przeciwieństwie do pozostałych kontynentów, nie ma określonych w naturalny sposób jednoznacznych granic. Przyjmuje się, że granicę z Azją wyznacza pasmo gór Ural, z którego wypływa rzeka o takiej samej nazwie, a następnie przez Morze Kaspijskie, Kaukaz, Morze Czarne, Cieśninę Bosfor i Dardanele, do Morza Egejskiego. Określenie granicy pomiędzy Afryką, a Europą jest stosunkowo łatwe ze względu na położone na południu Europy Morze Śródziemne, z oddzielającą oba kontynenty Cieśniną Gibraltarską. Od zachodu kontynent europejski oblewa Ocean Atlantycki, z występującymi na nim licznymi wyspami należącymi do Europy, m.in. Wyspy Kanaryjskie, Azory, Madera, Islandia. Oblewające wody Morza Północnego, Norweskiego, Barentsa i Arktycznego wyznaczają granicę kontynentu od północy. Europę określa się jako najbardziej rozczłonkowaną część świata ze względu na zróżnicowaną linię

76 J. Kuczyński, Młodość Europy i wieczność Polski, Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa 1999, s. 11.

46 brzegową z powszechnie występującymi półwyspami, które stanowią około 25% powierzchni i są to np. Półwysep Skandynawski, Bałkański, Apeniński i Iberyjski. W 8% Europę tworzą wyspy: m.in. Brytyjskie, Islandia, Kreta, Sycylia, Sardynia czy Korsyka. Granice kontynentu europejskiego na przestrzeni wieków w znacznym stopniu się zmieniały. Były kształtowane w zależności od wpływów władzy, ówczesnych potrzeb politycznych czy ekonomicznych. Cechą charakterystyczną Europy w znaczeniu geograficznym jest jej złożoność, zmienność i brak terytorialnej neutralności. „(…) Europa historyczna nie narodziła się z geografii, chociażby dlatego, że geografia ta stale się zmieniała”77. Właściwie od początków istnienia poza złożonością geograficzną cechowała i nadal cechuje ją wieloraka i złożona tożsamość: polityczna, społeczna, kulturowa i religijna, będąca w pewnym sensie w opozycji wobec szeroko rozumianych ‘Innych’.

Poniższa analiza Europy w ujęciu geograficznym, została przeprowadzona na postawie różnicy kulturowej, różnicy wpływów i władzy. Jest to uzasadnione tym, że podziały geograficzne determinowane były w sposób historycznego oddziaływania kształtującej się kultury, cywilizacji, wpływów władzy, religii etc. Różnica kultury, wpływów, władzy, religii w efekcie kształtowała zarówno wewnętrzny podział w Europie, jak również zewnętrzną odrębność wobec ludów pozaeuropejskich, co odzwierciedlane było w podziale geograficznym Europy. Już starożytni Grecy, zasiedlający basen Morza Śródziemnego uważali wolną Helladę za swego rodzaju przeciwieństwo wobec terenów na Wschodzie zdominowanych przez Persów. W czasach Starożytnego Rzymu, Europa była utożsamiana z Imperium Romanum, w którym tzw. świat cywilizowany (obywateli rzymskich) separował się od świata barbarzyńców. „Rzymianie panują nad całą niemal Europą, z wyjątkiem brzegów Oceanu, w okolicach Renu, Skandynawią i rozległą równiną między Bałtykiem a Donem. (…) wówczas właśnie możemy mówić po raz pierwszy o Europie jako całości; tyle, że całkowicie zmieniła swoją postać, utożsamiając się z Respublica Romana jako powszechnością Zachodu”⁷⁸.

Cywilizacja chrześcijańska, której fundamenty zostały ustalone w Europie, rozwijała się i była definiowana w opozycji do świata islamu. Karol Wielki (rex pater Europae) rozbudowując swoje imperium w Europie, wykazywał wrogość wobec pozostałych, niechrześcijańskich części świata, walcząc z poganami i niewiernymi (m.in. Arabami, Sasami) w celu umacniania wiary chrześcijańskiej. Prowadzone w Europie

77 M. Dobroczyński, J. Stefanowicz, Tożsamość Europy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979, s. 7.

47 wyprawy krzyżowe, również miały podobny charakter i związane były ze zwalczaniem opozycji niewiernych na terenach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej oraz krzewieniem chrześcijaństwa na Wschód. Granica cywilizacji chrześcijańskiej była definiowana na podstawie granicy z islamem. I tak obszarem chrześcijaństwa był Zachód, natomiast strefą islamu był Wschód.

Od momentu wielkich odkryć geograficznych, stopniowo zaczęła formować się eurocentryczna wizja świata, z wyraźnym wyodrębnieniem ‘Starego Świata’, od ‘Nowego Świata’, a następnie od ‘Trzeciego Świata’. Relacje pomiędzy poszczególnymi światami oparte były na kolonialnym systemie imperializmu. Sukcesywnie nadal kultura europejska poprzez „westernizację” światowych społeczeństw, jak twierdzi Kenneth Coutts- Smith, dokonuje „kulturowego ludobójstwa poprzez asymilację” (‘cultural genocide through

assimilation’)⁷⁹. Kultura europejska nie godzi się na niezależne istnienie innych kultur, tym

samym próbując upodobnić je do siebie. Ekspansywna „westernizacja” dotyczyła jednak nie tylko społeczeństw zewnętrznych (poza europejskich), ale współcześnie nabiera również charakteru wewnętrznego (próbując asymilować przybywających do Europy imigrantów).

Kolejny okres, Rewolucji Francuskiej, zminimalizował geograficzne znaczenie Europy na rzecz wzmocnienia jej roli ekonomicznej i uwypuklenia myśli oświeceniowej, która w efekcie doprowadziła do współzależności i współzawodnictwa państw, a współcześnie podmiotów międzynarodowych czy ponadnarodowych. Kolejna próba stworzenia zjednoczonej Europy w wyniku militarnej interwencji przez Napoleona oraz przedstawienia francuskiego modelu nowoczesnego, antyfeudalnego państwa w całej Europie, okazała się fiaskiem. Europa (zdominowana przez brytyjski, a następnie francuski i niemiecki imperializm), stała się miejscem intensywnego rozwoju gospodarki przemysłowej oraz wysublimowanych i wysoce zorganizowanych systemów politycznego zarządzania. Tymczasem Wschód zamieszkiwany był przez narody pozbawione własnych państw i społeczności chłopskie, w których dominowały rządy autokratyczne. Imperialistyczne kraje Europy Zachodniej przyjęły założenie o wyższości na poziomie rozwoju gospodarczego i myśli politycznej, wobec wschodniej doktryny leninizmu w imperium sowieckim. Wraz z początkiem pierwszej wojny światowej, dominująca pozycja Niemiec, rywalizacja z Francją oraz odrzucenie idei propagowanych podczas Rewolucji Francuskiej, wykrystalizowało podział pomiędzy cywilizacją zachodnią,

48 a okcydentalną⁸⁰. Kolejna, II wojna światowa, w swym aspekcie geograficznego podziału Europy odnosiła się do trudnych relacji pomiędzy niemieckim nacjonalizmem, co więcej „aryjskim” rasizmem, a pogańskim Wschodem, zdominowanym przez bolszewizm, a następnie socjalizm. Żelazna kurtyna budowała swoistą granicę pomiędzy Europą i ‘nie Europą’. Taki sposób myślenia stanowił wskazanie na konkurowanie dwóch odmiennych systemów politycznych i sposobów społecznego rozumowania, a mianowicie kapitalizmu i demokracji versus totalitaryzmu i socjalizmu.

Poszczególne obszary Europy znajdowały się okresowo w zasięgu oddziaływania określonych grup etnicznych czy narodowych. Przykładowo Europa Północna kształtowała się pod wpływem Wikingów, większość Półwyspu Iberyjskiego okresowo znalazła się pod oddziaływaniem i panowaniem Arabów, a Południowo-Wschodnia Europa została w znacznym stopniu ukształtowana przez rządy dynastii osmańskiej. Podział na Wschód i Zachód ulegał okresowej intensyfikacji ze względu na oddziaływanie Cesarstwa Karolingów w średniowieczu, a następnie rewolucję francuską i wojny napoleońskie. Zwieńczenia procesu podziału dokonały rezultaty dwóch wojen światowych, a w szczególności drugiej wojny światowej, której jednym z efektów były długoletnie rządy komunistów rozciągające się na Wschodzie kontynentu.

Geograficzny podział na Wschód i Zachód był również znamienny w okresie powojennym, kiedy po raz pierwszy rozważaniom poddawane zostały koncepcje pokojowego zjednoczenia kontynentu europejskiego i stworzenie (zachodnio) Europy⁸¹. U podstaw przywoływano postać Karola Wielkiego, którego wizja dotyczyła stworzenia Europy federalnej rządzonej przez państwa założycielskie (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN). Rozwój Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) doprowadził do akcesji kolejnych państw, z perspektywą rozwoju na Wschód. Kolejne wydarzenia związane z upadkiem żelaznej kurtyny oraz plany dotyczące stworzenia ścisłej unii politycznej i monetarnej w coraz bardziej znaczący sposób zacierały geograficzny podział na Wschód i Zachód, co skutkowało kryzysem tożsamości Europy, związanym

80 Wyróżnia się dwa podejścia do rozumienia i definiowania zagadnienia okcydentalizmu. Z jednej strony oznacza ono przyswajanie wzorów cywilizacyjnych z krajów tzw. Zachodu, w celu rozwijania i upodabniania własnych. Terminem tym posługują się reprezentanci świata Wschodu, którzy kreują nieludzki, wrogi, pozbawiony korzeni, arogancki, chciwy, dekadencki, frywolny kosmopolityczny obraz cywilizacji Zachodu. Z drugiej strony jest to nurt myśli społecznej reprezentowany przez przedstawicieli rosyjskich, głoszący rezygnację z feudalizmu i przebudowę Rosji w monarchię konstytucyjną, na kształt ustrojów występujących w Europie Zachodniej. Więcej w: I. Buruma, A. Margalit, Occidentalism. A Short History of Anti-Westernism, Atlantic Book, Londyn 2004.

81 Więcej o utworzeniu nowej wspólnoty zachodnio(europejskiej) jako euro wariancie zachodniej cywilizacji pisał N. Davies, Europa. Rozprawa historyka…, op. cit., s. 51.

49 z zaburzeniem rytmu „My” versus „Inni”, Zachód versus Wschód. „Tożsamość Unii nie może po prostu być taka sama jak kiedyś, dziś bowiem istnieje otwarta granica ze wschodem oraz - w coraz większym stopniu - z południem Europy”82.

Współcześnie poszczególne części Europy nadal rozpatrywane są w sensie geograficznym. Używanie następujących geograficznych terminów: Europa Zachodnia, Europa Centralna, Europa Wschodnia jest popularne, a ponadto oddaje coś więcej, niż jedynie geograficzny sens. Kryje w sobie i odnosi się do aspektów kulturowego, społecznego i ekonomicznego funkcjonowania jednostek na wyodrębnionych obszarach Europy. Im dalej poruszamy się na wschód Europy, tym obserwujemy większe zróżnicowanie i rozwarstwienie społeczeństw, tym samym oddalamy się od realiów funkcjonowania jednostek w systemie zachodnioeuropejskiego państwa opiekuńczego.