Edukacyjny wymiar pojęcia ‘umiejętności’

Niezbędny element w procesie dydaktycznym, poza zdobywaniem wiedzy stanowi niewątpliwie rozwijanie umiejętności. Celem tego procesu jest odpowiednie przygotowanie studenta do prawidłowego funkcjonowania w życiu społecznym. Do XIV wieku termin ‘umiejętność’ znaczył tyle, co mieć praktyczną znajomość czegoś, być biegłym w czymś, być w stanie coś zrobić, potrafić. Natomiast od XV wieku świadczy o czyjejś wiedzy, znajomości rzeczy, biegłości, wprawie w czymś, stopniowo posiadający wiedzę, wykształcony, nauczony²⁸⁴. Może to wskazywać, że na przestrzeni wieków analizowany termin ‘umiejętność’ uległ wzbogaceniu i rozbudowaniu, od rozumienia go

283 T. Tiller, O uczeniu się…, op. cit., s. 20.

284 W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005, s. 666- -667.

116 w sensie prakseologicznym, do poszerzenia o płaszczyznę wiedzy teoretycznej, która warunkuje bardziej skuteczne działanie.

Analizując zagadnienie ‘umiejętność’ K. Sośnicki zauważa kilka jego znaczeń. Raz, traktując jako „zdolność posługiwania się teoretyczną wiedzą dla pewnych praktycznych celów, przy czym istotne jest nie samo wykonanie, lecz przewidujący plan działania. Innym razem, samo wykonanie czynności jest celem realizowania teoretycznych treści myślenia. I wreszcie, przez umiejętność rozumie się wszelki rezultat ćwiczeń i wprawy zarówno gdy idzie o czynności umysłowe, jak i ruchowe”285. Autor wyróżnia dwa typy umiejętności: umiejętność teoretyczną i praktyczną286. Pierwsza koncentruje się na stosowaniu wiedzy teoretycznej wyłącznie do celów teoretycznych, natomiast druga dotyczy ruchowego wykonywania określonych czynności, które są konsekwencją uprzednich procesów myślenia.

Kontynuując rozważania na płaszczyźnie dydaktyki, potwierdzając słuszność ubogacenia zagadnienia ‘umiejętności’ w aspekt teoretyczny, przywołuję słowa W. Okonia, który definiując pojęcie ‘umiejętność’ stwierdza, że jest to „sprawność w posługiwaniu się odpowiednimi wiadomościami przy wykonywaniu określonych zadań; wiadomości te występują w postaci normatywnej, jako zasady, reguły lub w przypadku naśladownictwa jako wzorce postępowania”²⁸⁷. W procesie nabywania umiejętności umysłowych (umiejętność mówienia, czytania, pisania, liczenia) i praktycznych wyróżnić można następujące po sobie kolejno etapy:

- uświadomienie sobie przez uczącego się nazwy i znaczenia danej umiejętności; - sformułowanie reguł i zasad działania;

- poznanie wzoru danej czynności;

- pierwsze ćwiczenia o wysokim poziomie kontrolowania przez nauczyciela;

- samodzielne, odpowiednio urozmaicone ćwiczenia w posługiwaniu się daną umiejętnością²⁸⁸.

Etapy te wskazują na stosowanie naukowej metody dedukcji („deductive method”), która polega na przedstawieniu przez nauczyciela określonej teorii i jej podstawowych

285 Cyt. za: K. Sośnicki, Dydaktyka ogólna. Odbitka z Encyklopedii wychowania, Warszawa 1935, s. 18, [za:] M. Maciaszek, Kształtowanie umiejętności dydaktycznych nauczyciela, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 49.

286 Cyt. za: Ibidem, s. 50.

287 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 418- -419.

117 zasad oraz zademonstrowaniu prób zastosowania założeń teoretycznych do rozwiązań praktycznych. Dopiero podczas ostatniego etapu osoby uczące się, mogą indywidualnie korzystać z założeń teoretycznych celem rozwiązania określonego przypadku. Preferowaną coraz częściej współcześnie alternatywą wobec metody dedukcji, jest naukowa metoda indukcji („inductive method”). „Zamiast rozpoczynania od podstawowych zasad lub ewentualnych prób zastosowania aplikacji, instrukcja wykonania zadania rozpoczyna się od specyfikacji, która może przyjąć formę: obserwacji, wykazu danych doświadczalnych czy opisu indywidualnych przypadków, będących materiałem niezbędnym do zanalizowania złożonego problemu występującego w realnym świecie. Studenci z otrzymanych materiałów, próbują ustalić pewne fakty czy zasady, które miałyby służyć interpretacji wyników czy rozwiązaniu otrzymanego problemu”²⁸⁹. Takie podejście do metod nauczania stosowane jest coraz częściej w rozwiniętych systemach edukacyjnych, szczególnie w Europie Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Sądzę, że indukcyjny model, powinien być nieustannie dowartościowywany w edukacji w jej europejskim wymiarze. Stanowisko swe motywuję faktem, że doświadczanie życia w Europie nacechowane jest nieuchronną zmianą. Zmian tych doświadczamy m.in. na płaszczyźnie zawodowej, otrzymując wysoce zróżnicowane zadania do wykonania, na płaszczyźnie społecznej, doświadczając nowych fenomenów społecznych, na płaszczyźnie kulturowej, w sytuacji kontaktu z przedstawicielami odmiennych kultur i prób nawiązania dialogu.

We wspomnianym europejskim wymiarze edukacji, nabywanie określonych umiejętności dokonuje się poprzez „edukację przez Europę” oraz „edukację dla Europy”. „Istotą ‘edukacji dla Europy’ jest kształcenie i wychowanie jednostek do aktywnego uczestnictwa w integrującej się Europie w celu realizacji ideałów europejskich”²⁹⁰.

W edukacji rozumianej jako ideał wychowania europejskiego preferowane jest: - wychowanie dla pokoju, przyjaźni i wzajemnego szacunku pomiędzy narodami w celu realizacji idei wspólnotowości Europy;

- wychowanie do życia w demokracji i do przestrzegania i ewentualnej obrony praw człowieka;

289 M. J. Prince, R. M. Felder, Inductive Teaching and Learning Methods: Definitions, Comparisons, and

Research Bases, “Journal of Engineering Education”; vol. 95, No 2, 2006, p. 123 (tłumaczenie

własne).

118 - wychowanie w duchu tolerancji obejmującej różne sfery życia ludzkiego; kształtowanie postawy otwartości wobec innych ludzi, budowanie dialogu i wspomaga-nie rozwoju;

- wychowanie ekologiczne połączone z edukacją ekonomiczną oraz przygotowanie do przyszłej pracy zawodowej;

- edukację kulturalną jako przygotowanie do różnorodności kultur i niebez-pieczeństw kultury masowej;

- naukę języków obcych i bezpośrednie kontakty uczniów i nauczycieli z różnych krajów;

- kształtowanie postaw prozdrowotnych, nawyków kultury fizycznej, sportu i turystyki;

- świadomość obywatelską i przygotowanie dzieci do życia w społeczeństwie²⁹¹.

Współczesny nauczyciel, wychowawca, powinien być szczególnie zorientowany na rozwój studenta i przygotowanie go do przyszłości, która nacechowana jest zmianą. Celem zabiegów związanych z rozwojem współczesnych studentów powinno polegać na stwarzaniu warunków do zdobywania umiejętności na różnorodnych płaszczyznach, związanych z właściwą organizacją pracy zawodowej, uczestnictwem w życiu społecznym i rozumieniu otaczającej kultury.

Do zadań poszczególnych systemów szkolnictwa wyższego na poziomie narodowym, w celu realizacji założenia o kształtowaniu umiejętności poprzez „edukację dla Europy”, należy m.in.:

- przygotowanie studentów w zakresie integracji wiedzy i umiejętności organizacyjnych, posługiwania się nowoczesnymi metodami i technologiami, związanych z życiem zawodowym;

- pełniejsza kooperacja międzynarodowa na rzecz umiejętnego poruszania się w obszarze kultury państw europejskich, ze szczególnym uwzględnieniem umiejętności posługiwania się językami obcymi;

- przygotowanie młodych ludzi do konstruktywnego radzenia ze zmianą, w formie przezwyciężania trudności pojawiających się w codziennym życiu zawodowym, społecznym czy osobistym;

291 B. Czeredrecka, Kształcenie nauczycieli zintegrowanej Europy, [w:] Kształcenie nauczycieli

w kontekście integracji europejskiej, M. Ochmański (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii

119 - poszerzanie oferty praktyk zagranicznych, wymagających umiejętnego transferowania zdobytej wiedzy i doświadczenia na grunt wzbogacania umiejętności współczesnych studentów.

„’Edukacja przez Europę’ jest kojarzona najczęściej ze zdobywaniem indywidualnego doświadczenia poprzez mobilność turystyczną, w ramach wyjazdów zagranicznych oraz uczestnictwo w programach międzynarodowych”292 m.in. Program Uczenia się Przez Całe Życie: Comenius, Erasmus, Leonardo da Vinci, czy Grundtvig.

2.5.3. Umiejętności jako kategoria znacząca w europejskim społeczeństwie opartym