Kultura europejska jako przestrzeń symboliczno-kulturowa

Samo zamieszkiwanie obszaru Europy, w sensie geograficznym, nie jest warunkiem wystarczającym do określania siebie mianem ‘Europejczyka’, ponieważ pozbawione jest warstwy symbolicznej i refleksyjnej relacji człowieka wobec środowiska, w którym przyszło mu egzystować. „Dopiero w momencie w którym pojawia się owa warstwa symboliczna, która jest efektem całego szeregu przyczyn, zaczyna kształtować się odmienna relacja między miejscem przebywania człowieka a jego stosunkiem do niego. Miejsce to zaczyna nabierać określonego znaczenia”⁸³. Owe znaczenie warunkowane jest kulturowo, ponieważ „kultura stanowi rzeczywistość symboliczną, utkaną przez człowieka misterną sieć znaczeń, w której on sam próbuje się odnaleźć, znaleźć azyl w sytuacji egzystencjalnych lęków związanych z formowaniem tożsamości”⁸⁴.

Znaczenie kulturze (europejskiej) nadaje człowiek poprzez swoją działalność, głównie związaną z wytwarzaniem oryginalnych elementów kultury, dostrzeganiem zależności w systemie złożonym z tych elementów oraz poprzez generowanie uzasadnionych sensów. „(…) o swoistości i odmienności kultury społeczeństwa nie decydują obiekty materialne, wytwory artystyczne oraz idee, bo one mogą być wspólne dla wielu społeczeństw, lecz znaczenia, jakie im są przypisywane w myślach i działaniach

82 A. Giddens, Europa w epoce globalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 9.

83 F. Gołembski, Tożsamość europejska…, op. cit., s. 35.

84 M. Sobecki, Kultura symboliczna w wymiarze komunikacyjnym w obliczu przemian u progu nowego

wieku. [w:] Kultura jako fundament wspólnoty edukacyjnej, A. Sajdak (red.), Wydawnictwo

50 członków społeczeństwa, w ramach którego one występują”⁸⁵. W poniższych rozważaniach szczególnie dowartościowane zostało symboliczne rozumienie kultury, które jest nośnikiem zdefiniowanego znaczenia oraz zawiera w sobie relacyjność podmiotu do określonej przestrzeni kultury, wytworu kultury, w tym symbolu, jego wartości i sensu, co stanowi fundamentalne znaczenie w interakcjonizmie symbolicznym, do którego istoty odniosę się w sposób bardziej szczegółowy w podrozdziale 2.3.1.

Europa najczęściej ujmowana jest w kategoriach geograficznych, ale Europa to przede wszystkim wspólna cywilizacja i kultura, która ukształtowała się na przestrzeni wieków86. Szwedzki socjolog, G. Therborn twierdzi, że „Europa nie jest po prostu kontynentem narodów znajdujących się w procesie ewentualnej gospodarczo-politycznej i kulturowej unifikacji czy konwergencji. (…) Kontynent europejski nie może być traktowany jako dana kulturowa całość, która z biegiem czasu zróżnicowała się znaczeniowo. Należy widzieć w nim raczej obszar charakteryzujący się swego rodzaju geologiczną strukturą przestrzennie usytuowanych historycznych osadów kulturowych, które wzajemnie się nawarstwiają, przecinają, przenikają, częściowo na siebie zachodzą i wśród wzajemnych zderzeń wytwarzają rozmaite kulturowe kombinacje”⁸⁷. Kombinacje te odznaczają się większym bądź mniejszym zasięgiem przestrzennym i znaczeniem kulturowym. Autor nie rezygnuje jednak z poszukiwania wspólnych pól kulturowych, które odegrały i nadal odgrywają znaczącą rolę w procesie budowania europejskości, wyróżniając następujące wymiary europejskiej przestrzeni kulturowej: władzę, religię chrześcijańską, język, prawo i komunikację audiowizualną⁸⁸. Kultura europejska charakteryzuje się znacznym dynamizmem. Dzieje się tak ponieważ pewne elementy kultury mogą ulegać okresowej intensyfikacji, z określonych powodów przybierać na znaczeniu. Natomiast w innych przestrzeniach i okolicznościach te same elementy kultury mogą być inaczej rozumiane i interpretowane, mogą okazać się mniej lub w ogóle nieistotne, a nawet zapomniane.

W głównej mierze jedność kultury europejskiej jest dziedzictwem pochodzącym ze świata antycznego. „Wspólną ojczyzną ludów Europy jest świat antyczny”⁸⁹. Za kolebkę

85 L. Dyczewski, Kultura polska w procesie przemian, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1995, s. 39.

86 G. Gorzelak, B. Jałowiecki, Dylematy europejskie, [w:] Jaka Europa? Regionalizacja a integracja, P. Buczkowski, K. Bondyra, P. Śliwa (red.), Wydawnictwo WSB, Poznań 1998, s. 22-23.

87 G. Therborn, Drogi do nowoczesnej Europy. Społeczeństwa europejskie w latach 1945-2000, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 1998, s. 316.

88Ibidem, s.316-349

51 kultury europejskiej uważana jest starożytna Grecja, na której to terenach powstała pierwsza cywilizacja europejska, zwana minojską lub kreteńską, a następnie mykeńska. Starożytna Grecja kojarzona jest najczęściej z miastami-państwami okresu archaicznego i klasycznego, znanego pod nazwą polis, z rozwojem filozofii i powstaniem oraz dowartościowaniem ustroju politycznego, jakim była owa demokracja ateńska z najważniejszym organem państwa - zgromadzeniem ludowym. Myśląc o demokracji w starożytnej Grecji nie sposób pominąć praw obywatelskich, które wprawdzie nie były powszechne i nie przysługiwały wszystkim, ponieważ pozbawione ich były kobiety, cudzoziemcy i niewolnicy oraz osoby trudniące się handlem.

Po wiekach ciemnych, przemianom świata greckiego towarzyszył burzliwy rozwój kultury. „Istotnie zafascynowani oryginalnością i bogactwem myśli greckiej, jej racjonalizmem i prometejskim romantyzmem, pasją poznawczą greckiej filozofii, pięknem poezji, wspaniałą architekturą, a wreszcie i grecką demokracją, która przy znanych ograniczeniach była pierwszym przejawem republikańskiego ducha - skłonni jesteśmy widzieć w greckiej kulturze świątynię mądrości wzniesioną kaprysem historii na pustkowiu ówczesnego świata”⁹⁰. Wytwory kultury w starożytnej Grecji rozwijały się w sposób bardzo dynamiczny. Powstanie alfabetu greckiego, najprawdopodobniej z alfabetu paleohebrajskiego, który stał się również przodkiem m.in. języka hebrajskiego, zaowocowało bardzo szybko narodzinami literatury. Kolejnym symbolem kultury greckiej stał się teatr, z wystawianymi tragedią i komedią. Rozwój filozofii stanowił swoistego rodzaju antidotum wobec mitów i złożonych wierzeń religijnych, podczas gdy filozofowie, jako pierwsi zaczęli zadawać pytania o istotę bytu. Do najznakomitszych przedstawicieli filozofii greckiej należeli: Sokrates, Platon i Arystoteles. Wydarzeniem podkreślającym jedność kulturową Greków były m.in. organizowane co cztery lata imprezy sportowo- -religijne, które przybrały postać igrzysk olimpijskich.

Z wyobrażeniami o świecie greckim nieodłącznie związana jest też sztuka, która przybrała formę rzeźby, malarstwa i architektury. „Od Greków właśnie zaczerpnęliśmy wszystko to, co najbardziej odrębne w kulturze zachodniej i kontrastuje z kulturą wschodnią: naszą naukę i filozofię, literaturę i sztukę, myśl polityczną i ideę prawa i wolnych instytucji politycznych. Co więcej, u Greków właśnie pojawiło się po raz pierwszy wyraźne poczucie różnicy między ideałami obywatelskimi a azjatyckimi oraz

52 poczucie autonomii cywilizacji zachodniej. (…) Bez kultury greckiej cywilizacja europejska, a nawet europejska idea człowieka byłaby niezrozumiała”⁹¹.

Myśląc o kulturze europejskiej, poza korzeniami greckimi wskazuje się na konotacje i powiązania ze Starożytnym Rzymem, potocznie kojarzonym z legendą o powstaniu samego miasta, opowiadającą historie Romulusa i Remusa, którzy to zostali wykarmieni przez wilczycę. Na czele państwa stał władca, który dzierżył najwyższą władzę w Rzymie, określanego terminem imperium. Natomiast organem doradczym był senat czyli tzw. rada starszych. Dotychczasowe polis zostały powiększone o główny plac miasta, nazywany Forum Romanum, gdzie tłumnie gromadzili się jego obywatele.

Z konfliktem pomiędzy patrycjuszami i plebejuszami bezpośrednio związane było ogłoszenie prawa XII tablic, które stanowiło spis i kodyfikację obowiązującego prawa zwyczajowego. Prawo to odgrywa symboliczną rolę i stanowi pomnik prawa rzymskiego z okresu republiki i cesarstwa europejskiego. Większość systemów nowoczesnego prawa europejskiego wywodzi się z prawa rzymskiego. Możemy wyróżnić cztery tzw. rodziny prawa, a mianowicie: rodzinę prawa napoleońskiego, obejmującego Francję, Belgię, Luxemburg, częściowo Holandię, Hiszpanię, Portugalię i Włochy, rodzinę prawa niemieckiego, które obowiązuje na terytorium Austrii, Niemiec, Szwajcarii i częściowo Grecji. Istnieje również rodzina prawa nordyckiego w krajach skandynawskich i prawa rosyjskiego w Europie Środkowej i Wschodniej. Ponadto, należy pamiętać o zasadzie pierwszeństwa i nadrzędności prawa unijnego nad prawem poszczególnych państwa członkowskich, która sytuuje strukturę ponadnarodową wyżej od struktury narodowej w aspekcie legislacyjnym.

Niewątpliwie Rzymianie w porównaniu z Grekami posiadali kompleksy pod względem rozwoju ich kultury. Zafascynowani wysoce rozwiniętą kulturą grecką, Rzymianie stopniowo zaczęli tworzyć własną. Godnym uwagi jest przywołanie postaci Cycerona, Wergiliusza czy Horacego i Tacyta. Z Cesarstwem Rzymskim kojarzą się również takie działa architektury jak akwedukty czy kolosea oraz opanowanie sztuki budowania dróg. „Wreszcie to oni [Rzymianie - przyp. E.Ż-P] wznieśli wiele wzajemnie podobnych budowli od Hiszpanii po Rumunię, w Anglii i Niemczech, aż po Afrykę Północną”⁹². Elementem niwelującym różnice etniczne był język łaciński i rzymskie kulty

91 Ch. Dawson, Tworzenie się Europy, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2000, s. 18.

92 Edukacja europejska dla wszystkich. Podstawowe wiadomości na temat projektu integracji

53 państwowe, których przestrzeganie stanowiło wyraz lojalności wobec państwa rzymskiego i pewnego rodzaju wskaźnik identyfikacji politycznej i kulturowej.

Kultura antyku znalazła bezpośrednie odzwierciedlenie w epoce Renesansu, podczas którego trwania artyści wzorowali się na osiągnięciach kultury i historii starożytnych Greków i Rzymian. Przykładowo w sztuce dominowały motywy mityczne i religijne, a powstająca architektura wzorowana była na rzymskiej. Cechy charakteryzujące renesansową sztukę w postaci malarstwa, rzeźby, architektury, literatury etc. mają swoje korzenie w kulturze antyku. Rozwój humanizmu, jako prądu filozoficznego, etycznego i kulturowego, zajmującego szczególne miejsce w kulturze Renesansu, dokonał się również na kanwie kultury antycznej. Jak wskazuje J. Gajda „korzenie humanizmu to idea greckiej paidei - kształtowanie człowieczeństwa w człowieku poprzez kontakty z dobrami kultury”⁹³. Na fakt czerpania przez twórców w epoce Renesansu ze źródeł antycznych wskazuje również E. Morin, twierdząc, że „reaktywowanie spuścizny greckiej, oryginalna zasługa renesansu, nabrała charakteru permanentnego. Od tej chwili myśl, poezja, sztuka europejska będą podłączone do tego źródła. (…). Ciągle na nowo zanurzamy się w głębiny źródła i za każdym razem wydobywamy nową pożywkę”⁹⁴. Nawet współcześnie, odwołujemy się do spuścizny myśli antycznej, w sposób szczególny w myśleniu, sztuce i literaturze.

„Europejską przestrzeń kulturową można ująć jako przestrzeń ukształtowaną przez pewien układ systemów kulturowych, z których każdy jest źródłem określonej tożsamości i zarazem reprodukującym ją mechanizmem, źródłem wiedzy, norm i wartości”⁹⁵. H. G. Gadamer za najważniejszą i najbardziej wyjątkową cnotę Europy, stawia jej różnorodność, której przejawem jest obfitowanie w różnicę. Żyć z Innym, żyć jako Inny dla Innego, to fundamentalne zadanie człowieka. Stąd być może bierze się ta szczególna przewaga Europy, która mogła i musiała nauczyć się sztuki życia z innymi⁹⁶. Wielość w kulturze europejskiej powinna być unikatowym jej skarbem, atrybutem i cechą pozytywnie wyróżniającą. „W Europie, jak nigdzie indziej, Inny zawsze mieszkał tuż-tuż,

93 J. Gajda, Nowy humanizm w edukacji jako realne ujęcie sensu ludzkiego życia [w:] O nowy humanizm

w edukacji, J. Gajda (red.), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000, s. 14.

94 E. Morin, Myśleć – Europa, Wydawnictwo „Wola”, Warszawa 1989, s. 56, za: M. Sobecki, Europejska

tożsamość a kultura symboliczna antyku w pedagogice międzykulturowej, [w:] Społeczne uwarunkowania edukacji międzykulturowej. Konteksty teoretyczne, T. Lewowicki, E.

Ogrodzka-Mazur, J. Urban (red.), Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Wydawnictwo Adam Marszałek, Cieszyn, Warszawa, Toruń 2009, s. 80.

95 G. Therborn, Drogi do nowoczesnej …, op. cit., s.316.

54 w zasięgu wzroku i na wyciągnięcie ręki; metaforycznie z pewnością, bo zawsze w zasięgu ducha - ale jakże często dosłownie, cieleśnie. ‘Inny’ jest tu najbliższym sąsiadem, a więc Europejczycy muszą negocjować warunki tego sąsiedztwa pomimo dzielących ich odmienności i różnic”97. Hasło, wywodzące się ze starożytnej Grecji ‘Unity in diversity’ (zjednoczenie w różnorodności) w pełni definiuje współczesną misję Europy integrującej się. „(...) kultura europejska określana przez swą różnorodność (wielość języków, wyznań, obyczajów) dąży do wspólności a nawet jedności (kulturowej, terytorialnej, gospodarczej, politycznej) poprzez poszanowanie różnorodności”98.

L. Dyczewski podkreślał, że jednoczenie kontynentu europejskiego nie powinno opierać się na niwelowaniu kultur i tradycji narodowych. Jedność nie oznacza bowiem jednolitości. Gdyby dokonało się nieszczęście przybierające formę jednolitości kontynentu, „Europa stałaby się nudnym i nieciekawym zbiorowiskiem około 800 milionów ludzi, którzy identycznie myślą, do identycznych celów dążą, tak samo żyją, a co gorsza – przebija w tym wszystkim „amerykańskość”, „niemieckość” lub „japońskość” ukształtowana przez nowoczesne media”⁹⁹. Trudno zgodzić się, ze stwierdzeniem, że Europa jest czy dąży do stania się kontynentem jednorodnym czy jednolitym pod względem kulturowym, co więcej istnieje znacząca różnica pomiędzy cywilizacją Wschodu i Zachodu, ale nie uniemożliwia to podejmowania rozważań w zakresie europejskiej wspólnoty kulturowej.

H. Seton-Watson w wykładzie wygłoszonym w Królewskim Instytucie Spraw Zagranicznych w Londynie w 1985 roku stwierdził, że „w skład europejskiej wspólnoty kulturowej wchodzą narody żyjące poza granicami Niemiec i Włoch (…) W żadnym innym miejscu świata wiara w rzeczywiste istnienie i znaczenie europejskiej wspólnoty kulturowej nie jest tak powszechna jak w krajach położonych poza obszarem EWG¹⁰⁰ i Związku Radzieckiego (…) W opinii tych społeczeństw pojęcie Europy obejmuje pojęcie wspólnoty kultur, do której należą specyficzne kultury i podkultury każdego z nich. Żadne z nich nie jest w stanie przetrwać bez Europy, podobnie jak Europa nie może

97 Z. Bauman, Kultura w płynnej nowoczesności, Narodowy Instytut Audiowizualny, Agora SA., Warszawa 2011, s. 102-103.

98 A. Cybal-Michalska, Edukacyjna przestrzeń orientacji proeuropejskiej, [w:] Kultura jako fundament

wspólnoty edukacyjnej, A. Sajdak (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

2005, s. 74.

99 L. Dyczewski, Kultura w całościowym planie rozwoju, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2011, s. 18.

55 przetrwać bez nich”¹⁰¹. Czym zatem jest owa wspólnota czy swoistość kultur w Europie? Za różnorodnością kultur przemawia kultura europejska rozumiana jako jedność, a właściwie wspólność w różnorodności oraz federacyjny model przyszłej Europy. Swoistość kultury Europy polega na tym, iż zasadniczo odróżnia się od kultury innych społeczeństw, przy jednoczesnym wewnętrznym zróżnicowaniu102. Społeczeństwo europejskie powinno pozostać zróżnicowane kulturowo pod warunkiem, że jej mieszkańcy będą przejawiać w życiu postawę tolerancji i doceniać ową odmienność. Europejska wspólnota kulturowa stanowi swoistą mozaikę kulturową, której zróżnicowanie i fragmentaryczność nie wprowadza chaosu, a wręcz przeciwnie powoduje zachwyt i podziw, jednocześnie napawając pokorą wobec jej historycznej i kulturowej złożoności. Owa różnorodność kultur nie jest postrzegana jako czynnik dezintegracji Europy, lecz jako trwały czynnik rozwoju poszczególnych kultur narodowych i kultury ogólno-europejskiej¹⁰³. „(…) wielkość Europy leży właśnie w różnorodności jej kultur i związków między nimi - która zarazem w zestawieniu z kulturami innych kontynentów sprawia wrażenie jednorodności”¹⁰⁴.

Reasumując, można pokusić się o stwierdzenie, iż rdzenna Europa jest kontynentem wolnych i świadomych obywateli żyjących w pokoju zjednoczenia, w państwach prawa, rządzonych demokratycznie, chrześcijan. Po przytoczonej powyżej uproszczonej charakterystyce źródeł Europy można powątpiewać w europejskość Hiszpanii będącej pod wpływami arabskimi, co z Europą Centralną i Wschodnią, nie będącą nigdy w granicach Imperium Rzymskiego, co z wielokulturową Wielką Brytanią, Francją czy Holandią, obecnie doświadczającą zjawiska pozaeuropejskich imigracji? W wyniku powszechnej ruchliwości przestrzennej, obywatele Europy zobowiązani są do tworzenia systemu aktywnej integracji nowych Europejczyków (tj. brytyjskich Pakistańczyków, niemieckich Turków, holenderskich Marokańczyków, francuskich Algierczyków, ale też belgijskich Polaków, irlandzkich Litwinów, itd.). Niezaprzeczalnym jest, że Europa stanowi konglomerat różnorodności, przez co nie jest jednolita, ale jedyna i unikalnie

101 H. Seton-Watson, What Is Europe? Where Is Europe? From Mystique to Politique, “Encounter”, vol. LXV, no. 2, 1985, p. 14 (tłumaczenie własne).

102 L. Dyczewski, Naród podmiotem kultury [w:] Tożsamość polska i otwartość na inne społeczeństwa, Dyczewski L. (red.), Wydawnictwo Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1996, s. 31.

103 Ibidem, s. 31.

56 niepowtarzalna. „A zatem Europa, podlegając procesom jednoczenia się i globalizacji, niech będzie zarazem jedna i różnorodna”¹⁰⁵.

Poza antycznym elementem kultury europejskiej, można wyróżnić filar judeochrześcijański. Chrześcijaństwo najczęściej utożsamiane jest z takimi symbolami jak Jerozolima oraz ze Starym i Nowym Testamentem. Początki chrześcijaństwa w Europie są trudne ze względu na dominację świata pogańskiego i prześladowania jego wyznawców w Starożytnym Rzymie. Trudności trwały do roku 313 naszej ery, do czasu wprowadzenia ustawy, która gwarantowała tolerancję religijną. Następnie, po niespełna siedemdziesięciu latach, chrześcijaństwo stało się religią państwową, co z czasem cementowało zależności państwa od kościoła i odwrotnie. Wydarzyła się rzecz w pewnym sensie paradoksalna, ponieważ chrześcijaństwo, z religii prześladowanej stało się religią obowiązującą. Świadczyć to może o fakcie siły i władzy oraz wpływach, jakimi dysponowali władcy Kościoła w ówczesnym czasie. Chrześcijaństwo było uważane za swego rodzaju czynnik ciągłości kultury europejskiej, ze względów przestrzennych i ówczesne utożsamianie Kościoła z Rzymem. Miało do zaoferowania skupienie uwagi jednostki ludzkiej na człowieku i służbę ku dobru bliźniego.

Wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego Europa buduje nową cywilizację, opartą na chrześcijaństwie. Pierwszy jego rozpad na Wschód i Zachód stworzył część łacińską i bizantyńską. Następnie „(…) podział na barbarzyńców (przede wszystkim Germanów) i Rzymian zastąpiony został podziałem na ludzi Zachodu i Wschodu”¹⁰⁶. Skutkiem owych podziałów było rozbicie polityczno-religijne średniowiecznej Europy na część łacińską i bizantyńską oraz postępująca rywalizacja pomiędzy sferami wpływów cesarstwa i papiestwa. Wschodnie Chrześcijaństwo pozostało związane z władzą polityczną i odseparowane od intelektualnych poszukiwań, natomiast Zachodnie Chrześcijaństwo pozostało odizolowane od władzy świeckiej, kontynuując rozważania intelektualne w zakresie duchowego aspektu życia człowieka.

Kontynuację idei Cesarstwa Rzymskiego stanowiło państwo Franków, które pod władzą Karolingów stało się dominującą siłą chrześcijańskiego Zachodu. W tym czasie coraz bardziej niezależny politycznie papież zaczyna przejawiać dążenia uniwersalistyczne, których realizatorem stał się Karol Wielki. Świadomy swej potęgi podbijał kolejne ludy i bezlitośnie jej chrystianizował, przez co postrzegany był jako

105 L. Dyczewski, Kultura w całościowym…, op. cit., s. 11.

57 propagator religii. Religia monoteistyczna miała spełniać funkcję integrującą podbite plemiona. W chwili znamienitego rozwoju, państwo Franków rozciągało się od Pirenejów po Łabę oraz od Morza Północnego do środkowych Włoch. Okres ten jest o tyle ważny, że od momentu upadku Cesarstwa Wschodniorzymskiego, nigdy większość europejskich ziem nie znajdowała się pod panowaniem chrześcijańskiego cesarza.

Chrześcijańska Europa, zajęta problemami wynikającymi z wewnętrznych podziałów religijnych, wydaje się nie doceniać wzrastającej potęgi arabskiego świata islamu. Rosnąca władza papieża sprzyjała organizowaniu wypraw krzyżowych, których celem było osłabienie świata arabskiego, a finalnie skutkowało osłabieniem Wschodu. „Chrześcijaństwo chciało wyjść w ten sposób z ‘zamknięcia w granicach Europy’”107. Konfrontacja południowo-wschodniej części chrześcijańskiej Europy ze światem arabskim, poza tragizmem wydarzeń, zaowocowało postępem kultury europejskiej opartym na osiągnięciach arabskiej matematyki, filozofii, sztuki, astronomii czy architektury.

Orędownikami kultury europejskiej, jej spuścizny judaistycznej, greckiej i rzymskiej stali się duchowni, którzy na podstawie Biblii poznawali zasady wiary, uczyli siebie i innych umiejętności czytania i pisania. Dzięki Kościołowi w Europie nastąpiło odrodzenie sfery intelektualnej, ponieważ przy kościołach zakładane były szkoły klasztorne, z których najznamienitsze przekształcały się w uniwersytety. Ponadto, mnisi w klasztorach zajmowali się przepisywaniem rękopisów, co umożliwiło przetrwanie ksiąg religijnych i pism autorów średniowiecznych oraz tekstów pisarzy antycznych do czasu wynalezienia druku, a tym samym do współczesności, jak również tworzeniem nowych poglądów, przykładowo przez św. Tomasza z Akwinu.

Europa jest postrzegana jako kontynent chrześcijaństwa, który jednak nie był i nie jest pozbawiony wewnętrznych podziałów. Rozbicie chrześcijaństwa na katolicyzm i prawosławie przestało spełniać funkcję symbolicznej jedności europejskiej. Kolejny, drugi już rozpad Chrześcijaństwa nastąpił w Europie Zachodniej jako wynik Reformacji, skutkując podziałem na Północ i Południe.

W Renesansie nastąpił ponowny zwrot ku myśli antycznej, który skutkował wyzwoleniem się z teologii scholastycznej. W człowieku poszukiwano zdolności indywidualnych i wartości autonomicznych. Wraz z rozwojem humanizmu, wolności

58 myślenia i oświecenia, zagadnienia dotyczące religii i wiary stawały się kwestią coraz bardziej indywidualnych wyborów ludzkich podyktowanych własnym sumieniem.

Myśląc o religijnym aspekcie Europy i jej chrześcijańskich korzeniach, nie sposób pominąć elementu związanego z judaizmem, który pojawił się na terenie kontynentu już u zarania naszej ery. Żydzi stopniowo opuszczali coraz mniej tolerancyjne kraje zachodnie, a przyciągani byli przez coraz bardziej gościnny Wschód, w tym Polskę. Jednak w wyniku holokaustu rola Żydów w powojennej Europie została poważnie zmniejszona i szacuje się, że dziś blisko 2 mln ludzi w Europie wyznaje judaizm. Podobnie, kontynent europejski zamieszkuje niewielka liczba wyznawców islamu, których obecność jest wynikiem rządów osmańskich na Bałkanach i mongolskich w Rosji oraz współczesnych imigracji do państw