Rozdział 2. Wybrane elementy konstytuujące europejski wymiar edukacji
2.2. Aksjologiczna przestrzeń Europy
2.2.3. Wybrane europejskie wartości rdzenne w dokumentach Wspólnoty,
Jedno z pierwszych odniesień do wartości europejskich, o charakterze politycznym, zostało zarejestrowane podczas Kongresu Europy w Hadze w 1948 roku podczas wystąpienia nie polityka, ale eseisty, krytyka oraz założyciela, a następnie dyrektora Europejskiego Centrum Kultury w Genewie, D. de Rougemont155. Wskazywał on, że największym zagrożeniem Europy jest jej wewnętrzny podział. Dlatego szansę upatrywał w zjednoczeniu, możliwym do osiągnięcia poprzez wspólne działania wolnych obywateli. Integracja ta, w swym założeniu powinna być realizowana w zastanym w XX wieku, duchu różnorodności narodów europejskich. Kontynuując, upowszechnianie praw i obowiązków obywateli, uznanie godności człowieka, którego podstawowy element stanowi wspomniana powyżej wolność, zalicza do fundamentalnych warunków, które należy spełnić dążąc do zjednoczenia. Wspomina również, że do kluczowego celu integracji zalicza się utrzymanie nabytej uprzednio wolności, a pośrednio objęcie wszystkich ludzi korzystaniem z efektów wypracowanych poprzez wolnych obywateli. Podsumowując, w wystąpieniu można wyodrębnić odwołania do wartości europejskich, które współcześnie
153 Ibidem, s. 293.
154 M. Sobecki, Kultura symboliczna…, op. cit., s. 43.
155 Congrès de l'Europe: Résolutions, La Haye-Mai 1948. Paris & Londres: Mouvement international de coordination des mouvements pour l'unité européenne, 1948. 16 p. 15-16 (tłumaczenie własne).
71 nie straciły na aktualności, a mianowicie: zjednoczenie w różnorodności, wolność człowieka i jego prawa oraz godność ludzka.
Projekt Wspólnoty Europejskiej, zapoczątkowany Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Węgla i Stali w 1951 roku, a następnie kontynuowany Traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej z 1957 roku, opierał się w głównej mierze na odniesieniach do wprowadzenia i utrzymania pokoju światowego. Nadrzędną jednak wartość stanowił postęp ekonomiczny.
W Jednolitym Akcie Europejskim z 1986 roku, politycy w głównej mierze umocnili współpracę polityczną państw europejskich oraz formalnie ustanowili powstanie wewnętrznego rynku krajów Wspólnoty. Nikłe odniesienia do wartości europejskich znajdują się jedynie w Preambule. Wskazując na poparcie demokracji oraz podstawowych praw i wolności, a w szczególności wolności, równości oraz sprawiedliwości społecznej. Ponadto, solidarność działania, której celem jest skuteczna ochrona wspólnych interesów, powyżej wspomniana demokracja, jak również przestrzeganie prawa, w tym praw człowieka, powinny przyczynić się do utrzymania pokoju w wymiarze międzynarodowym. Analizując Traktat z Maastricht, po raz pierwszy znajdujemy odniesienie do ogólnej kategorii ochrony wspólnych wartości, jako jednego z celów połączonej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa156. Wskazuje to na fakt, kontynuacji zawężonego myślenia o wartościach i wspólnocie w sensie politycznym. W kontekście zawartych w Traktacie odwołań do poszczególnych wartości europejskich znajdujemy zapisy odnoszące się do przywiązania do zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka 2i podstawowych wolności oraz państwa prawnego. Wspomniano również o pragnieniu pogłębienia solidarności między narodami w poszanowaniu ich historii, kultury i tradycji. Ponadto, wskazano na demokratyczny charakter i skuteczność działania instytucji ogólnoeuropejskich. Aspekt rozwoju, umocnienia i integrowania gospodarek, opartych na postępie ekonomicznym i społecznym jednoczących się narodów, zbliża do ustanowienia unii gospodarczej i walutowej. W Traktacie zauważono również potrzebę ochrony środowiska naturalnego oraz wspieranie pokoju i bezpieczeństwa jako wartość.
Analogiczne odniesienia do powyższych wartości znajdują się również w Traktacie z Amsterdamu, zmieniającym Traktat o Unii Europejskiej i Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską i niektóre związane z nimi akty, z 1997 roku oraz
72 w Traktacie z Nicei zmieniającym Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz niektóre związane z nimi akty prawne z 2001 roku. Jednym z celów, które stawia sobie Unia jest jej utrzymanie i rozwijanie „jako obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (…)”157. Ponadto, „Unia jest ustanowiona na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla państw członkowskich”158. W Traktacie z Nicei znajdujemy zapis, że „zadaniem Wspólnoty jest, przez ustanowienie wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej oraz urzeczywistnienie wspólnych polityk (…) popieranie w całej Wspólnocie harmonijnego, zrównoważonego i stałego rozwoju działalności gospodarczej, wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, równości mężczyzn i kobiet, stałego i nieinflacyjnego wzrostu, wysokiego stopnia konkurencyjności i konwergencji dokonań gospodarczych, wysokiego poziomu ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego, podwyższenia poziomu i jakości życia, spójności gospodarczej i społecznej oraz solidarności między państwami członkowskimi”159. W obu dokumentach, pomiędzy pojawiającymi się odniesieniami do wartości europejskich, nieustannie obecny jest wątek iście ekonomiczno-polityczny. W konsekwencji może to nastręczać poczucia o nadrzędności sytuacji polityczno-ekonomicznej wobec wspólnoty ludzi, których łączą m.in. wspólne wartości.
Kolejnym dokumentem, na który warto wskazać w kontekście wartości europejskich, jest Deklaracja Ateńska z 2003 roku, upamiętniająca podpisanie Traktatu o przystąpieniu dziesięciu państw do Unii Europejskiej, w tym m.in. Polski. W dokumencie tym wyraźnie zaakcentowany został projekt przyszłości zbiorowej Unii, opartej o wspólnotę wartości. „Jesteśmy dumni, że stanowimy część Unii zbudowanej na zasadach wolności, demokracji i rządach prawa; Unii zaangażowanej w troskę o poszanowanie ludzkiej godności, wolności i praw człowieka; Unii oddanej sprawom tolerancji, sprawiedliwości i solidarności”160. Na postawie analizy tekstu można odnieść wrażenie, że Unia Europejska przedstawiana jest bardziej jako miejsce wspólnoty ludzkiej, a mniej jako przestrzeń ekonomiczno-polityczna, o czym może świadczyć przykładowy fragment
157 Trakt z Amsterdamu…, op. cit., art. 2.
158Ibidem, art. 6.
159 Traktat z Nicei zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę
Europejską oraz Niektóre Związane z Nimi Akty Prawne, art. 2.
160 Parzymies S. Integracja europejska w dokumentach, wybór i opracowanie dokumentów, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 488.
73 „Demokratyczny ideał musi być skałą, na której kwitnie wspólnota wartości – nie tylko dziś, ale też dla naszych dzieci i ich dzieci”161.
W Preambule Traktatu Lizbońskiego z 2007 roku można zauważyć przełom w myśleniu o kategorii wartości europejskich, zawarty w zapisie o kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwie Europy, z którego wynikają powszechne wartości, stanowiące nienaruszalne i niezbywalne prawa człowieka, jak również wolność, demokracja, równość oraz państwo prawne162. W Traktacie znajduje się stosunkowo dużo odwołań do wartości w kontekście funkcjonowania jednostki ludzkiej. „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”163.
W Preambule Karty Praw Podstawowych z 2007 roku można zauważyć skoncentrowanie polityki Unii Europejskiej na wartościach mających służyć jednostce, poprzez następujący zapis: „świadoma swego duchowo-religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości stawia jednostkę w centrum swych działań”164.
Stosunkowo aktualnym dokumentem jest Komunikat Komisji Europejskiej ‘Europa 2020’, w którym o wartościach pisze się w sposób następujący: „Możemy być dumni również z naszych silnych wartości, instytucji demokratycznych, poważania dla spójności i solidarności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, poszanowania środowiska naturalnego, naszej różnorodności kulturowej i poszanowania równouprawnienia, by wymienić tylko kilka elementów”165. Ponadto, wskazuje się na wysoką innowacyjność
161 Ibidem, s. 490.
162 Traktat z Lizbony zmieniający…, op. cit.
163 Ibidem, art. 2.
164 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, 14.12.2007, C303/1, Preambuła.
165 Komunikat Komisji Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju
74 i poziom rozwoju wybranych krajów członkowskich oraz na największą szansę Europy, jakim jest wspólne działanie w ramach Unii, pomimo jej różnorodności.
Po przeanalizowaniu przestrzeni wartości w ujęciu politycznym kreowanym przez ówcześnie Wspólnotę, a obecnie Unię Europejską można dostrzec powolny proces przechodzenia od ujmowania wartości w kategoriach rozwoju pokoju i sfery ekonomicznej w Europie, ku zdążaniu do celebrowania wartości bezpośrednio odnoszących się do m.in. godności, wolności i równości jednostki ludzkiej.