Duch Święty i stworzenie w Biblii

Istnieje kilka metafor opisujących akt stworzenia w Biblii: jako zwycięstwo Boga nad jego wrogami (Ps 74, 12-17; 89, 11-13), owoc boskiej mądrości (Ps 104; Hi 38, 1-11; Prz 8, 22-31) lub dzieło rzemieślnika (Hi 28, 25; 37, 18; 38, 4-6; Iz 40, 12-14)296. Boski duch lub wiatr posiada jednak szczególne znaczenie nie tylko podczas creatio prima (Rdz 1, 2; Ps 104, 2-4; Jo 32, 8; 33, 4),

295 Por. KKK 1.

296 „Autorzy biblijni proponują różne sposoby opisywania aktu stworzenia. Czasem jest to pełne mocy zwycięstwo Boga nad Jego wrogami (Ps 74, 12-17; 89, 11-13), innym razem urzeczywistnienie się Bożej mądrości (Ps 104; Hi 38, 1-11; Prz 8, 22-31) lub prezentowanie stwórczego działania Boga na wzór pracy rzemieślnika (Hi 28, 25; 37, 18; 38, 4-6; Iz 40, 12-14)”. J. Królikowski, Protologia, s. 69-70.

lecz także w re-creatio człowieka (por. Ps 51, 12-13), całego narodu wybranego (por. Ez 37, 1-10), a także całego stworzenia (por. Rdz 8, 1)297.

Historia stworzenia w Księdze Rodzaju zaczyna się od wzmianki o Duchu Świętym, który unosi się nad pierwotnym chaosem przedstawionym jako woda298. Hebrajskie słowa tohu wabohu „przekazują zarówno nieporządek, jak i pustkę (Pwt 32, 10, Ps 107, 40; Jr 4, 23; Iz 34, 11)”299. Ale Duch Święty jest w stanie uporządkować chaos, unosząc się nad nim. „Nad chaosem unosi się lub porusza ruah elohim”300. Dwie rzeczywistości – ruah Elohim (twórcza moc Boga) i tohu

wabohu (nieporządek i pustka) – są wzajemnie przeciwstawne301.

Ten sam hebrajski czasownik w Pwt 32, 11 opisuje orła unoszącego się nad jego pisklętami, bijącego skrzydłami, aby nauczyć je latać. Termin ten przekazuje ideę ptaka-matki unoszącego się nad młodymi, aby je chronić, w Księdze Powtórzonego Prawa odnosi się zaś do troski Boga o Jego lud na pustyni, tak jak orzeł czuwa nad młodymi302. Choć takie słowa nie wiążą się bezpośrednio z miłosierdziem, można dostrzec, że takie czasowniki mają związek z czynami miłosierdzia. Albowiem Duch miłosierny czuwa nad stworzeniem, aby zadbać o jego potrzeby, ponadto Duch sam daje stworzeniom samego siebie jako „miejsce” czy „łono”, w którym mogą mieszkać bezpiecznie.

Ten czasownik (merahepet po hebrajsku, tłumaczone na rahhep w Peshiṭta) został stosowany w tradycji syryjskiej, aby zaznaczyć działanie Ducha Świętego w chrzcie Jezusa: „Od początku tradycja chrześcijańska widziała działanie Ducha-Gołębicy nad Jordanem jako

297 Tamże: „Dla autorów kapłańskich w Rdz 1 obecność i manifestacja mocy stwórczej Boga ma jednak szczególny charakter. Opisuje się jako «duch/wiatr Boży». O jego stwórczej, aktywnej obecności wspomina się nie tylko w tekstach kapłańskich i nie tylko podczas creatio prima (Rdz 1, 2; por Ps 104, 2b-4.29; Hi 32, 8, 33, 4), ale potem także w kontekście swoiste re-creatio człowieka (por Ps 51, 12-13), całego narodu wybranego (por. Ez 37, 1-10), jak i całego stworzenia (por. Rdz 8, 1)”.

298 „Very fittingly, saying that ‘God, in the Beginning – which is like saying ‘the Father, in the Son’ – created heaven and earth,’ the Scripture inserts a mention of the Holy Spirit, adding: ‘and the Spirit of God hovered over the waters.’ Thus the text shows that the power of the whole Trinity worked together in the creation of the world”. Rhabanus Maurus, Commetary on Genesis, I.1 (PL 107.447). Cyt. za: Cantalemessa, Come, Creator Spirit, s. 27.

299 G. T. Montague, The Holy Spirit: The Growth of a Biblical Tradition, Eugene 1976, s. 65. 300 Tamże.

301J. Królikowski, Protologia, s. 71: „Ruah elohim i tehom stanowią wobec siebie dwie antagonistyczne rzeczywistości. Pierwsza a nich jest elementem reprezentującym obecność boskiej siły stwórczej, która stanowi przeciwwagę dla pierwotnego chaosu. Unosi się ona (dosłownie: „fruwa”) nad tą otchłanią wód… Forma czasownika merahepet opisuje tu gotowość do działania, kiedy nadejdzie właściwy na to moment”.

302 „At the same time, it seems that this “hovering” activity of the Spirit also bore a connotation of a mother bird hovering over its young ones and protecting them. This idea, too, is scriptural, and originates in Deuteronomy 32:11 where the same verb, rahhep, is used to speak of God’s care for the people in the desert. God is compared to an eagle that watches and hovers over its little ones”. E. Kaniyamparampil, Feminine-Maternal Images of the Spirit in

Early Syriac Tradition, „Letter & Spirit: The Hermeneutic of Continuity: Christ, Kingdom, and Creation” 3 (2007), s. 171.

odnowienie i wypełnienie działania Ducha w Rodzaju 1, 2”303. Duch zstępujący w postaci gołębia przypomina o Duchu unoszącym się nad wodami304. Co więcej, to unoszenie zostało później podjęte w tradycji syryjskiej, aby symbolicznie symbolizować obecność Ducha Świętego w sakramentach chrztu, Eucharystii i święceń305. Tłumacz opowieści o stworzeniu opisuje Ducha Świętego jako element kobiecy, ponieważ rahhep w tradycji syryjskiej było rozumiane jako działanie kobieco-macierzyńskie. W szczególności słowo to jest etymologicznie powiązane z ideą współczucia306. Na początku Biblii i historii stworzenia miłosierdzie już jest obecne w osobie Ducha unoszącego się nad wodami.

Ten subtelny opis stworzenia stoi w przeciwieństwie do innych starożytnych blisko-wschodnich opowieści (takie jak Tale of Aqhat), które wykorzystują ugarycki słowo opisujące gwałtowany skok sępa na jego zdobycz. Podczas gdy tu wskazuje się na podbój, biblijny wizerunek orła przedstawia rodzicielską zachętę do ryzyka. „Jako preludium do jego twórczego aktu, jest to obraz najbardziej odpowiedni do opisania postawy Boga wobec chaosu. Fakt, że świat jest nieukształtowany, nie oznacza, że jest zły. Jeśli jeszcze nie zasługuje na epitet «dobry», wkrótce to nastąpi. Ponieważ Duch Boży unosi się nad nim, chaos staje się obietnicą”307. Duch w ten sposób stwarza nie siłą lub furią, ale raczej przez pokój i łagodną wszechmoc308.

Chaos jednak „nie jest wrogiem, którego można pokonać i deptać, jest raczej surowym materiałem, który z miłością, ale i mocą ma popchnąć do życia”309. Duch przygotowuje „prastarą ciemną bezkształtność, by mogła słuchać kosmotwórczego słowa Bożego”310. Duch zatem „usposabia chaos, aby słuchał w posłuszeństwie słowa Bożego”311. Tchnienie daje moc Słowu,

303 Tamże. Wyraża się to dokładnie przez symbolikę ptaka unoszącego się nad wodą. Zob. R. Murray,

Symbols of Church and Kingdom: A Study in Early Syriac Tradition, Cambridge 1975, s. 313.

304 Por. R. Cantalamesa, Come, Creator Spirit, s. 27. „The dove that descended over the waters of the Jordan recalls the Spirit who in the beginning hovered over the waters (Gen 1:2), the more so as the verb ‘hovered’ in the Hebrew text actually suggests the action of a bird covering or nestling over its brood. Jesus, breathing on the face of his disciples on Easter evening, recalls the moment when God breathed ‘the breath of life’ into Adam (cf. Gen 2:7; 1 Col 15:45)”.

305 Por. E. Kaniyamparampil, Feminine-Maternal Images of the Spirit in Early Syriac Tradition, s. 172-173. 306 Tamże, s. 171: „It is interesting to note that derivatives of _{ܪ (} : pitiful, compassionate) are used several times to indicate the idea of God’s ‘compassion’ —which designates a feminine-maternal quality both in the Old and the New Testaments. Compare Deut. 33:12; Isa. 63:9; Zech. 12:10 (‘a spirit of compassion’); James 5:11”.

307 G. T. Montague, The Holy Spirit: The Growth of a Biblical Tradition, Eugene 1976, s. 66-67. 308 Por. R. Cantalamessa, Come, Creator Spirit, s. 28.

309 G. T. Montague, The Holy Spirit, s. 67 310 Tamże.

tak, że słowo przemienia się w rzeczywistość przez Ducha312. „Istnieje ważna relacja ducha Boga z pierwotnym chaosem z jednej strony i późniejszym słowem Boga z drugiej strony [...] Ponieważ chaos został przygotowany przez ducha, kiedy Bóg mówi: «niechaj będzie światło», zaistniało światło”313. Boska moc ruah działa poprzez słowo Boże, aby stworzyć świat314.

Duch nie znika po Rdz 1, 2, ale nadal jest czynny w podtrzymywaniu stworzenia w istnieniu315. Psalmy mówią o duchu Bożym obecnym w udzielaniu życia wszystkim stworzeniom poprzez creatio continua (por. Ps 104, 27-30), ponieważ Jego oddech jest konieczny dla wszystkich żyjących316. Duch Święty porządkuje i prowadzi wszystkie stworzenia według ich indywidualnych natur, zwłaszcza człowieka, tak aby współpracował z Nim przez miłość317. W ten sposób Duch nie tylko zapewnia oryginalne piękno stworzenia; pomaga w rozwoju od bezkształtnego stanu początkowego do ostatecznej doskonałości w pięknie, świeżości i porządku318. W rzeczywistości gdyby Duch nie był już obecny w stworzeniu, wszystkie stworzenia

312 W. Hildebrandt, An Old Testament Theology of the Spirit of God, Peabody 1995, s. 35. „Jest oczywistym, że ruah elohim nie odgrywa tylko roli nadzorcy nad dziełem stworzenia, lecz w istocie dokonuje stworzenia poprzez słowo. Passus podkreśla aktywną, pełną mocy obecność Boga, który przemienia mowę w rzeczywistość poprzez ducha. Taki duch i działania mowy nakazują, aby zaprezentować fakt, że Bóg jest odpowiedzialny za wszystko, co widzimy w fizycznym uniwersum”. Cytat za: J. Lemański, Od Ducha Bożego/JHWH do Ducha Świętego, w:

Scripturae Lumen, s. 74.

313 G. T. Montague, The Holy Spirit, s. 67-67.

314 J. Lemański, Od Ducha Bożego/JHWH do Ducha Świętego, s. 72. „Wiatr Boży – jak zauważyliśmy, nie jest elementem przed-stwórczej rzeczywistości… Jest tu raczej pasywnym, pierwotnym stanem rzeczywistości, w który wkroczy za chwilę stwórcze słowo Boga. Naprzeciw tej rzeczywistości obecna jest niezależna od niej („unosił się nad…”) boska siła – ruah elohim. Jej sprawczy charakter urzeczywistni się za chwilę poprzez słowo Boga… Efektem oddziaływania słowa Bożego, które aktywizuje moc sprawczą ruah elohim – a zarazem stwórczą energię Boga – jest świat przez Niego stworzony. Stanowi on Jego «widzialne objawienie» i zarazem odniesienie do jego niewidzialnego źródła, Bożego ruah… Walton definiuje z kolei tę obecność ruah elohim w Rdz 1,2 jako immanent manifestation of God the Creator i konkluduje podobnie jak Tengstrom, że to poprzez działanie wiatru/ducha powołuje On potem swoim słowem stworzenie do istnienia”.

315 J. Lemański, Od Ducha Bożego/JHWH do Ducha Świętego, s. 74: „Słowo ruah często w Starym Testamencie opisuje obecność Boga. Wiele tekstów sugeruje wręcz, że po scenie z Rdz 1,2 ten boski ruah kontynuuje swoją aktywną role w podtrzymywaniu stworzenia w istnieniu”.

316 Tamże, s. 75.

317 Por. Rdz 1, 2; 2, 7; Koh 12, 7; Ps 104, 30; Dz 17, 28. “D.Ś. swym wpływem wszystko ogarnia i porządkuje […] D.Ś., który jest nieskończoną miłością, pragnąc dobra i rozwoju wszystkich swoich stworzeń […], kieruje do nich zaproszenie do współdziałania z nim zgodnie z ich własną naturą […] W powszechnej ewolucji uczestniczy człowiek, stworzony na obraz i podobieństwo Boga, wprowadza ład w swą osobowość zintegrowaną w D.Ś. (Rz 5, 5) i realizuje w swym życiu wartości transcendentne zmniejszając w ten sposób entropię”. EK IV, kol. 286.

318 „Hence, the creative action of the Spirit is the primary source of the perfection of all that exists… making it grow from its unformed initial state of being to its final perfection. In other words, the Holy Spirit is the one who makes creation pass from chaos into cosmos, and makes of it something beautiful, orderly, and clean. (The Greek kosmos and the Latin mundus both mean clean, beautiful). the Spirit is always the one that brings about the change from chaos to cosmos, from disorder to order, from confusion to harmony, from deformity to beauty, from oldness to newness…” (R. Cantalamessa, Come, Creator Spirit, s. 34).

stałyby się zdezorientowane i nieuporządkowane, bez prawa, struktury i ładu319. Jednym słowem, stworzenie nie byłoby w stanie istnieć w każdej kolejnej chwili320. O takiej możliwości wspomina się w scenie ukrzyżowania Chrystusa (por. Mk 15, 33), gdzie ciemność wskazuje na pierwotny chaos przed pierwszym aktem stworzenia (stworzenia światła). Implikacją narracji Męki Pańskiej jest to, że Bóg pozostaje suwerennym Stwórcą nad całym stworzeniem i może odtworzyć je z niczego, nawet jeśli powróci on do pierwotnej ciemności, nad którą unosił się Duch321.

Stworzenie nie jest zatem po prostu opowieścią o początkach czasu – jest raczej prototypem ludzkiego doświadczenia życia w świecie stworzonym przez Boga. „Słowo Boże przepędziło wody chaosu, ustanawiając im granice ładu. Kiedy człowiek jest posłuszny słowu Bożemu, cieszy się opieką Boskiego porządku, jego kosmosu. Kiedy się nie zgadza, przełamuje kosmiczną zaporę i potopy ponownie opanują jego świat”322. Grzech jest dokładnie subwersją hierarchii i porządkowania się stworzeń Stwórcy. Kiedy to właściwe uporządkowanie nie jest przestrzegane, wtedy powstaje chaos, kiedy zaś człowiek żyje zgodnie z Logosem lub porządkiem w stworzeniu i Słowem wypowiadanym przez Ojca, wtedy żyje w kosmosie323. Tak więc historia stworzenia opowiada nam o przeszłości, aby uczyć człowieka, w jaki sposób można współpracować w Bożym stworzeniu kosmosu. „O ile Księga Rodzaju 1 przedstawia Boży plan dla człowieka i wszechświata, jest to w pewnym sensie nawet celem dążenia człowieka [...] [R]ola ducha i słowa, postrzegana tutaj jako źródło wszelkiego stworzenia, jest pierwowzorem dla całego życia znanego człowiekowi, a zwłaszcza jego życia religijnego. Człowiek, podobnie jak wszechświat, żyje w pokoju, gdy duch Boży tchnie nad jego chaosem, a słowo Boże uporządkowuje życie”324. Historia stworzenia jest napisana z perspektywy historii zbawienia i historii Izraela, stąd narracje o stworzeniu wyjaśniają, w jaki sposób chaos został wprowadzony do kosmosu dzięki Bożemu Słowu i Duchowi. Ludzkie serce wypełnione grzechem jest miejscem

319 „If it were possible to remove the Spirit from creation, all beings would become confused and the life in them would appear to have no law, no structure, no ordered purpose whatever” (Bazyli, On the Holy Spirit, XVI.38 (PG 32.137B). Cytat za: R. Cantalamessa, Come, Creator Spirit, s. 35.

320 „Without the Spirit, the entire creation would be unable to continue in being” (Ambrose, On the Holy

Spirit, II.5.33). Cytat za: R. Cantalemssa, Come, Creator Spirit, s. 35.

321 „The universe was on the point of falling back into chaos and would have melted away for sheer dismay at the sight of the Passion, had not the great Jesus sent forth his divine Spirit, crying out, «Father, into your hands I commit my Spirit» (Luke 23:46). And suddenly, as the divine Spirit was poured out, the universe found itself becoming steady again, as if reanimated, enlivened, and made solid” (Ancient Paschal Homily, 55 (SCh 27, p. 183). Cytat za: R. Cantalamessa, Come, Creator Spirit, s. 35.

322 G. T. Montague, The Holy Spirit, s. 67-68.

323 Warto odnotować, że greckie słowo kosmos oznacza nie tylko świat, ale także ład i porządek, podczas gdy chaos oznacza pustkę i brak znaczenia. Por. R. Cantalamessa, Come, Creator Spirit, s. 34.

otchłani, ukrytej głębi (por. Ps 64, 7), nad którą Duch unosi się, aby pomóc człowiekowi przejść od życia niekształtowanego do życia w pełni ukształtowanego, od życia poza przymierzem do życia w komunii z Bogiem i innymi325. Ten związek między Duchem a chaosem w sercu ludzkim wyczuwa Guigo II, którego modlitwa o Ducha unoszącego się nad chaosem w jego własnej duszy wyraża tę ludzką potrzebę Stwórczego Ducha326. Efektem działania miłosiernego Ducha jest właśnie to, że przemienia chaos w świat uporządkowany, co właśnie uczynił Duch już na początku stworzenia. Taki obraz Ducha, który działa na całym świecie i na całego człowieka, staje się wzorem jego oddziaływania na całym świecie i na całego człowieka, zwłaszcza w sercu człowieka grzesznego, uwalniając człowieka z nieporządku grzechu i stwarzając na nowo porządek „kosmosu”.

Duch w szczególny sposób wskazuje na obecność Boga. Duch, uosobiony jako mądrość, jest obecny na całym świecie od wewnątrz (por. Ps 139, 7). Gdziekolwiek jest Duch Boży, tam jest sam Bóg. Dlatego też Dawid jest zaniepokojony, czy jego grzech usunie Ducha Bożego z jego wnętrza, a zatem odwiedzie go od obecności Boga (por. Ps 51, 11). Być odciętym od Ducha oznacza po prostu być usuniętym z obecności samego Boga. Dlatego proroctwo Ezechiela, że Pan umieści swojego Ducha w sercach ludzi, jest obietnicą samego Boga, który przybył, by zamieszkać ze swoim ludem przez obecność Ducha (por. Ez 37, 1-14; 1 Kor 3, 16; 2 Kor 3, 17; 6, 16; Ef 2, 22). Miłosierny Duch jest obecnością Boga wśród swoich stworzeń: innymi słowy, miłosierdzie Ducha objawia się w tym, że sam Bóg mieszka w sercu człowieka. Na początku, przed grzechem, ta obecność Ducha w człowieku jest całkowitym darem, natomiast po grzechu miłosierdzie wyraża się w tym, że Duch przywraca tę obecność Bożą w człowieku, poprzez oczyszczenie, oświecenie i uświęcenie.

Cel nowych serc jest taki, aby człowiek powrócił do pierwotnej uległości, jaka była obecna podczas stworzenia, kiedy nic nie sprzeciwiało się Słowu Bożemu. Uznanie Ducha jako Stwórcy jest zawierzeniem siebie jako stworzenia wobec suwerennego działania Ojca, dając Mu carte

325 „The human heart, too, says Scripture, is an abyss, a place of hidden depths (Ps 64:7). There is an outward chaos, but there is also the chaos within. Our chaos is the darkness that is in us, the whirlpool of desires, intentions, undertakings, and contrary regrets all in conflict with one another” (Cantalamessa, s. 36); „We need to progress, from unformed to fully formed. The Holy Spirit also wants to hover over the chaos of our unconscious where obscure forces are at play and contrary impulses arise, this depth in us that is the hatching-place of anxieties and neuroses, but that is also a source of unexplored possibilities” (Cantalamessa, Come, Creator Spirit, p. 38).

326 Guigo II, Meditations, V (SCh 163, pp. 148-150): „I become aware, Lord, that the world of my own spirit is still formless and void and that darkness still covers the face of this abyss. It is truly in a state of confusion, a kind of dark and terrifying chaos, knowing nothing of its own end or of its own origin or of what sort of being it is. That i show my soul is, my God! That i show my soul is! A wasteland, empty and formless, and darkness is upon the face of the abyss. But the abyss that is my spirit cries out to you, Lord, asking you to make a new heaven and a new earth of me too!” Cytat za: R. Cantalamessa, Come, Creator Spirit, s. 36.

blanche, aby zrobił wszystko, co zechce327. Widać to wyraźnie w Maryi, która w swoim Niepokalanym Poczęciu objawia całkowitą uległość Stwórcy, Duchowi Świętemu, który zachowuje ją od nieporządku grzechu328. Następnie we Wcieleniu Duch wykonuje najwspanialszy akt stworzenia, tworząc unię hipostatyczną. „Twórcza moc Najwyższego uformowała ciało Chrystusa w chwili, gdy Duch Święty zstąpił na Dziewicę Maryję”329. A zatem szczyt stworzenia Ducha stanowi to zjednoczenie stworzenia z Jezusem Chrystusem, umożliwiające człowiekowi uczestniczenie w życiu Trójcy. A zatem miłosierdzie w stworzeniu znajduje swój cel w odkupieniu, rozumianym nie tylko jak przebaczenie grzechów, ale jako zjednoczenie stworzenia ze Stwórcą.

Taka uległość serca pozwala Duchowi Świętemu, aby stwarzał na nowo w każdej chwili. Albowiem jeśli stworzenie nie jest jednorazowym aktem, ale ciągłym stwarzaniem, to znaczy, że każdy akt stworzenia – w każdej chwili – jest także aktem miłosierdzia. Aby człowiek doświadczył tego miłosierdzia, wymaga się od niego takiej uległości serca, jaką miała Maryja. Albowiem grzech właśnie ujawnia się w tym, że przeciwstawia się stwórczej mocy Bożej w Duchu.

Szczyt miłosierdzia Ducha stanowi to, że w Jezusie Chrystusie daje On twarz obecności Bożej. To znaczy, że Bóg zawsze jest obecny jako miłosierny, ale to za sprawą Ducha Świętego, Bóg-Słowo wciela się w Maryi i objawia oblicze Boga Ojca. Celem miłosierdzia Ducha Świętego w stworzeniu jest objawienie osoby Syna, a przez Niego ostatecznie Ojca. Duch jest miłosierny i dlatego tworzy ludzkie ciało, w którym objawi się obecność Boga wśród Jego Ludu.