1.2.1.1 Stworzenie w nauczaniu Jana Pawła II
Stworzenie jest pierwszym powszechnym świadectwem Bożej wszechmocy, mądrości i miłości; jako takie jest zarówno obietnicą, jak i proroctwem Jego kolejnych dzieł w historii zbawienia. Bóg stwarza wszystkie byty wyłącznie ze względu na swoją miłość. Boża wszechmoc objawia się w Jego miłości i poprzez nią, ponieważ stworzenie jest darem istnienia, a dar jest znakiem miłości. Idea stworzenia ex nihilo (sui et subiecti) oznacza, że Bóg jest bezpośrednią i wyłączną zasadą i źródłem wszystkiego, co istnieje, ponieważ Jego stwórcza moc nie może być udziałem bytów stworzonych. Bóg ma zatem dominium altum, to znaczy bezpośrednią i pełną moc, nad całym stworzeniem. Stworzenie istnieje w jakimś sensie na zewnątrz Niego, ponieważ Bóg przewyższa wszelkie stworzenie jako jego Stwórca, ale zarazem Bóg jest immanentny w stworzeniu. Stworzenie zatem znajduje się nie poza Bogiem, ale mieści się w Trójcy Świętej, ponieważ byty stworzone uczestniczą w istnieniu Trójjedynego.
Doktryna stworzenia ma również charakter aksjologiczny – wszystko, co istnieje, jest dobre dzięki dobroci Boga, która jest źródłem stworzenia. Bóg stworzył świat swobodnie, a nie pod zewnętrznym przymusem lub kierowany wewnętrznym obowiązkiem118. Miłość stwórcza Boga jest darmowa, bezinteresowna, szukająca wyłącznie dobra każdego bytu stworzonego, tak by mógł on istnieć, przetrwać i rozwijać się zgodnie z własnym charakterem i dynamiką119.
1.2.1.2 Stworzenie w Katechizmie
Stworzenie nie jest spowodowane żadną koniecznością ani ślepym losem czy przypadkiem. Przeciwnie, „pochodzi z wolnej woli Boga, który chciał dać stworzeniom uczestnictwo w swoim bycie, w swojej mądrości i dobroci”120. Stworzenie nie jest „konieczną emanacją substancji Bożej”121. Bóg raczej swobodnie stwarza z niczego122, a prawda ta jawi się
118 Por. John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 1/29/1986.
119 Por. John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 3/5/1986: „God’s love is a disinterested love. It aims solely at this: that the good comes into existence, endures and develops according to its own dynamism”.
120 KKK 295.
121 Por. KKK 296. Zob. także Dei Filius 2–4 (DS 3022–3024).
jako „prawda pełna obietnicy i nadziei”123, „ponieważ Bóg może stwarzać z niczego, może także, przez Ducha Świętego, dać życie duchowe grzesznikom, stwarzając w nich serce czyste, oraz przez zmartwychwstanie udzielać życia ciałom zmarłych (por. Ps 51, 12; Rz 4, 17; 2 Kor 4, 6; Rdz 1, 3)”124.
1.2.1.3 Kreacjonizm Świętego Tomasza
Według Akwinaty Bóg działa w świecie stworzonym przez stwarzanie i wlewanie. Innymi słowy, Bóg stwarza rzeczy i napełnia je dobrocią, ponieważ sam jest bezinteresowną dobrocią bez ograniczeń. Akt stworzenia w ten sposób nie jest tertium quid pomiędzy Bogiem i bytem stworzonym. W odniesieniu do Boga aktem stworzenia jest sam Bóg: stworzenie aktywne oznacza boskie działanie, którym jest sam Bóg125. Duch w swojej osobie, jako Osoba-Miłość, jest zatem podstawą lub zasadą stworzenia, ponieważ jest On osobową miłością wzajemną między Ojcem i Synem126.
Stworzenie nie jest zatem działaniem doczesnym, lecz metafizycznym, ponieważ każde stworzenie jest bezpośrednim skutkiem immanentnej działalności Trójcy w każdej chwili. Bóg pozostaje stale i bezpośrednio otwarty i zwrócony w kierunku stworzeń. Bóg jest w ten sposób dostępny dla swoich stworzeń, co jest widoczne w Jego samo-objawieniu w historii zbawienia127.
Stworzenie ze strony bytów stworzonych nie jest natomiast pasywnym odbiorem Bożej działalności, ponieważ w momencie stwarzania byty te jeszcze nie istniały. Stworzenie oznacza więc raczej „pewną relację do Stwórcy jako zasady jego istnienia”128. Oznacza to, że stworzenie jest relacją między Bogiem a bytami stworzonymi: „Jest to oczywiście rzeczywisty i niezbędny związek dla stworzenia, ponieważ bez niego przestałoby istnieć. Jednak ze strony Boga nie ma
123 KKK 297 124 KKK 298.
125 Por. STh I, q. 45, a. 3.
126 G. Emery, Teologia trynitarna, s. 390: „Wiemy zaś z tego, co powiedzieliśmy powyżej, że Duch Święty pochodzi drogą miłości, którą Bóg miłuje sam siebie. A zatem Duch Święty jest zasadą stworzenia rzeczy. I na to wskazuje Psalm 104,30: Poślij swojego Ducha, a zostaną stworzeni”. Tomasz z Akwinu, Summa Contra Gentiles, nr 3570.
127 J. Królikowski, Protologia, s. 82: „Bóg, stworzywszy świat, pozostaje stale i bezpośrednio zwrócony do stworzenia i otwarty na nie. Ujmując tę relację od strony człowieka, oznacza to, że transcendentny Bóg jest jednak dostępny dla stworzenia. Zachodzi więc pewna «wymiana» między Bogiem i światem”.
128 STh I, q. 45, a. 3. Por. J. Królikowski, Protologia, s. 81-82. „Stworzenie oznacza przede wszystkim «pewną relację» między Bogiem i światem, oraz między światem i Bogiem”. R. Barron, The Metaphysics of
Coinherence, w: R. Barron, Exploring Catholic Theology: Essays on God, Liturgy and Evangelization, Grand Rapids 2015, s. 35: „Operating beyond the categories of substance and accident, Aquinas says that creation is quaedam relatio
ad creatorem cum novitiate essendi, a kind of relation to the Creator with freshness of being”. Por. Thomas Aquinas,
żadnej dodanej lub interweniującej relacji. Bóg jest bezpośrednio i najintymniej obecny w stworzeniu jako źródło jego istnienia”129. Niestety, Akwinata nie stwierdza jasno, co to znaczy „pewna relacja” (quadam relatio). Taka relacja jest relatywna, to znaczy, że istnieje po stronie stworzenia do Stwórcy. Ale można wnioskować, że taka relacja ma swój fundament w Duchu Świętym, który jest osobistą więzią w Trójcy. Taka relacja jest zatem żywa, a to oznacza, że Bóg – w Duchu – osobiście jest zaangażowany oraz mieszka osobiście w każdym stworzeniu.
Jakikolwiek związek, w jakiś sposób „dodany” do Boga samego, zmniejszyłby immanencję Boga w stworzeniu. Bóg stałby się wtedy istotą istniejącą w tym samym porządku, co stworzenie, a więc nie mógłby być źródłem jego istnienia, zarazem najgłębiej w nim obecnym130. Absolutna transcendencja Boga zapewnia Jego immanencję i bliskość do istot stworzonych.
„Podobnie, kiedy myślimy o Bogu «wylewającym» się na istniejące już stworzenia dodatkowymi cechami lub dobrocią, ten akt ze strony Boga nie może być niczym innym, jak tylko istotą Bożą, która jest jego egzystencją”131. Innymi słowy, każda inna interwencja Boga w stworzeniu jest bezpośrednim skutkiem działania Bożego. Akwinata przyznaje, że nie ma analogii w ludzkim doświadczeniu do opisu stworzenia, niemniej jednak przyrównuje stworzenie do sprawczej przyczynowości, ponieważ istota stworzona jest skutkiem płynącym z przyczyny (boskiej egzystencji). Akt stworzenia nie jest jedynie przeszłością: nie ma czasu, w którym Bóg przestanie stwarzać (creatio prima) lub podtrzymywać byty stworzone (creatio secunda) poprzez Jego Opatrzność. To znaczy, że po stronie Boga nie ma różnicy między pierwotną wolą Boga, aby stworzyć świat ex nihilo i podtrzymywać stworzenie w istnieniu. Zarówno stworzenie jak i konserwacja jako creatio continua wymagają pozytywnego aktu wiecznej woli Bożej132 (por. Mdr 11, 24-26).
Stworzenie ma charakter wolny: Bóg stwarza nie z powodu jakiejś własnej potrzeby, ale z czystej miłości. To znaczy, że motyw stworzenia znajduje się w miłości Bożej, to jest w Duchu Świętym. Stworzenie implikuje bezpośrednią relacją stworzenia ze Stwórcą, co stanowi
129 STh, I, q. 13, a. 7; I, q. 8, a. 1: „As long as a thing has being, God must be present to it, according to its mode of being. But being is innermost in each thing and most fundamentally inherent in all things [...] Hence it must be that God is in all things, and innermostly”.
130 M. Levering, Engaging the Doctrine of Creation. Cosmos, Creatures, and the Wise and Good Creator, Grand Rapids 2017, s. 99: „Indeed, according to Aquinas, ‘as long as a thing has being, God must be present to it,’ and present in the deepest, ‘innermost’ way, since there is nothing more interior to a thing than a thing’s being”. Por. STh I, q. 8, a. 1.
131M. Dodds, The Doctrine of Causality in Aquinas and The Book of Causes: One Key to Understanding the
Nature of Divine Action: Summer Thomistic Institute University of Notre Dame Notre Dame, 14-21 July. [https://maritain.nd.edu/jmc/ti00/dodds.htm, dostęp: 5.06.2019].
fundament miłosierdzia Bożego jako czegoś relacyjnego. Miłosierdzie Boże najpierw jest zatem obdarowaniem stworzenia relacją do Ojca w Duchu Świętym, tak aby stworzenia uczestniczyły w egzystencji Bożej. Miłosierdzie zatem ma związek z czystą miłością jako darem relacji do Boga w Duchu Świętym, który sam jest relacją w Trójcy.
1.2.2 Trójjedyny Bóg jako Stwórca
1.2.2.1 Bóg Stwórca w nauczaniu Jana Pawła II
W świetle Nowego Testamentu widać, że stworzenie jest dziełem całej Trójcy, mimo że jest apropriowane Ojcu, wskutek czego czasami zapomina się o Duchu Świętym jako Stwórcy133. Wszystkie Boskie Osoby razem są „jedyną i niepodzielną «zasadą» stworzenia”134. Echo tego faktu Tradycja znajduje w użyciu boskiego „my” w opowieściach o stworzeniu135. Człowiek postrzega Stwórcę poprzez dzieło Jego rąk i dlatego, jak stwierdza Święty Augustyn, może podnieść swój umysł „do kontemplacji Trójcy Świętej, której znamiona stworzenie nosi w określonej i właściwej proporcji”136. Dzięki takiej kontemplacji człowiek może zobaczyć vestigia
Trinitatis w stworzeniu. Właśnie dlatego, że stworzenie nosi w sobie ślady Trójcy Świętej, może być zbawione w Synu i spełnione lub doprowadzone do doskonałości w Duchu137.
Chrystus jest aktywnie obecny w stworzeniu jako jego przyczyna i ostateczny cel (por. J 1; Kol 1, 15-17). Świat został stworzony w odniesieniu do osoby Słowa jako pierworodnego całego stworzenia, bo wszystkie rzeczy zostały stworzone w Słowie. Tak więc istnieje pewna logiczna i ikoniczna struktura stworzenia, ponieważ odzwierciedla ono Syna jako Logos i Obraz Ojca. Stworzenie objawia w ten sposób Mądrość Boga138. Jednakże stworzenia są nie tylko indywidualnymi „słowami” jedynego Słowa Ojca; każde stworzenie jest także „darem” jednego Daru, Ducha Świętego. Wszechświat został stworzony w miłości jako dar, który wypływa z niestworzonej Miłości i Daru, którym jest Duch. Każde stworzenie nosi w ten sposób znamię Ducha Świętego, ponieważ Ojciec i Syn kochają każdy byt stworzony i w taki sposób dają mu
133 Por. John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 1/8/1986: „We shall recognize that creation is the loving work of the Blessed Trinity, and it reveals its glory”.
134 Por. John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 3/5/1986. 135 Por. John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 4/9/1986. 136 John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 3/5/1986.
137 „Stworzenia świata […] dokonuje […]Ojciec przez Syna w Duchu Świętym, w związku z czym świat nosi ślady (vestigia) Trójedynego Stwórcy. Może więc być zbawiony i dopełniony”. M. Kowalczyk, Traktat o
stworzeniu, Warszawa 2007, s. 46.
uczestnictwo w istnieniu Bożym, którym jest Miłość. Tak więc Dar Ducha jest źródłem daru istnienia dla wielości istot, które uczestniczą – każde z nich na swój wyjątkowy sposób – w tym darze istnienia139.
1.2.2.2 Trójjedyny Stworzyciel według Katechizmu
Stary Testament jedynie sugeruje i podpowiada stwórcze działanie Słowa i Ducha, które jest w pełni objawione wyłącznie w Jezusie Chrystusie140. Nowy Testament ujawnia, że Bóg stworzył wszystko przez Słowo (por. Kol 1, 16-17; J 1). To, że Bóg stwarza poprzez swoje Słowo i Mądrość, oznacza, że stworzenie jest uporządkowane (por. Mdr 11, 20)141. Duch Święty także jest dawcą życia i źródłem wszelkiego dobra142. Całe stworzenie uczestniczy w dobroci Boga, która jest apropriowana Duchowi Świętemu143. Stworzenie wywodzące się z Bożej dobroci, samo także w tej dobroci uczestniczy (por. Rdz 1, 4.10.12.18. 21.31). Stworzenie jest więc chciane przez Boga jako dar skierowany do człowieka, jako dziedzictwo, które jest przeznaczone dla niego i powierzone mu144.
Ireneusz identyfikuje Syna i Ducha jako dwie ręce Ojca, przez które stworzył świat145. W ten sposób Ojciec jawi się jako ten, który daje światu początek, Syn rozumność, Duch zaś stabilność i życie w komunii Trójcy146. Święty Bazyli identyfikuje wyjątkową rolę Ducha jako Tego, który przywodzi całe stworzenie do doskonałości147. Duch Święty obecny jest w stworzeniu,
139 Por. John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 3/12/1986. 140 Por. KKK 292.
141 Por. KKK 299.
142 Por. KKK 291. Na Ducha jako Stwórcę wskazuje też Nicejskie Credo oraz klasyczny hymn Veni Creator
Spiritus. Jeden z bizantyjskich hymnów do Ducha Świętego mówi: „Królu niebieski, Pocieszycielu”.
143 „Wszystkie stworzenia mają udział w dobroci i w bycie Boga, który sam jest najwyższym Bytem i Dobrem (por. Augustyn, De Trinitate, VIII, 3, 4). W związku z tym należy patrzeć na rzeczy w Duchu Bożym”. M. Kowalczyk,
Traktat o stworzeniu, s. 46. 144 Por. KKK, 299.
145 Por. KKK 292; por. Ireneusz, Adv. haereses 2, 30, 9; 4, 20, 1: PG 7/1, 822, 1032. Por. KKK, 704. Ireneusz,
Demonstratio apostolica, 11: „W przypadku człowieka Bóg ukształtował go własnymi rękami (to znaczy przez Syna i Ducha Świętego) [...] i wycisnął na ukształtowanym ciele własną formę w taki sposób, by nawet to, co widzialne, miało Boski kształt”.
146 Cz. Bartnik, Dogmatyka, Tom I, s. 844. „Bóg Ojciec dał światu początek, Słowo Boże dało mu rozumność, a Duch Boży udziela trwania, życia i «umiejscowienia» w samym środku ekonomii Bożej, czyli wszelkie stworzenie ma jakąś wewnętrzną Komunię z Trójcą Świętą”.
147 Ojcowie Kapadoccy „podkreślali oni stwórczą rolę Ducha Świętego, wspólnie z Ojcem i Synem, odróżniając Jego funkcje od funkcji pozostałych dwóch Osób…. Dla [Bazylego] Ojciec jest główną przyczyną stworzenia, Syn jest przyczyną, która realizuje stworzenie, a Duch Święty jest przyczyną, która doprowadza stworzenie do doskonałości” (M. Kowalczyk, Traktat o stworzeniu, s. 45-46; por. Bazyli, O Duchu Świętym, XVI, 37-38; por. Grzegorz z Nazjnzu, Mowy, 34, 8, 39). „What, specifically, does the ‘person’ of Spirit bring to the work of creation? That is determined, as always, by the relationships within the Trinity itself. The Holy Spirit is not at the commencement of the creative act, but at the conclusion, just as the Spirit is not the origin, but the completion, of the
dając każdemu ze stworzeń dar życia. Szczególną cechą Ducha jest rządzenie, uświęcanie i ożywianie stworzenia. To On zachowuje całe stworzenie w istnieniu w Ojcu przez Syna148. Dzięki Duchowi stworzenie nie jest już bezimienne, obce, dzikie lub nieludzkie; raczej świat, wypełniony Duchem, staje się bliski, wewnętrzny, miłosny i boski149.
Dzieło stworzenia w uproszczeniu odnosi się do Ojca, chociaż w rzeczywistości każda Osoba boska angażuje się w akt stwórczy. To znaczy, że Duch Święty ma unikalną rolę także w stworzeniu, a nie tylko w historii Ludu Wybranego czy w odkupieniu w Chrystusie. Duch stwarza przez swoją obecność w stworzeniu, zachowując każde stworzenie w istnieniu, ożywiając je w każdej chwili. Przez Niego świat staje się osobowy i boski. Miłosierdzie Boże zatem jest najpierw obecnością Ducha w stworzeniu, który ożywia je i daje istnienie w relacji do Ojca przez Syna.
1.2.3 Chwała Boża jako cel stworzenia
1.2.3.1 Chwała w stworzeniu według Jana Pawła II
Chwała Boża jest wewnętrznym życiem Trójjedynego Boga, nieograniczoną głębią i nieskończoną doskonałością trzech Boskich Osób. Ta chwała jest pełnią istnienia i świętości, która wyraża się w doskonałej harmonii prawdy i miłości, wzajemnej kontemplacji i oddania się Boskich Osób w komunii. Dzieło stworzenia przenosi tę wewnętrzną chwałę Boga „na zewnętrz”, aby była obecna w stworzeniach proporcjonalnie do ich doskonałości lub uczestnictwa w wewnętrznej chwale Boga150.
1.2.3.2 Stworzenie dla chwały w nauczaniu Kościoła
Vaticanum I stwierdza, że „świat został stworzony dla chwały Bożej”151. Oznacza to, że Bóg stworzył go „dla objawienia swojej doskonałości” oraz swojej dobroci152. Jednak Bóg
Trinitarian process. In creation, wrote Saint Basil, the Father is the principal cause, from whom all things come; the Son is the efficient cause, through whom all things are made; and the Holy Spirit is the perfecting cause”. (R. Cantalamessa, Come, Creator Spirit, Collegeville 2003, s. 33.
148 KKK 703. „Słowo Boga i Jego Tchnienie znajdują się u początku bytu i życia całego stworzenia. Jest rzeczą właściwą, aby Duch Święty rządził stworzeniem, uświęcał je i ożywiał, ponieważ jest Bogiem współistotnym Ojcu i Synowi [...] Do Niego należy panowanie nad życiem, ponieważ będąc Bogiem, zachowuje stworzenie w Ojcu przez Syna”.
149 Por. Cz. Bartnik, Dogmatyka, Tom I, s. 844. „Świat w tym ujęciu przestaje być bezimienny, obcy, dziki, antyludzki, a staje się «swój», bliski, wewnętrzny, miłosny i «Boży»”.
150 Por. John Paul II, Audiences of Pope John Paul II (English) (Vatican City 2014): 3/12/1986. 151 Dei Filius 5 (DS 3025). Por. KKK 293.
stworzył „nie po to, by powiększyć chwałę, ale by ją ukazać i udzielić jej”153, skoro Bóg stwarza ze względu na swoją miłość i dobroć. „Kluczem miłości otworzył swoją dłoń, by dokonać dzieła stworzenia”154. Chwałą Boga „jest to, by realizowało się ukazywanie i udzielanie Jego dobroci, ze względu na które został stworzony świat”155. Ojciec stworzył świat, aby człowiek mógł zostać Jego przybranym synem w Chrystusie Jezusie „ku chwale majestatu swej łaski” (Ef 1, 6). Ta chwała Boga objawia się przede wszystkim w „człowieku w pełni żywym”, a to życie jest wizją Boga, zarówno w stworzeniu, jak i poprzez Słowo, które objawia Ojca156. Ostatecznym celem stworzenia jest to, aby Bóg stał się „wszystkim we wszystkich”, co jednocześnie zapewnia zarówno chwałę Boga, jak i szczęście człowieka.
Jezus prosi Ojca o chwałę, jaką miał przed stworzeniem świata. W Chrystusie rzeczywiście ta chwała objawiła się najpełniej (por. J 17, 5). Znajduje ona swój osobisty fundament w Duchu Świętym, który sam jest chwałą Trójcy, jako wyraz wzajemnej miłości Ojca i Syna. To, że stworzenie ma jako cel chwałę Bożą, oznacza, że miłosierdzie ma związek z chwałą Bożą, będąc nakierowane na udzielenie tej chwały stworzeniom, aby miały w sobie jej blask. Miłosierdzie Ducha Świętego ma zatem związek z objawieniem chwały Bożej, co miało miejsce w Jezusie157.