Stworzenie jako pierwsze Przymierze

Stworzenie jest „więc nieodłączne od Objawienia i urzeczywistnienia Przymierza Boga Jedynego z Jego ludem. Prawda o stworzeniu została objawiona jako początek tego Przymierza, jako pierwsze i powszechne świadectwo miłości wszechmogącego Boga” (por. Rdz 15, 5; Jr 33, 19–26)174. Jeszcze wyraźniej podkreśla to Ratzinger, który stwierdza, że „celem stworzenia jest przymierze, historia miłości Boga i człowieka”175. Obraz i podobieństwo Boże w człowieku uporządkowane jest w kierunku przymierza, które rozpoczyna się od stworzenia, ponieważ samo stworzenie jest stałą więzią między Stwórcą a stworzeniem. Tylko w przymierzu może być obecne pełne objawienie zarówno Boga, jak i człowieka dla samego siebie176. To, że istnieje jeden Bóg, jest prawdą poznawalną przez ludzki rozum, zgodnie z Vaticanum I177; to, jaki rodzaj więzi lub relacji Bóg pragnie mieć z człowiekiem, jest natomiast znane tylko przez Objawienie. Tylko ono określa, w jaki sposób człowiek z kolei odnosi się do Boga178.

Naturalną reakcją człowieka na to, co boskie i święte (ang. numinous), jest lęk (o czym świadczą na przykład liczne przykłady religijnego lęku postaci biblijnych). Ta reakcja strachu jest częściowo spowodowana przez ludzką niepewność co do Boskiego usposobienia względem człowieka179.

znaczenie ontologiczne. Z drugiej strony relacja nie byłaby prawdziwą relacją, gdyby nie zawierała w sobie tożsamości o charakterze ontologicznym […] Egzystencja Boga jest egzystencją ekstatyczną, udzielającą się w osobowej relacji. Ten właśnie ekstatyczny ruch Osób Boskich jest ontologicznym prawzorem osoby ludzkiej. Tu dotykamy ikonicznego wymiaru osoby, która w swoim oddaniu i miłości poprzez wyjście z siebie i relację do innych staje się obrazem i manifestacją Boga”. W. Hryniewicz, Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata. Zarys

chrześcijańskiej teologii paschalnej – tom III, Lublin 1991, s. 68-69. Cyt. za: K. Wencel, Traktat o człowieku, s. 39. 174 KKK 288.

175 J. Ratzinger, The Spirit of the Liturgy, San Francisco 2000, s. 26-27.

176 „In the biblical covenant we see the true image of God and the true image of the human person. The covenant shows the human to be made for relationship with God, who is the ‘ground of his existence.’ At the same time the covenant reveals itself as who God is. In it we see the perfect ‘manifestation of his self, the ‘radiance of his countenance”. J. Ratziner,

Many Religions, One Covenant: Israel, the Church, and the World, San Francisco 1999, s. 77. 177 Por. KKK 36-38.

178 Pod tym względem warto zwrócić uwagę na jedną z możliwych etymologii słowa „religia”, która wywodzi je od łacińskiego „religare”, oznaczającego budowanie więzi. Religia byłaby zatem więzią łączącą stworzenie ze Stwórcą.

179 Przejawia się to na przykład w sytuacji historycznej, która poprzedziła objawienia Matki Bożej z Guadalupe w Meksyku. Z racji azteckiego rozumienia bogów jako wojowniczych i krwiożerczych, wprowadzono brutalne ofiary z ludzi tymże bogom. Juan Diego, jeden z wcześniejszych nawróconych na chrześcijaństwo, wierzył w jednego boga, wyższego od reszty, który jednak nie interesował się ludzkimi sprawami i pozwalał im cierpieć bez współczucia. Matka Boża, poprzez swoje słowa i prośby, podkreśliła wyjątkowe przesłanie Ewangelii: jedyny Bóg, który stworzył cały świat, tak bardzo troszczy się o ludzkość, że Słowo stało się człowiekiem, żyjącym w jej łonie, i uczestniczył w cierpieniu Jego stworzeń. Co więcej, sanktuarium, które pragnęła ona zbudować, miało właśnie przypomnieć o tym aktywnym udziale Boga w cierpieniu Jego stworzeń: tam, obiecała, ich modlitwy zostaną wysłuchane, a ich cierpienie zostanie uzdrowione. Zob. E. Chávez, La Verdad de Guadalupe, Naucalpan 2008, s. 241-350.

Taka historia nie jest obca biblijnemu opisowi stworzenia i przymierza, ponieważ historia stworzenia w Księdze Rodzaju jest ściśle związana z budową namiotu spotkania w Exodusie; w obu przypadkach podstawową kwestią jest stworzenie miejsca, w którym Bóg zamieszka wśród swego ludu180. Stworzenie bez przymierza i objawienia Bożego jest więc niejednoznaczne. Samo stworzenie nie objawia miłosiernego Boga, który osobiście zaangażuje się w związek ze swoimi stworzeniami w ich grzechu i cierpieniu. Stworzenie osiąga swą pełnię jedynie w kontekście przymierza lub osobistego związku Stwórcy ze stworzeniem. Rzeczywiście, podczas gdy pierwsza opowieść o stworzeniu kładzie większy nacisk na transcendencję Boga, druga opowieść przypomina o boskiej immanencji i Bożym pragnieniu bycia blisko człowieka. Stąd Adam został „uformowany” (hebr. yatzar) – mamy tu czasownik oznaczający działanie garncarza wobec gliny, używany przez proroków do opisania działania Boga wobec Izraela (por. Jr 18)181.

Fakt, że człowiek został stworzony na obraz Boży, ukierunkowuje go na przymierze. Warto wspomnieć, że obrazy (hebr. tzelamim) starożytnych władców Bliskiego Wschodu były umieszczane w całym ich królestwie, aby reprezentować ich autorytet. Człowiek niosący obraz Boga jest zatem reprezentantem królewskiej władzy Boga na ziemi i nosicielem Bożej władzy jako boski vice-regent182. Zadanie to wiąże się ze zobowiązaniem Adama, aby podporządkować sobie ziemię i panować nad nią, jako pierwszy widzialny król stworzenia, reprezentujący niewidzialnego Boskiego Króla. Taki język obrazu i podobieństwa oznacza także synostwo, o czym świadczy Księga Rodzaju 5,3, gdzie Set rodzi się na obraz i podobieństwo Adama. Jednak Adam nie jest synem Boga w sensie naturalnym, ponieważ Adam jest stworzony z niczego. Jeśli Adam jest synem Boga (por. Łk 3, 38), to jest to możliwe tylko poprzez przybrane synostwo, które jest ustanowione wyłącznie za pomocą przymierza. Z tego powodu proces stworzenia osiąga punkt kulminacyjny z siódmym dniem, któremu całe stworzenie jest podporządkowane, a więc z dniem boskiego odpoczynku i świętowania szabatu. Co więcej, ogród Eden jest stworzony jako królestwo świątynne, w którym człowiek, jako obraz Boga, może ofiarować Bogu cześć jako Jego kapłan183. Również Adam, dając imiona zwierzętom (por. Rdz 2, 18-20), jawi się jako pierwszy prorok, ponieważ mówi w imieniu Boga, a Bóg potwierdza wszystkie imiona, które Adam nadał

180 „In both the Genesis and the Exodus accounts, a place is being made for God to dwell with his covenant people”. S. Hahn, Covenant and Communion. The Biblical Theology of Pope Benedict XVI, Grand Rapids 2009, s. 118. Por. J. Bersgma, B. Pitre, A Catholic Introduction to the Bible, t.1, San Francisco 2018, s. 203.

181 Tamże, s. 101. 182 Tamże, s. 97.

zwierzętom184. Adam jest zatem ustanowiony jako pośrednik przymierza między Bogiem a całym stworzeniem, które potrzebuje przymierza wraz z prawem błogosławieństw i sankcji185.

Stworzenie ma na celu ukształtowanie przestrzeni przymierza: „Szabat jest celem stworzenia i pokazuje, do czego służy stworzenie. Innymi słowy: świat istnieje, ponieważ Bóg chciał stworzyć strefę odpowiedzi na jego miłość, strefę posłuszeństwa i wolności”186. Ta sama idea przymierza wyraża się w łacińskim słowie communio, które wskazuje na cel stworzenia, odkupienia i uświęcenia187. Pismo zapisuje boską pedagogię, dzięki której Bóg dostosowuje rodzaj ludzki do swoich własnych dróg, aby ten mógł wejść w przymierze z Nim188. Co więcej, głównym tematem i ostatecznym sensem Pisma jest przymierze, co daje całemu kanonowi biblijnemu spójność i ciągłość. Podobnie jak samo stworzenie, przymierze jest darem, twórczym aktem miłości Boga, który prowadzi człowieka do komunii ze sobą189.

Chociaż hebrajskie słowo berith (przymierze) nie pojawia się w Księdze Rodzaju 1-3, od czasów starożytnych tekst ten interpretowano jako sugerujący przymierze w stworzeniu190. Jak wspomniano powyżej, szabat ustanowiony w stworzeniu jest rozumiany w Wj 31, 16-17 jako znak przymierza z Bogiem191. Adam został stworzony szóstego dnia, a więc to właśnie szabat był jego

184 „Adam's first task is to name the animals (Gen 2:18-20), a duty that rightfully belongs to God the Creator but is deputed to Adam as vice-regent. This activity has Adam speaking or the first time and, indeed, speaking on behalf of God, because God recognizes and confirms whatever Adam, his vice-regent and priest, says… Thus, Adam is the first prophet”. Tamże, s. 103.

185 „It is likely that the sacred author viewed Adam as the mediator of a covenant between God and creation. Covenants typically included an element of law that governed the covenant relationship, accompanied by sanction”. Tamże.

186 Benedict XVI, Jesus of Nazareth, t.1, s. 83.

187 Por. G. Greshake, Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna, Wrocław 2009, s. 299.

188 „By a long historical tutelage that culminates in the revelation of Christ, God is adapting the human race to his own ways and preparing humans for communion with him… The divine pedagogical intent is the meaning of the Old and New Testaments as understood in their ‘inner continuity and coherence’”. (S. Hahn, Covenant and

Communion, s. 116).

189 „The ‘covenant’ is not a two-sided contract but a gift, a creative act of God’s love… God, the King, receives nothing from man; but in giving him his law, he gives him the path of life”. (J. Ratzinger, Many Religions,

One Covenant: Israel, the Church, and the World, San Francisco 1999, s. 50-51).

190 Por. J. Bergsma, B. Pitre, A Catholic Introduction to the Bible. The Old Testament, s. 104. Trzeba zauważyć, że nie wszędzie tam, gdzie w Biblii mówi się o przymierzu, pojawia się wprost słowo berith: nie ma go na przykład w przymierzu z Dawidem, choć sama idea przymierza jest ewidentnie obecna (por.. 2 Sam 7, 4-17; Ps 89). Ozeasz mówi wprost, że Adam złamał przymierze (por. Oz 6, 7). Co więcej, Adama nazywa się synem Bożym (por. Łk 3, 38), czego nie sposób rozumieć w kluczu naturalnego synostwa (takie ma wobec Boga tylko Chrystus), ale można to widzieć w perspektywie synowskiego przymierza, które było popularne na starożytnym Bliskim Wschodzie. Warto też dodać, że zarówno Ireneusz z Lyonu (Against Heresies 3.11.8) i papież Jan Paweł II (Redemptor Hominis 8) uznają istnienie przymierza przed upadkiem.

191 Stworzenie jako przymierze widzi także J. Bergsma, Bible Basics for Catholics: A New Picture of Salvation

History, Notre Dame 2012, s. 9-32. R. de Vaux, Ancient Israel, New York 1961, t. 2, s. 481: „Creation is the first action in the history of salvation; once it was over, God stopped work, and he was then able to make a covenant with his creature […] he ‘sign’ of the covenant made at the dawn of creation is the observance of the sabbath by man (cf. Ez 20:12, 20)”.

pierwszym pełnym dniem, w którym uczestniczył w Bożym odpoczynku, ale także poznał Ewę192. Szabat jest zatem znakiem dwóch ściśle powiązanych przymierzy: między Bogiem a stworzeniem oraz między Adamem i Ewą193. Istotnie, oświadczenie Adama, że Ewa jest kością z jego kości i ciałem z jego ciała, jest formułą przymierza (por. 2 Sm 5, 1): przez takie oświadczenie, Adam stwierdza, że Ewa jest jego żoną i częścią rodziny, naśladując tym samym Boga, który stworzył Adama, aby stał się członkiem Jego boskiej rodziny, Trójcy.

Znaczenie szabatu podkreśla fakt, że siedmiodniowy wzór został wybrany właśnie ze względu na ten ostatni dzień. Przymierze i stworzenie są zatem nieodłącznie ze sobą związane. Tylko w ten sposób Stwórca i Odkupiciel mogą być postrzegani jako jeden i ten sam Bóg. Stworzenie nie jest zatem „neutralnym zbiorowiskiem, w którym ludzie zostają przypadkowo zaangażowani, ale to od samego początku stworzenia stało się tak, że będzie miejsce na przymierze. To pokazuje również, że przymierze może istnieć tylko wtedy, gdy jest zgodne z miarą stworzenia”194. Szabat jako znak przymierza wskazuje, że stworzenie zostało uporządkowane oddawaniu czci i chwały Bogu195. Człowiek jest stworzony dla relacji dialogu i komunii z Trójjedynym Bogiem, która wyraża się w liturgicznych działaniach modlitwy, uwielbienia i dobrowolnego posłuszeństwa Słowu skierowanemu do człowieka196.

Tak jak przymierze nie jest zewnętrzne wobec stworzenia (lub nałożone na stworzenie), tak samo przymierze nie jest czymś zewnętrznym względem Boga; raczej sam Bóg jest

192 „Accordingly, it is possible to view Adam as being depicted as created on the sixth day, put into a sleep, and awaking on the seventh to be greeted by his bride. In such a way, the seventh or Sabbath day becomes a climactic event that marks the culmination of the creation narrative. In sacred time (the Sabbath, the 'sign' of the covenant) and sacred space (Eden), the priestly man (Adam) establishes the sacred covenant of marriage with his bride (Eve). Thus we find a convergence of covenantal, nuptial, and liturgical themes at the climax of the combined creation accounts” (A Catholic Introduction to the Bible. The Old Testament, s. 104-105).

193 „So Adam’s first full day may have been both a day of sabbath rest and betrothal, for Eve and himself, as marriage covenant partners. From a narrative perspective, the Sabbath may be seen as the sign of two closely related covenants: between God and creation, and Adam and Eve”. S. Hahn, A Father Who Keeps His Promises: God's

Covenant Love in Scripture, Ann Arbor 1998, s. 63.

194 J. Ratzinger, A New Song for the Lord, New York 1996, s. 69.

195 „Creation is oriented to the Sabbath, which is the sign of the covenant between God and humankind… As a first step, we can draw this conclusion: Creation is designed in such a way that it is ordered to worship. It fulfills its purpose and assumes its significance when it is lived, ever new, with a view to worship. Creation exists for the sake of worship. As St. Benedict said in his Rule: Operi Dei nihil praeponatur – «Nothing must be put before the service of God». This is not the expression of an otherworldly piety but a clear and sober translation of the creation account and of the message that it bears for our lives. The true center, the power that moves and shapes from within in the rhythm of the stars and of our lives, is worship… The universe exists for worship and for the glorification of God” (J. Ratzinger, In the Beginning: A Catholic

Understanding of the Story of Creation and the Fall, Grand Rapids 1995, s. 27-28).

196 „The world was created to be a temple-kingdom of God. The human person, made ‘in the image of God,’ is given a priestly vocation, namely, to offer worship to God […] Man is created in and for relation and dialogue with God, who in turn is a communion of divine persons, a Trinity. The call of the loving God addressed to the human person is a call to a relationship of love and communion. The human response takes the form of prayer, worship, and freely given obedience in love to the divine Word that is spoken” (S. Hahn, A Father, s. 119).

przymierzem, ponieważ jest Bogiem w Trójcy Jedynym. Jest On w swojej Trójjedynej istocie „wiecznym źródłem i doskonałym standardem przymierza”197. Już pierwsze, stwórcze przymierze, naznaczone szabatem i małżeństwem Adama i Ewy, odzwierciedla istotę Boga Trójjedynego. Jak bowiem stwierdził Jan Paweł II: „Bóg w swej najgłębszej tajemnicy nie jest samotnością, lecz rodziną, ponieważ ma w sobie ojcostwo, synostwo i esencję rodziny, którą jest miłość. Ta esencja rodziny nie jest zatem obca esencji Ducha Świętego”198. Duch Święty jest więc „esencją rodziny”, którą jest miłość.

Istotą przymierza w stworzeniu jest Duch Święty, ożywiający Dar Ojca dla stworzeń. Albowiem Duch Święty zostaje dany stworzeniom i w tym samym czasie daje siebie samego stworzeniom, wypełniając je swoją miłością oraz obecnością.