Duch kreatorem komunii, czyli relacyjna przyczynowość

Stworzenia ex nihilo nie można zrozumieć przez analogię do przyczynowości bytów doczesnych384. Taka relacja między Stwórcą a stworzeniem jest absolutnie wyjątkowa, ponieważ jest nieskończenie inna niż jakakolwiek przyczyna w świecie (np. przyczynowość sprawcza). Zdaniem Edwardsa, australijskiego duchownego, stworzenie ex nihilo należy rozumieć przez pryzmat przyczynowości relacyjnej rozumianej jako „Boży dar z siebie i wyrażanie siebie poprzez łaskę”385. Innymi słowy, stworzenia nie rozumie się przede wszystkim jako daru istnienia, ale po pierwsze jako dar samego Boga. „Bóg działa w stworzeniu przez oddanie się stworzeniu i przez dawanie istotom uczestnictwa w boskim życiu. Jeśli Bóg jest radykalnie relacyjny, jeśli Bóg jest Komunią, oznacza to, że stworzenia mogą być i stać się z powodu ich życiodajnego związku z Osobami w Komunii”386. W ten sposób kładzie się nacisk nie na boską moc stwarzania, ale na relację, która umożliwia istnienie jako uczestnictwo w boskiej perychorezie.

Duch ma szczególną rolę w stworzeniu ze względu na Jego osobiste cechy w Trójcy. Działa nie jako przyczyna efektywna, ale jako przyczyna relacyjna i osobowa: „Rola Ducha w kontekście każdego stworzenia jest relacyjna i osobista. Duch Boży stwarza relację między każdym stworzeniem a boską komunią perychoretyczną, która umożliwia istnienie i stawanie się. Duch nie jest po prostu bezosobową mocą, ale osobistą obecnością we wnętrzu każdego stworzenia, stwarzając komunię ze wszystkimi w sposób odpowiedni dla każdego”387. W ten sposób wymiar osobisty uzupełnia tomistyczny pogląd, że stworzenie nie tylko ma, ale i jest związkiem z Bogiem: nie tylko, że istnieje związek stworzenia z Bogiem, ale ta relacja zachodzi przez Ducha Świętego w szczególny sposób.

382 Tamże, s. 394: „Duch Święty jest źródłem tego poruszania bytów stworzonych ku ich dobru i ku właściwym im celom w ramach wypełniania planu Boga”.

383 Por. KDK 22.

384 Por. K. Rahner, Foundations of Christian Faith, New York 1978, s. 76-77. Por. STh I. q. 44, a. 1, resp. 385 D. Edwards, Breath of Life: A Theology of the Creator Spirit , New York 2004 – Orbis Books, Kindle Version (Kindle Locations 2683-2686).

386 D. Edwards, Breath of Life: A Theology of the Creator Spirit (Kindle Locations 2683-2686). 387 Tamże, (Kindle Locations 2547-2550).

Zgodnie z aksjomatem Rahnera, mówiącym że ekonomiczna Trójca jest immanentną (i odwrotnie), stworzenie przez relacyjną przyczynowość oznacza, że boskie osoby wyrażają się w tym, co nie jest boskie. Innymi słowy, osobiste cechy każdej Boskiej Osoby wyrażają, manifestują i objawiają się w odniesieniu do każdego stworzenia. Ojciec jest fontalis plenitudo, przepełnionym źródłem życia. Syn jest wzorem lub obrazem wszystkich stworzeń: „Każde stworzenie jest ze swej natury podobieństwem do wiecznej mądrości”388. To rozróżnienie stworzeń od Boga zakorzenia się w „wolnym odróżnieniu Syna od Ojca”389. Dlatego Słowo ma pośredniczącą rolę w stworzeniu (por. Hbr 1, 2; J 1, 3). Jest Ono także zasadą ich wzajemnej relacji i harmonii390. Jednakże nie dzieje się to bez pośrednictwa Ducha, który „pośredniczy działaniu Logosu w stworzeniu, jak również we wcieleniu”391. Każde stworzenie jest więc „samo-wyrażeniem boskiej Mądrości i [...] mieszkaniem Ducha Bożego”392.

W odróżnieniu od Słowa, Duch lub Tchnienie nie wyraża się przez ludzkie ciało ani przez ludzkie słowa. Przeciwnie, Duch jest niewyrażalną tajemnicą Boga, której nigdy nie można zobiektywizować, jest tym, który przeszukuje głębiny Boga (por. 1 Kor 2, 10) i wypełnia cały wszechświat (por. Mdr 1, 7)393. Jeśli Słowo wciela się i tak wyraża Boga w ludzkim obliczu i przez ludzkie słowa, Duch Święty jest Bogiem obecnym w sposób wykraczający poza granice tego, co ludzkie lub stworzone. Stąd Moltmann nazywa Go – zgodnie z Augustynem (interior intimo

meo)394 – niewymowną bliskością Boga395. On tchnie życie w Kościół przez stworzenie, wcielenie i łaskę. On się objawia w stworzeniu nie w sposób zewnętrzny, lecz raczej jako wewnętrzną zasadą zamieszkiwania, przenika i wypełnia cały wszechświat. W ten sposób, jak stwierdza Pannenberg, Duch jest zasadą stwórczej obecności transcendentnego Boga i środkiem uczestnictwa stworzeń w boskim życiu396.

388 Tamże, (Kindle Locations 2703-2704).

389 W. Pannenberg, Systematic Theology, t. 2, Grand Rapids 1993, s. 30. 390 Por. W. Pannenberg, Systematic Theology, t. 2, s. 32.

391 Tamże, s. 114.

392 D. Edwards, Breath of Life (Kindle Locations 2741-2742).

393 F-X. Durrwell, The Holy Spirit of God, s. 7 – „We cannot express the Spirit but we can speak about him. A reality that cannot be expressed can nevertheless be experienced… We can know him, then – ‘you know him’ [Jn 14:17] – but in a way other than that of our intellect, which would imprison him in concepts, and reason about these concepts, organizing them into a system. Knowledge of the Spirit comes first and foremost from the experience of the faithful who know by participation”.

394 Augustyn, Confessiones 3.6.11.

395 Por. J. Moltmann, The Spirit of Life: A Universal Affirmation, Minneapolis 2001, s. 12.

396 Por. W. Pannenberg, Systematic Theology, t. 2, s. 32. D. Edwards, Breath of Life (Kindle Locations 2720-2721).

Duch zatem, będąc jednocześnie kresem boskiej aktywności ad intra, jest jednocześnie osobowym wyrazem ekstazy na zewnątrz Trójcy, aby wyjść do tego, co nie jest boskie i stworzyć komunię ze stworzeniem w celu dostosowania go do boskiej komunii. „Duch Święty, który jest przekazywaniem boskiego życia wewnątrz Boga, jest zasadą tego przekazywania Boga poza siebie samego”397. To „wychodzenie” Ducha Świętego nie implikuje żadnej zewnętrznej natury Jego działania. Przeciwnie, właśnie jako osobista więź Ojca i Syna, Duch Święty podtrzymuje stworzenie w komunii, a więc w wzajemnej miłości Ojca i Syna przez to, że mieszka w nich, prowadząc stworzenia do głębi tej miłości od wewnątrz398. Stworzenie zatem nie istnieje „poza” Boga lub Trójcą, lecz w łonie Trójcy, za pośrednictwem Ducha Świętego, obecnego w każdym stworzeniu. W Duchu Bóg jest obecny dla całego stworzenia przez swoją istotę, obecność i moc399, i w szczególny sposób obecny jest w człowieku przez dar łaski uświęcającej, jako przedmiot znany i kochany400.

Duch Święty, jako komunia, jest twórczo i miłosiernie obecny dla wszystkich stworzeń, łącząc je ze sobą i przez to z Synem i Ojcem401. W ten sposób Duch Święty zapewnia piękno stworzenia poprzez odpowiednią harmonię i proporcje stworzeń między sobą402. Łączność jest cechą obecności Ducha; w Duchu stworzenia całego wszechświata są wzajemnie powiązane i istnieją we wzajemnej grze komunii. Ten wzajemny stosunek jest możliwy, ponieważ Duch pierwszy daje każdemu stworzeniu własną integralność i indywidualność; w ten sposób Duch jest zarówno „źródłem indywidualizacji i wspólnoty, autonomii i relacji”403. Innymi słowy, dzięki komunii z tym Duchem zapewniona jest harmonia i pokój stworzenia: „Być w komunii z tym Duchem, to znaczy być w jedności z całym stworzeniem”404. Zapewnia to pierwotną sprawiedliwość na początku stworzenia: komunię i harmonię wszystkich stworzeń między sobą,

397 Y. Congar, I Believe in the Holy Spirit, tom 3, s. 149-150. 398 Por. D. Edwards, Breath of Life (Kindle Locations 2516-2517). 399 Por. STh I, q. 8, a. 3.

400 Por. STh, I, q. 43, a. 3, resp.

401 „It is thus ‘in the Spirit’ that the divine Persons-in-Communion reach out to embrace what is not God. The Spirit continues in the economy of creation and salvation what the Spirit always is in the divine life. The Spirit is the immanent presence of God, uniting creatures in communion with the trinitarian God, saving them from nonexistence, sustaining, renewing, and directing them toward their fulfillment. While the Spirit is the ecstatic gift of communion only in profound unity with the other divine persons, the work of immanent life-giving and communion-making can be thought of as a reflection in the economy of what distinguishes the Holy Spirit within the trinitarian relations”. D. Edwards, Breath of Life, (Kindle Locations 2723-2724).

402 Ambroży z Mediolanu, On the Holy Spirit 2.32 (FC 44: 107). „When the Spirit began to hover over it, creation had no beauty as yet. But, when creation had experienced the action of the Spirit, it received all that splendor of beauty that makes it shine forth as the mundus”.

403 D. Edwards, Breath of Life (Kindle Locations 2531-2534). 404 Tamże, (Kindle Locations 2762-2763).

poprzez pierwotny dar Ducha jako więzi komunii. Bezpośrednio nie wskazano na Ducha jako Stwórcę miłosiernego, ale można wnioskować, że wszystkie te działania Ducha jako więzi komunii w stworzeniu stanowią treść jego miłosierdzia. Albowiem, jak napisał Święty Tomasz z Akwinu, każde dzieło boskie – każdej Osoby – objawia miłosierdzie Boże405.

Duch umożliwia stworzeniom relacje między sobą i wejście w komunię z Trójcą406. Jako życiodajna zasada wszystkich stworzeń, Duch jest źródłem wszystkiego, co wiąże się z życiem: ruchu, aktywności, zmiany i doskonałości407. Hildegarda z Bingen ukuła termin viriditas, aby opisać zieleń związaną ze świeżością, płodnością i wigorem życia w działaniu stwórczym Ducha Świętego. Słowo viriditas oznacza „nie tylko zieleń, ale też całe naturalne i duchowe życie, ożywione przez Ducha Świętego”408. Duch Święty nie tylko umożliwia istnienie, ale pozwala istnieć w każdej chwili w całkowicie nowy sposób409. „Duch jest tym, który mieszka w rzeczach, pozwalając im być i stawać się tym, co nowe. Ten święty oddech jest ostatecznym źródłem nowości i świeżości stworzenia”410. Duch podtrzymuje stworzenie, ożywiając je w każdym momencie nowym życiem: „Stwarzać oznacza ciągle czynić nowym”411. Miłosierdzie jest zatem ciągłym dawaniem życia przez Ducha Świętego jako Ożywiciela, albowiem ten dar życia Ojciec daje nie tylko raz, ale w każdej chwili Ojciec daje stworzeniom życie w Duchu. Miłosierny Duch jest obecny jako Bóg, który daje viriditas, nowość życia w każdym momencie, odnawiając oblicze ziemi. Jeśli pierwszy moment stworzenia jest aktem miłosierdzia, to znaczy, że każdy kolejny

405 Por. STh I, q. 21, a. 3. Każde działanie Boże objawia i miłosierdzie, i sprawiedliwość (i każdy pozostały atrybut boski).

406 Por. D. Edwards, Breath of Life (Kindle Locations 2558-2565): „The indwelling Spirit is the expression of divine love enabling creatures to exist and to evolve. In the dynamism of trinitarian life, the Person of the Holy Spirit represents the ecstasy and the excess of divine love. The Spirit is the ek-static one— the one who goes out to the other. In the act of creation, the Spirit goes “out” to what is not divine and enables it to exist by participation in the divine being. The Spirit brings what is not divine into relation with the divine persons.” “The Spirit is the one who empowers and creates precisely as the one who relates to each creature, bringing each into communion with the Trinity. This empowering personal presence unites each creature in a world of relations with all other creatures in a profoundly relational universe. This communion between each creature and the divine Persons-in-Communion is the relation of ongoing creation. Things exist only because God loves them and because the Spirit of God dwells in them (Wis. 11: 24-12: 1)”.

407 Por. W. Pannenberg, Systematic Theology, t. 2, s. 76. „The Spirit of God is the life-giving principle, to which all creatures owe life, movement, and activity”.

408 Cytat z Barbary J. Newman, za: D. Edwards, Breath of Life, (Kindle Locations 2527-2529).

409 Por. W. Stinissen, Eterntiy in the Midst of Time, San Francisco 2019, s. 165. Sienkiewicz, s. 40, „ Przez Ducha – Bożą Osobę, Ojciec bezpośrednio wlewa życie [...] dociera do swoich stworzeń, zbawia je od nie-istnienia, zachowuje je i prowadzi do ich pełni. Być w Duchu Świętym równa się być w życiu. W taki sposób Duch Święty nie tylko zachowuje kosmos [...], ale stanowi samą moc nowego stworzenia, na które oczekiwanie widać w mesjańskiej nadziei na mający nastać lud o nowym sercu”. Por. Pełna jest ziemia Twego Ducha, Panie, s. 32–33.

410 D. Edwards, Breath of Life (Kindle Locations 2518-2519).

411 M. Luther, Resolutions on Indulgences (WA 1, p. 563). Cytat za: R. Cantalamessa, Come Creator Spirit, s. 34. „God continually communicates being and energy; God moves, stimulates, enlivens and renews creation” (Cantlamessa, Come, Creator Spirit, s. 34).

moment stworzenia jest również takim aktem. To z kolei oznacza, że każda kolejna chwila istnienia jest czystym darem miłosierdzia. Ten dar istnienia pochodzi w szczególny sposób od Ducha Świętego, albowiem istnienie stworzone jest pewnym uczestnictwem w życiu Trójjedynego Boga, które Duch Święty zapośrednicza dla stworzeń.

Problem stanowi to, że teologowie nie mówią tu o „miłosierdziu” dosłownie, ale mówią o łasce, albowiem słowo hesed po hebrajsku tłumaczy się na grekę najlepiej jako charis (zamiast

eleos). W pierwszym podrozdziale wyjaśniono, że „miłosierdzie” oznacza nie tyle przebaczenie grzechów, ani dobre uczynki, ale czysty dar relacji. Z tego powodu dalej trzeba będzie skupić się na takich pojęciach, jak dar i relacja, stanowiących istotę miłosierdzia.