Duch jako ruch i źródło ruchu w ujęciu Tomasza z Akwinu

Ruch w stworzeniu przypisywany jest Duchowi Świętemu jako uczestnictwo w Jego osobistej własności miłości, która jest siłą napierającą i poruszającą. Stąd każdy ruch, który Bóg powoduje w rzeczach, jest słusznie przypisywany Duchowi Świętemu366. Pierwszą zmianą dokonaną przez Boga jest samo stworzenie, które jest doglądane przez Ducha unoszącego się nad wodami (por. Rdz 1, 2) jako zasada ruchu wewnątrz stworzenia.

Osobista pochodzenie Ducha Świętego w Trójcy Świętej wyjaśnia cały ruch stworzenia: zarówno exitus (Ojciec wypowiadający Syna w Duchu Świętym, dając w ten sposób Synowi, a przez Niego stworzeniu, swoją niezależność, autonomię) i reditus (Syn, który wszystko oddaje Ojcu w tym samym Duchu Świętym, przez co staje się jednością z Ojcem). Często miłosierdzie jest wiązane z reditus (zwrotem istot Bogu w odkupieniu); podstawą miłosierdzia jest jednak

exitus (stworzenie). Ponieważ każde dzieło Trójcy jest wspólnym wszystkich osób, każdej zgodnie z jej osobistymi właściwościami, stworzenie wypływa z Ojca przez Syna w Duchu i powraca w tym samym Duchu przez Syna do Ojca. Dlatego Augustyn nazywa Ducha „przyciąganiem w

365 KK1: „Przedwieczny Ojciec, na skutek najzupełniej wolnego i tajemnego zmysłu swej mądrości i dobroci stworzył cały świat, a ludzi postanowił wynieść do uczestnictwa w życiu Bożym, nie opuścił też ludzi po ich upadku w Adamie, dając im nieustannie pomoce do zbawienia przez wzgląd na Chrystusa, Odkupiciela, «który jest obrazem Boga niewidzialnego, pierworodnym wszelkiego stworzenia». Wszystkich zaś wybranych Ojciec przed wiekami «przewidział i przeznaczył, aby się stali podobni do Syna Jego, który miał być pierworodnym między wielu braćmi». A wierzących w Chrystusa postanowił zgromadzić w Kościele świętym, który już od początku świata ukazany przez typy, cudownie przygotowany w historii narodu izraelskiego i w Starym Przymierzu, ustanowiony w czasach ostatecznych, objawiony został przez wylanie Ducha, a w końcu wieków osiągnie swe chwalebne dopełnienie”.

366 Saint Thomas Aquinas, Summa Contra Gentiles, vol. 5, London 1924, s. 89. „Now the first change wrought by God in things is that whereby he produced the various species out of formless created matter. Wherefore Holy Scripture ascribes this work to the Holy Ghost: thus it is said (Gen. 1:2): The Spirit of God moved over the waters. For Augustine would have the waters to signify the primary matter over which the Spirit of the Lord is said to move, not as being in motion, but as the principle of movement”.

górę”, które doprowadza wszystko do końca w Bogu367. Sobór Watykański II koreluje Ducha Świętego jako mającego szczególną rolę w jednoczeniu stworzeń z reditus Syna w tajemnicy paschalnej, która polega na powrocie stworzeń do Ojca wraz z Synem368.

Samo imię „Duch” wskazuje na coś lekkiego, łatwo wylanego, ruch i komunikację369. Łaciński spiritus oznacza siłę napędową, która zarówno pobudza, jak i porusza się. Życie objawia się przede wszystkim poprzez ruch, ponieważ przez niego przejawia się życie (por. J 6, 64; Ez 37, 6). Podobne cechy ma miłość, ponieważ ożywia i porusza wolę miłującego w stosunku do umiłowanego. Duch Święty prowadzi całe stworzenie do Ojca poprzez miłość. Duch Święty jest źródłem wszelkiego życia i źródłem wszelkiego ruchu rzeczy stworzonych do ich dobrego i właściwego celu, zgodnie z wolą Ojca370. To rządzenie, ruch i wzrost stworzeń pod przewodnictwem Boskiej Opatrzności do ich właściwego celu lub doskonałości jest typową cechą Ducha Świętego371.

Ów ruch Ducha Świętego zmierza ku celowi, który nie jest rzeczą nieożywioną, ale Ojcem, od którego pochodzi principaliter372. Stąd też nie możemy tu mówić po prostu o jakiejkolwiek miłości. Duch Święty jest pochodzeniem lub „ruchem miłości” między Ojcem a Synem, ponieważ jest On owocem, osobistym wyrazem ich wzajemnej miłości373. Duch prowadzi człowieka do Obrazu Ojca, do Jezusa Chrystusa, a przez Niego, doprowadza człowieka do jego ostatecznego celu: Ojca. Miłosierny Duch obdarza człowieka miłosierdziem właśnie przez to, że ustanawia i odnawia więzi człowieka z innymi Boskimi Osobami. Jego ruch kieruje się do Jezusa, aby człowiek upodabniał się do Niego, a przez Niego stał się synem Boga Ojca. Ruch ten jest zatem

367 Por. Augustyn, Confessiones XIII, 7, 8 (CCL 27, 245).

368 Por. KDK 22: „Dotyczy to nie tylko wiernych chrześcijan, ale także wszystkich ludzi dobrej woli, w których sercu działa w sposób niewidzialny łaska. Skoro bowiem za wszystkich umarł Chrystus i skoro ostateczne powołanie człowieka jest rzeczywiście jedno, mianowicie boskie, to musimy uznać, że Duch Święty wszystkim ofiaruje możliwość dojścia w sposób Bogu wiadomy do uczestnictwa w tej paschalnej tajemnicy”.

369 Por. G. Emery, Teologia Trynitarna, s. 354: „Tym zatem, co jest tu uwydatnione, jest rozrzedzenie (to znaczy: lekkość, zdolność do rozlewania się, poruszania i udzielania, skąd niematerialność) Ducha”.

370 Por. tamże, s. 394: „Duch Święty jest źródłem tego poruszania bytów stworzonych ku ich dobru i ku właściwym im celom w ramach wypełniania planu Boga”.

371 Por. tamże, s. 92: „Ruch bytów stworzonych, ich skłonności, ich dążności pod działaniem opatrzności są uczestnictwem we właściwości osobowej Ducha Świętego”. Skoro cechą Ducha Świętego jest moc poruszania, kojarzy się z Nim wprawianie w ruch bytów stworzonych (dobre zmiany, które Bóg sprawia w rzeczach). Wychodząc od tego, św. Tomasz rozpatruje różne zmiany w świecie stworzonym.

372 Por. tamże, s. 279.

373 Summa Contra Gentiles, CG, IV, c. 20 (nr 3574): „Życie objawia się przede wszystkim przez ruch; o bytach bowiem, które same się poruszają, i w ogóle o wszystkich bytach, które same pobudzają się do działania, mówimy, że żyją. Jeśli więc Duchowi Świętemu przysługuje z racji miłości pobudzanie i poruszanie, to słusznie przypisuje Mu się również życie”.

perychoretyczny: prowadzi do komunii Ojca i Syna. Duch zatem umożliwia człowiekowi, aby ten żył według życia Bożego, życia miłości w darze z samego siebie.

Stworzenie jako pierwsze objawienie Bożego miłosierdzia wypływa z tego wewnętrznego, trynitarnego ruchu miłości. W ten sposób Ojciec wylewa Ducha na Słowo, Logos, obecne w całym stworzeniu jako Boski Obraz; Duch Święty zachowuje całe stworzenie w komunii z Ojcem przez zjednoczeniem z Logosem. W ten sposób Duch stwarza zgodnie z Obrazem Ojca, a następnie zachowuje stworzenie w komunii z Ojcem. Jeśli bowiem sprawiedliwość zachowuje się przez wierność Boskim ideom (Logos), miłosierdzie zachowuje się przez Ducha miłości. Odkupienie jest odnowioną wiernością stworzenia wobec Logosu, zgodnością z Nim, tak aby człowiek mógł posiadać podobieństwo do Boga jako Jego obrazu. W rzeczywistości miłosierdzie jest obecne i objawione w akcie stworzenia przez sprawiedliwość, której nie wolno rozumieć jako zemsty, ale raczej jako zbawienie Boże, mające na celu przywrócenie stworzenia do oryginalnej harmonii i pokoju374. Stworzenia są świadkami mądrości i chwały, jak również Jego miłości, wierności i miłosierdzia375.

Akwinata opisuje stworzenie jako szczególne dzieło miłosierdzia, w rzeczywistości mówi o miłosierdziu wręcz jako przejawionym przede wszystkim w stworzeniu376. To stwórcze miłosierdzie można nie tylko apropriować, ale wręcz uznać za faktyczny akt Ducha, ponieważ Akwinata pojmuje Ducha Świętego jako zasadę stworzenia świata377. „Ustaliliśmy w powyższym rozdziale, że Duch Święty postępuje jako miłość, którą Bóg miłuje samego siebie. Stąd Duch Święty jest przyczyną stworzenia, jak zostało napisane (Ps 103, 30): «Ześlij swojego Ducha, a oni zostaną stworzeni»”378. Jak to stwierdza Emery, Duch Święty jest źródłem lub zasadą całego stworzenia, ponieważ stworzenie jest owocem Bożej miłości, a konkretne stworzenia są owocami miłości Ojca. W ten sposób Emery stwierdza, że osobista misja Ducha Świętego jest źródłem i podstawą istnienia stworzeń379.

374 EK XII, kol. 1107: „M.B. obecne i objawione w akcie stworzenia jest wpisane w sprawiedliwość Boga, rozumianą nie jako odpłata, ale jako dokonane przez Niego zbawienie i miłosierdzie (Ps 40, 11; 98, 2-3; Iz 45, 21; 51, 5.8; 56, 1)”.

375 Por. tamże: „Byty stworzone są świadkami nie tylko mądrości i chwały Boga, ale również Jego miłości, wierności i miłosierdzia, będących przedmiotem uwielbienia w wielu psalmach (Ps 103; 136; 145; 147)”.

376 R. Plich, Koncepcja Miłosierdzia według Świętego Tomasza z Akwinu, s. 340: „Natomiast najbardziej pierwotny i fundamentalny aspekt, zasada lub racja miłosierdzia polega, zdaniem Tomasza, na zmianie niebytu w rzeczy istniejące, co ma miejsce w akcie stworzenia z niczego (creatio ex nihilo)”.

377 „A zatem Duch Święty jest zasadą stworzenia rzeczy” – Summa Contra Gentiles, IV, c. 20 (nr 3570). 378 Saint Thomas Aquinas, Summa Contra Gentiles, vol. 5 (London: Burns Oates & Washbourne, 1924), c. 20, s. 89.

Ta podstawa nie wyklucza Słowa, ale raczej wskazuje na wyjątkową rolę Ducha Świętego w stworzeniu, ponieważ każda z Boskich Osób stwarza zgodnie z własnym charakterem380. Stąd ruch stworzeń przypisywany jest jako dzieło Duchowi Świętemu, ponieważ jest to udział w osobistej własności Ducha. „Ponadto, widząc, że Duch Święty pochodzi drogą miłości, a ta miłość jest siłą napierającą i poruszającą, każdy ruch, który Bóg powoduje w rzeczach, jest słusznie apropriowany Duchowi Świętemu. Teraz pierwszą zmianą dokonaną przez Boga w rzeczach jest to, że wytwarzał różne gatunki z bezkształtnej, stworzonej materii. Dlatego Pismo Święte przypisuje tę pracę Duchowi Świętemu: jak zostało powiedziane (Rdz 1, 2): Duch Boży poruszył się nad wodami. Augustyn sądził, że wody oznaczały tu pierwotną materię, nad którą, jak się mówi, porusza się Duch Pański porusza się, ale nie jako ruch, lecz jako zasada ruchu”381.

Akwinata w szczególny sposób bada, w jaki sposób istoty stworzone uczestniczą w tej osobistej własności Ducha Świętego. Po pierwsze, On jest „przyczyną stworzenia” (por. Ps 103, 30). Po drugie, ponieważ miłość jest „siłą napierającą i poruszającą”, ruch, który Bóg powoduje w rzeczach, jest przypisany Duchowi. Dlatego przejście od bezkształtnej materii do różnych gatunków przypisuje się właśnie Tchnieniu, co widać w Rdz 1, 2, gdzie woda jest rozumiana jako pierwotna materia, nad którą Duch Święty unosił się jako zasada całego stworzonego ruchu.

Co więcej, Duch Święty uczestniczy w Bożej opiece opatrznościowej nad stworzeniem, ponieważ Boża władza jest rozumiana jako ruch, przez który Bóg kieruje wszystkimi bytami do ich własnych celów. Dlatego też opatrznościową władzę i rozwijanie stworzenia przypisuje się Duchowi Świętemu (por. Hi 33, 4; Ps 142, 10). Życie objawia się szczególnie poprzez ruch, ponieważ życie przejawia się nie inaczej, jak przez niego. Ponownie, jeśli impuls i ruch są typowymi cechami Ducha Świętego, taki ruch wszelkiego życia przypisywany jest Duchowi Świętemu (por. J 6, 64; Ez 37, 6).

Miłosierdzie płynie z wewnątrz-trynitarnej miłości i wymiany osób, i porusza nas, abyśmy w niej uczestniczyli. Duch prowadzi człowieka do Syna, a wraz z Synem przenosi człowieka do Ojca. Duch porusza nas do Syna właśnie jako Obrazu Ojca – dwóch zawsze połączonych w Duchu Świętym i przez Niego. Nie jest tak, że czasowo prowadzi najpierw do Syna a potem do Ojca, lecz raczej do obu jednocześnie, albowiem nie można zbliżyć się do Ojca bez Syna, ale nie można również zbliżyć się do Syna bez Ojca (por. J 6, 44; 14, 6).

380 Por. tamże, s. 392. 381 Tamże, s. 92.

Tomasz stwierdza dalej, że Duch Święty jest źródłem wszelkiego życia i źródłem wszelkiego ruchu rzeczy stworzonych do ich dobra i właściwego celu, zgodnie z wolą Ojca382. On jest tym, który jednoczy stworzenia z reditus Syna, o ile umożliwia stworzeniom powrót do Ojca wraz z Synem poprzez Tajemnicę Paschalną383. On zatem jest zasadą nie tylko stworzenia, ale także odkupienia, to znaczy wyjścia od Ojca i powrotu do Ojca.