Edukacja finansowa

Wielokrotnie zwraca się uwagę na rosnące znaczenie edukacji w dziedzinie usług finansowych. Niedostateczna wiedza konsumentów i nieznajomość podsta-wowych zasad ekonomicznych prowadzi do podejmowania nadmiernego ryzyka.

Edukacja społeczeństwa odgrywa szczególną rolę w przypadku usług finanso-wych. Dynamiczny rozwój rynków finansowych wspierany procesami globaliza-cji przyczynił się, bowiem do powstania wielu nowych, innowacyjnych produk-tów. Wśród konsumentów powszechna jest opinia o wysokim stopniu skompliko-wania usług finansowych i niemożności rzetelnej oceny zmian ich wartości. Co więcej, konsumenci często przeceniają posiadaną wiedzę na tematy finansowe.

Istnieje, więc konieczność podnoszenia kompetencji konsumentów w zakresie edukacji finansowej.²² Każdy autor definiuje edukację finansową w indywidualny sposób. Niektóre definicje są do siebie bardzo zbliżone, inne zaś całkowicie od siebie odbiegają. W tabeli zostały przedstawione jak definiują edukację finansową wybrani autorzy.

Niewątpliwie edukacja finansowa powinna być procesem ciągłym. Zdoby-wanie wiedzy powinno odbywać się przez całe życie. Całościowe podejście do edukacji konsumentów obejmuje trzy etapy:

1) przyswojenie przez konsumenta wiedzy odnośnie produktów i procesów zachodzących na rynku finansowym

2) zdobycie umiejętności pozwalających na wykorzystanie zdobytej wiedzy w życiu codziennym

3) kształtowanie wśród konsumentów odpowiedzialności finansowej.

Głównym celem edukacji finansowej jest dostarczanie potrzebnej wiedzy konsumentom a także kreowanie odpowiednich zachowań na rynku. Edukacja fi-nansowa jest kluczowym elementem leżącym u podstaw nowoczesnej bankowo-ści. Problematyka ta jest ważna przynajmniej z trzech powodów. Po pierwsze, w przypadku braku elementarnej wiedzy finansowej, konsumenci praktycznie nie angażują się w sprawy finansowe, co prowadzić może do wykluczenia finanso-wego. Po drugie, klienci z niską świadomością finansową dokonują nieracjonal-nych decyzji, co powoduje, iż wybrany przez nich produkt nie spełnia ich oczeki-wań lub jest niedopasowany do ich potrzeb. Konsumenci tacy mają trudności z wyborem odpowiedniego produktu, z uwagi na problemy z porównaniem kilku usług. Ważnym problemem jest także fakt, że klienci nie monitorują podjętych już decyzji, co uniemożliwia im zamianę na korzystniejszy produkt. Badania prze-prowadzone przez angielski nadzór (Financial Services Authority) wskazują, że wskaźnik poszukiwania odpowiedniego produktu finansowego jest w Wielkiej Brytanii bardzo niski, w przeciwieństwie do postaw konsumentów w przypadku

22 M. Penczar, Ocena poziomu edukacji finansowej w Polsce na te krajów UE [w:] Rola edukacji narodowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego, Gdańsk 2014, s. 82.

zakupu telefonu komórkowego lub ubrań. Po trzecie, podejmowanie decyzji fi-nansowych przy ograniczonej wiedzy i słabym rozumieniu mechanizmów finan-sowych może w dłuższym okresie czasu prowadzić do nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności gospodarstwa domowego. Wynika to bowiem z faktu, że w przypadku pojawienia się pierwszych zagrożeń świadczących o kłopotach fi-nansowych, konsumenci nie są w stanie odpowiednio szybko zareagować lub też podejmują kolejne zobowiązania, które wciągają ich w pętlę zadłużenia.²³ Zada-niem edukacji finansowej jest dostarczanie wiedzy i wykorzystywanie jej w sferze realiów ekonomicznych. Ma to na celu ograniczenie nadmiernego zadłużenia pod-miotów i zjawiska wykluczenia finansowego. Przyczynić się ma do unikania ry-zyka i zrozumienie podejmowanych decyzji związanych z finansami. Jak zauważa A. Dąbrowska celem edukacji jest nie tylko aktywne oddziaływanie na motyw i postawy konsumentów, ale także uświadomienie konsumentom ich praw i obo-wiązków. Wiedza ta ma pomóc w kształtowaniu ich postaw i nabraniu doświad-czenia do wykształcenia optymalnych wzorców zachowań na rynku, tak aby do-konany przez konsumenta wybór chronił jego interesy ekonomiczne.²⁴Problem wykluczenia finansowego dotyczy obywateli państw wysoko rozwiniętych jak i rozwijających się. Zadaniem władz jest zatem podnoszenie poziomu edukacji finansowej jak również kształtowanie wzorców zachowań na rynku finansowym.

Działania, które mają na celu zapobieganie niepożądanemu społecznie zjawisku wykluczenie finansowego leżą w rękach państwa, rozumianego jako administra-cja centralna i lokalna. Ich zadaniem jest edukaadministra-cja społeczeństwa i przywrócenie osób wykluczonych do systemu finansowego.

6. Podsumowanie

Po analizie zjawiska wykluczenia finansowego i roli, jaką spełnia edukacja społeczeństwa możemy przyjąć, iż istnieje związek pomiędzy edukacją finansową i korzystaniem z usług finansowych. Osoby nieposiadające elementarnej wiedzy z zakresu finansów, rzadziej i mniej świadomie korzystają z podstawowych usług finansowych. Z drugiej strony osoby wykluczone finansowo, które najczęściej wykazują niskie dochody, mają niewielką wiedzę z zakresu finansów, a to może stanowić czynnik ograniczający potencjalną, przyszłą chęć korzystania z usług finansowych. Tworzy się tym samym „błędne koło”. Z punktu widzenia ograni-czania zjawiska wykluczenia finansowego, ważne jest by konsumenci posiadali produkty finansowe dostoswane do ich potrzeb. Brak zadowolenia z produktu fi-nansowego, spowodowany przez różnego rodzaju czynniki (np. nadmierne koszty

23 M. Penczar, Ocena poziomu edukacji finansowej w Polsce na te krajów UE [w:] Rola edukacji narodowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego, Gdańsk 2014, s.92.

24 A. Dąbrowska, M. Janoś – Kresło, I. Oziomek, Ochrona i edukacja konsumentów we współczesnej gospodarce rynkowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s.44.

w stosunku do pierwotnie oczekiwanych, brak realnej potrzeby posiadania pro-duktu czy niedostosowanie do potrzeb), może prowadzić do rezygnacji ze świad-czonych usług. W tym kontekście istotne jest dokonywanie wyborów przez kon-sumentów lub zmiana produktu lub dostawcy usług. Brak dostatecznej wiedzy finansowej ogranicza bowiem możliwość skutecznego wyboru usługi lub do-stawcy, które są dopasowane do rzeczywistych potrzeb konsumenta. Bez elemen-tarnej wiedzy i świadomości finansowej, konsumenci nie są w stanie skorzystać z możliwości jakie oferuje im współczesny rynek finansowy.

Edukacja finansowa to nauka racjonalnego dysponowania pieniędzmi.

Dzięki niej zmienia się postawa osób o niskich dochodach na taką, która pozwala przywrócić wiarę w możliwość wpływu na swój własny los. To zaś daje szansę, iż wszelkiego rodzaju programy i działania społeczne organizacji pozarządowych czy tez instytucji samorządowych i publicznych, skierowane do tej grupy będą skuteczniejsze. Chodzi, więc o nakłonienie Polaków do nauki przedsiębiorczości, rozumianej nie tylko jako tworzenie własnego biznesu, lecz przede wszystkim – gospodarowania własnymi finansami i myślenia o przyszłości. Edukacja finan-sowa jest zatem kluczem do przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu oraz do udziału obywateli w życiu każdej społeczności.

LITERATURA

[1] Alińska A, Problem wykluczenia finansowego w Polsce, Zeszyty Naukowe Uniwer-sytetu Szczecińskiego, nr 682, 2011.

[2] Borcuch A., Instytucja wykluczenia finansowego w wymiarze płatności bezgotów-kowych, Studia i materiały, Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, nr 1/2012.

[3] Buko J, Przeciwdziałanie wykluczeniu finansowemu jako element wspierania spój-ności społecznej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, Zeszyt nr 18, Rzeszów 2011.

[4] Czapiński J., Panek T., Warunki i jakość życia Polaków [w:] Rynek pracy i wyklu-czenie społeczne, Diagnoza społeczna 2013 .

[5] Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Oziomek I., Ochrona i edukacja konsumentów we współczesnej gospodarce rynkowej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-szawa 2005.

[6] Iwanicz-Drozdowska M., Błędowski P., Finanse bliżej ludzi „Rzeczpospolita”, 2010.

[7] Kuchciak I., Kreowanie świadomości finansowej wyzwaniem konkurencyjności w niesprzyjającym otoczeniu „Zarządzanie i finanse”, nr 4, 2013.

[8] Kuchciak I., Nadmierne zadłużanie się gospodarstw domowych – przyczyna i skutek wykluczenia finansowego, Bezpieczny Bank, nr 2-3(51-52) 2013.

[9] Liszewska M., Ocena skali wykluczenia finansowego w Polsce w wybranych seg-mentach [w:] Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2014.

[10] Maciejasz-Świątkiewicz M., Wykluczenie finansowe i narzędzia jego ograniczania, Uniwersytet Opolski, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2013.

[11] Penczar M., Analiza skutków wykluczenia finansowego z punktu widzenia gospo-darki, społeczeństwa i sektora finansowego [w:] Rola edukacji narodowej w ograni-czaniu wykluczenia finansowego, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2014.

[12] Penczar M., Ocena poziomu edukacji finansowej w Polsce na te krajów UE [w:]

Rola edukacji narodowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego, Fundacja Roz-woju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2014.

[13] Solarz M., Odpowiedzialne finanse w służbie inkluzji finansowej „Nauki o finan-sach” nr 3(12),2012.

[14] Szopa B., Szopa A., Wykluczenie finansowe a wykluczenie społeczne, Zeszyty Na-ukowe nr 11, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2011.

FINANCIAL EXCLUSION AND FINANCIAL EDUCATION

In today's market economy, it is essential for households to use basic financial services. Non-use or lack of access is referred to as financial exclusion. The purpose of the study is to present the definition of financial exclusion and its areas, to explain the reasons for this phenomenon and its implications. The definition of financial education and the objectives for which it should be system-atically carried out are also presented.

Keywords: Financial exclusion, financial education, economy