Metody pomiaru kapitału intelektualnego

Monitor aktywów niematerialnych ten został opracowany w latach 90. XX wieku przez Szwedzkich naukowców a dokładniej przez Karla Erika Sveiby’ego.

Koncepcja monitora aktywów niematerialnych dzieli kapitał intelektualny na trzy kategorie aktywów⁸:

7 A. Fazlagić, Jakościowe i ilościowe metody pomiaru kapitału intelektualnego, s. 5.

8 S. Kasiewicz, W. Rogowski , M. Kicińska, Kapitał intelektualny. Spojrzenie z pespektywy intere-sariuszy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s. 143-145.

• indywidualne kompetencje – czyli doświadczenie i wiedza pracowników

• strukturę wewnętrzną – obejmuje struktury formalne i nieformalne, opro-gramowanie oraz styl zarządzania

• strukturę zewnętrzną – obejmuje ona klientów, markę, reputacje firmy a także stosunki z podmiotami.

Do podanych powyżej kategorii możemy wyróżnić także podkategorie, np.

wydajność, wzrost. Model ten jest narzędziem pomiaru aktywów niematerialnych, a wyniki ukazywane są w postaci liczbowej i przedstawiają wykorzystanie kapi-tału intelektualnego oraz jego efektywność. Do pomiaru wykorzystywane są wskaźniki niefinansowe, a model ma zastosowanie w przedsiębiorstwach posia-dających duży odsetek aktywów niematerialnych. Przykładowymi wskaźnikami w tym modelu są: wskaźnik kompetencji, inwestycje w IT, wielkość sprzedaży przypadająca na jednego klienta itd. Monitor aktywów niematerialnych może także służyć do zarządzania aktywami niematerialnymi. Jest on często porówny-wany do innej z metod, a mianowicie do zrównoważonej karty wyników⁹.

Kolejnym miernikiem jest Nawigator Skandii jest on modelem służącym do pomiaru kapitału intelektualnego. Został on stworzony jako pierwszy na Świecie przez szwedzką firmę z sektora usług finansowych która jako jedna z wielu zwró-ciła uwagę na problemu niedowartościowania kapitału intelektualnego w przed-siębiorstwie poprzez nie uwzględnianie go jako wartości firmy. W 1994 roku firma ubezpieczeniowa Skandia od której nazwa modelu wzięła swój początek opublikowała załącznik do sprawozdania dotyczący posiadanego kapitału intelek-tualnego.

Twórcy metody doszli do wniosku, że każda ze składowych kapitału intelek-tualnego czyli kapitał ludzki, strukturalny oraz klienta nie działając prawidłowo przyczyniają się do pogorszenia wyników przedsiębiorstwa a stanowią one ważny element tworzący jego fundamenty.

Struktura Nawigatora dzieli obszar działalności na 5 koncentracji a każdy z nich dotyczy innego rodzaju kapitału, któremu odpowiadają określone wskaź-niki. Obecnie jest ich około 160 jednak nie wszystkie stosuje się w danej jedno-stce, osoby odpowiedzialne za pomiar same dokonują doboru wskaźników odpo-wiadających charakterowi działalności¹⁰.

Schemat tego modelu przypomina swą budową dom gdzie odpowiednio¹¹:

• Fundamenty są tworzone przez obszary rozwoju – zakres ten dotyczy przyszłości i tego jak przedsiębiorstwo do niej się przygotowuje poprzez wprowadzanie nowych technologii i produktów, szkolenia kadry. W ob-szarze tym wykorzystywany jest w głównej mierze wskaźnik kosztów

9 M. Mroziewski, Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008, s. 54-56.

10 L. Edvinsson, M. Malone, Kapitał intelektualny, PWN, 2001, str. 25.

11 Encyklopedia zarządzania http://mfiles.pl/pl/index.php/Navigator_Scandii (02.11.2015)

podnoszenia kwalifikacji na jednego pracownika oraz wskaźnik kosztów administracyjnych/informatycznych.

• Ściany domu – symbolizują teraźniejszość i odnoszą się do klientów oraz do obszaru procesów. Do pierwszego z nich zalicza się między innymi takie wskaźniki jak: wskaźnik pokrycia rynku, wskaźnik liczby wizyt klienta w oddziale firmy. Natomiast do obszaru procesów w głównej mie-rze używa się wskaźnika liczby laptopów na pracownika oraz wskaźnika kontraktów wypełnionych bezbłędnie.

• Wnętrze domu – tworzą ludzie, jest to obszar najbardziej wyjątkowy gdyż dotyka wszystkich innych elementów naszej struktury. Do pomiaru wy-korzystujemy wskaźnik fluktuacji pracowników, a także wskaźnik prze-ciętności wieku pracowników.

• Dach domu – odpowiada mu obszar finansowy w którym to znajduje się bilans. Dostarcza on informacji informacji z przeszłości. Podstawowe wskaźniki to zwrot z aktywów netto, wskaźnik zadłużenia ogółem.

Celem Nawigatora jest¹²:

• Spoglądać w górę – celem jest poszukiwanie szerszych mierników war-tości. Grupuje się wyniki poszczególnych wskaźników w jeden duży by móc porównać uzyskane dane z wynikami netto z rachunku zysków i strat lub z suma bilansową.

• Spoglądać w dół – Nawigator powinien brać pod uwagę mierniki i grupo-wać ich w spójne kategorie.

• Spoglądać na zewnątrz – czyli na użytkowników. Powinien dostarczać wyczerpujących i przejrzystych informacji o kapitale intelektualnym w danym przedsiębiorstwie.

Model Nawigator Skandii pozwala nam na odkrywanie i doskonalenie zna-czenia kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie oraz na jak najlepszy dobór wskaźników do badanego obszaru. Wyniki badań są istotne zarówno na potrzeby wewnętrzne przedsiębiorstwa, ale także dla odbiorców zewnętrznych dla oceny kondycji finansowej jednostki przed podjęciem decyzji o współpracy.

Kolejnym modelem pomiaru kapitału intelektualnego jest Strategiczna karta wyników jest to model opracowany przez Nortona i Kaplana w 1992 roku. Wy-korzystuje ona zarówno wskaźniki finansowe jak i pozafinansowe do oceny ba-danych obszarów.

Najważniejszym celem zrównoważonej karty wyników jest synchronizacja poszczególnych obszarów strategicznych przedsiębiorstwa. Strategie są przedsta-wiane za pomocą mierzalnych celów, które w trakcie realizacji są mierzone, a pracownicy motywowani do efektywniejszego działania, by osiągnąć zamie-rzone cele.

12 Bayer K., Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego, http://wneiz.pl/na-uka_wneiz/sip/sip34-2013/SiP-34-t1-9.pdf (02.11.2015)

Metoda ta opiera się na analizie czterech perspektyw¹³:

• Finansowej – jest prezentowana za pomocą mierników finansowych, w celu pojęcia oceny finansowych efektów strategii jednostki i jej wpływu ekonomicznego.

• Rozwoju – jest prezentowana za pomocą mierników mających na celu ukazanie podstaw długoterminowego rozwoju firmy.

• Klientów – jest prezentowana za pomocą mierników odzwierciedlających poziom zadowolenia klientów. Jej zadaniem jest określenie segmentów rynku na jakich dane przedsiębiorstwo podejmuje się konkurować.

• Procesów wewnętrznych – jest prezentowana za pomocą wskaźników do-tyczących tworzonej wartości dla klienta.

Zrównoważona karta wyników ukazuje nam jakie błędy popełniło w prze-szłości przedsiębiorstwo, aby w przyprze-szłości ich uniknąć. Model ten ma wiele za-let: przede wszystkim w jego skład wchodzą proste i mierzalne wskaźniki, po-maga w łatwy sposób kontrolować cele strategiczne, wpływa motywująco na pra-cowników, może być wykorzystywana w działalności całego przedsiębiorstwa ponieważ pozwala na synchronizacje wszystkich komórek¹⁴.

Zrównoważona karta wyników często porównywana jest z monitorem akty-wów niematerialnych. Daje ona możliwość rozwiązywania problemów dotyczą-cych niewymierności aktywów niematerialnych. Mierniki są powiązane w sposób logiczny, który umożliwia łączenie się składników materialnych i niematerialnych w spójną całość, a także zarządzanie na szczeblu strategicznym i operacyjnym.

Model IC-Rating został opracowany przez szwedzką firmę Intellectual Capi-tal Sweden AB, która jako pierwsza na świecie zaczęła świadczyć usługi z zakresu kapitału intelektualnego: jego pomiaru i zarządzania nim. Metoda ta uwzględnia stan obecny; efektywność wykorzystania kapitału intelektualnego w przedsiębior-stwie oraz prezentuje jego przyszłą perspektywę¹⁵.

Prezentowane narządzie uwzględnia takie obszary jak: ryzyko, zdolność do odnowy, efektywność. W związku z tym przedsiębiorstwo poddaje analizie wszystkie swoje podejmowane wysiłki oraz swoja zdolność do rozwoju i odnowy.

W zakresie efektywności ocenia się czy jednostka wykorzystuje swoje zasoby nie-materialne, bada się jakie wyniki posiada przedsiębiorstwo, a jakie powinno było osiągnąć. Analizując ryzyko bada się możliwość wystąpienia danego ryzyka, jego rodzaje i zakres dla obecnego poziomu efektywności działania, a także prawdo-podobieństwo jego wystąpienia. Przykładów można tu mnożyć wiele poczynając choćby od najprostszych takich jak zwolnienia pracowników odpowiedzialnych

13 R.S. Kaplan, D.P. Norton, Strategiczna karta wyników. Jak prze łożyć strategię na działanie, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 55 i nast.

14 Encyklopedia zarządzania, http://mfiles.pl/pl/index.php/Strategiczna_karta_wynik%C3%B3w (3.11.2015)

15 S. Gudkova, Wycena kapitału intelektualnego przedsiębiorstw. Najlepsze praktyki skandynawskie, s. 16–18.

za zarządzanie ważnymi obszarami jednostki kończąc na utracie renomy naszej marki z powodu niezadowolenia klientów na przykład z obsługi. Biorąc pod uwagę obszar rozwoju i odnowy ocenia się przede wszystkim wysiłek wkładany w zwiększenie wiedzy pracowników na przykład poprzez szkolenia kadry, a także innowacje dokonywane w przedsiębiorstwie dla celów zwiększenia efektywności działania.

Prezentowana metoda opiera się na zbieraniu danych za pomocą ankiet od podmiotów wewnętrznych jak i zewnętrznych, a także za pomocą przeprowadza-nych wywiadów. Metoda wykorzystywana w IC-Ratingu ocenia ponad 200 czyn-ników sklasyfikowanych w obszarze kapitału relacyjnego, strukturalnego oraz ka-pitału ludzkiego.

Zebrane dane i wyniki analizy są prezentowane w trzech poziomach¹⁶:

• Poziomie operacyjnym – przedstawia się ocenę na wykresach radaro-wych, a ocenie podlegają nie tylko przedsiębiorstwo, ale także jego kon-kurencja.

• Poziomie zarządczym – w jego obszarze przedstawia się ogólny stan przedsiębiorstwa w trzech obszarach: ryzyka oraz zdolności, efektywno-ści, a także odnowy i rozwoju. Na tym poziomie oceny przyjęto następu-jącą klasyfikacje począwszy od „AAA”, która jest oceną najlepszą koń-cząc na „D”, która jest oceną najgorszą.

• Poziomie respondenta – badanie w tym obszarze opiera się na pozyskaniu wiedzy jak oceniają nas nasi odbiorcy, dostawcy, kierowane są do nich pytania odpowiadające każdemu z prezentowanych obszarów kapitału in-telektualnego. Dopiero wykonując te czynności możemy powiedzieć, że w pełni oceniliśmy nasze przedsiębiorstwo.

Audyt kapitału intelektualnego to narzędzie opracowane w 1996 roku przez Brooking służące do pomiaru kapitału intelektualnego. Metoda ta definiuje kapitał intelektualny jako składową czterech elementów: aktywów odnoszących się do ludzi, aktywów infrastrukturalnych, aktywów rynkowych oraz aktywów majątku intelektualnego.

Aktywa odnoszące się do ludzi to przede wszystkim kreatywność, przedsię-biorczość, umiejętność rozwiązywania problemów, aktywa infrastrukturalne są związane z procesami odpowiadającymi za funkcjonowanie przedsiębiorstwa, są to wszelkiego rodzaju technologie. Natomiast aktywa rynkowe określane są przez takie czynniki jak klienci, marka, licencje, kontrakty, kanały dystrybucji, odnoszą się do potencjału rynkowego jednostek. Legalne mechanizmy ochrony majątku przedsiębiorstwa takie jak prawa autorskie, know-how, patenty czy też znaki han-dlowe dotyczą aktywów majątku intelektualnego.

Przedstawione powyżej narzędzie pomiaru kapitału intelektualnego składa się z 3 głównych etapów. Pierwszy z nich to proces diagnostyczny, który ma za

16 A. Ujwary-Gil, Kapitał intelektualny a wartość rynkowa przedsiębiorstwa, s.60.

zadanie udzielić odpowiedzi na około 25 pytań. Wskazane jest by przedsiębior-stwo dążyło do uzyskania jak największej liczby odpowiedzi na zadawane pyta-nia. Do przykładowych pytań należą dotyczące znajomości marki firmy, czy pra-cownicy mają jasno określony podział swoich obowiązków itd. Dzięki odpowie-dziom na postawione pytania możliwe będzie stworzenie wskaźnika kapitału in-telektualnego.

Kolejnym etapem jest audyt kapitału intelektualnego, czyli każdego z czte-rech jego składowych za pomocą odpowiedzi na postawione wcześniej pytania.

Kolejno następuje ocena wszystkich składników kapitału niematerialnego przy wykorzystaniu trzech metod pomiaru wartości¹⁷:

• Rynkowej – wykorzystującej porównania rynkowe do oszacowania war-tości.

• Kosztowej – polegającej na oszacowaniu kosztów zastąpienia zasobu

• Dochodowej – szacującej dochód z produktywności aktywów.

W rezultacie otrzymujemy wartości liczbowe kapitału intelektualnego.