Elementy psychosomatycznego podłoża „ja”

Po przedstawieniu struktur związanych z działaniem sfery somatycznej mogących mieć wpływ na „szkic” neu-ronalnego „ja” można przejść do analizy niektórych proce-sów skutkujących psychicznym uwarunkowaniem transcen-densu. „Liniami” tworzącymi obraz „ja” w tym wymiarze z pewnością są pamięć, emocje i qualia. Poznając ich mapy neuronalne sięgamy do podłoża fenomenów, które decydują o człowieczeństwie.

Najogólniej mówiąc pamięć to przechowywanie naby-tych zmian w zachowaniu w czasie. Zasadniczo wyróżnia się jej dwa rodzaje: deklaratywną i proceduralną. Dekla-ratywna to pamięć doznań, o których można świadomie opowiedzieć lub wywołać jako wyobrażenie pamięciowe.

Proceduralna to długotrwała pamięć zręczności ruchowej, percepcyjnej lub asocjacyjnej, która często wywoływana jest bez udziału świadomości. Wiele zdarzeń związanych z uczeniem się zawiera elementy obu kategorii pamięci.

Ze względu na kryterium czasowe pamięć deklaratywna ma przynajmniej dwie fazy. Pierwsza krótkotrwała (tzw.

STM) dotyczy doznań sprzed kilku sekund, minut, ma ograniczoną pojemność i wymaga ciągłego powtarzania.

Badania u osób z uszkodzeniem kory wykazały, że w mózgu istnieją przynajmniej dwa niezależne podsystemy pamięci krótkotrwałej. Pierwszy to pętla fonologiczna, dzięki której

wypowiedziane dźwięki są zapamiętywane na tyle długo, aby zapewnić płynność mowy. Proces ten wymaga aktyw-ności lewej półkuli mózgowej. Natomiast w pętli -przestrzennej inaczej sensorycznej magazynowane są aktu-alne informacje wzrokowe i przestrzenne. Trwa ona nie więcej niż 1 sekundę i związana jest z utrzymywaniem się śladu zadziałania bodźca. Badania z wykorzystaniem PET wykazały, iż ten rodzaj związany jest z aktywnością prawej półkuli. Druga, długotrwała (LTM) pozwala zacho-wać ślady znacznej ilości doznań trwale lub przez bardzo długi czas, wydaje się, że ma niewyczerpaną pojemność i nie wymaga ciągłego powtarzania. Istnieje klika hipo-tez pamięci trwałej. Jedna z nich podkreśla mechanizm zwiększenia ilości mediatora zgromadzonego w synapsach, po których krąży impulsacja związana z zapamiętywaniem.

Inna kładzie nacisk na powstawanie nowych połączeń mię-dzy neuronami przewodzącymi krążące impulsy nerwowe.

Brane są pod uwagę także zmiany w metabolizmie komó-rek, zwłaszcza w syntezie RNA, DNA i niektórych białek.

Obecnie uważa się, że prawdopodobna jest statystyczna hipoteza zapamiętywania. Pod wpływem bodźców dzia-łających na obwodowe receptory i impulsacji aferentnych, krążących po wieloneuronalnych sieciach, zespoły neu-ronów zmieniają częstotliwość swojej aktywności biolo-gicznej i modulująco wpływają na funkcjonowanie tychże wzorców neuronalnych⁸³.

Pamięć deklaratywna ma najczęściej charakter pamięci świadomej. Ze względu na kryterium kognitywistyczne dzieli się ją na epizodyczna i semantyczną. Pierwsza obej-muje miejsca i zdarzenia. U ludzi skanowanie za pomocą PET wykazało, że związana jest z przyśrodkowym płatem skroniowym i polami kory przedczołowej. Druga dotyczy znaczenia słów, praw, pojęć, formuł, kategorii, wyobra-żeń, a także faktów i ogólnych zasad zebranych w trakcie określonego doświadczenia. Pamięć semantyczna to ina-czej „wiedzieć, że…”. Skanowanie mózgu technika PET wykazało u chorych z zaburzeniami pamięci semantycz-nej zmniejszoną aktywność metaboliczną tkanki mózgo-wej w przednim płacie skroniowym, szczególnie w lemózgo-wej

półkuli.

Pamięć proceduralna jest formą pamięci nieuświado-mionej, dotyczącą umiejętności i nawyków, np. chodze-nia pływachodze-nia itp. Pamięć ta tworzy się powoli, wymaga czasu i powtórzeń. Wykonywania zadań opartych na tej pamięci nie wymaga uświadomienia czy przypominania.

Raz wyuczone nie ulegają zapomnieniu przez lata. Pamięć proceduralna jest wiedzą odpowiadającą na określana mia-nem „wiedzieć, jak…”⁸⁴. Może być nieasocjacyjna lub aso-cjacyjna. Nieasocjacyjna pojawia się w odpowiedzi na tylko jeden rodzaj bodźca. Przykładem takiego uczenia jest habi-tuacja, czyli stopniowe zmniejszanie się lub zanik reakcji na słaby powtarzający się bodziec. Przeciwieństwem jest

83 Por. Longstaff A., Neurobiologia, dz. cyt., s. 473– 477; Konturek S., Fi‑

zjologia…, dz. cyt.., s. 298.

84 Tamże, s. 475–476; Damasio A., Jak umysł…, dz. cyt., s. 150–151.

sensytyzacja, czyli przejściowe zwiększenie wrażliwości na dany bodziec⁸⁵.

Poszukując struktur odpowiedzialnych za pamięć (każdego rodzaju) wielką pomocą służy wiedza osiągnięta dzięki schorzeniom klinicznym. W literaturze dobrze znany i szeroko opisany jest przypadek pacjenta o inicja-łach H.M. z uszkodzeniem płata skroniowego i hipokampa, który cierpiał na lekooporną padaczkę. Usunięto mu chirur-gicznie przyśrodkową część płatów skroniowych, obejmu-jącą ciało migdałowate, dwie trzecie przedniego hipokampa oraz leżącą wokół korę. Operacja skończyła się sukcesem znosząc dokuczliwe napady padaczkowe. Jednak pacjent utracił zdolność zapamiętywania nowych informacji doty-czących bodźców i zdarzeń. Uszkodzona została pamięć deklaratywna, natomiast pamięć krótkotrwała i dawnych zdarzeń utrzymała się na dobrym poziomie. Najbardziej dokuczająca była jednak amnezja następcza, przejawiająca się całkowitą niemożnością tworzenia nowej pamięci dłu-gotrwałej. Pacjent nie potrafił utrzymać w pamięci zdarzeń, miejsc, osób, z którymi się stykał w czasie dłuższym niż trwa pamięć krótka. Wyniki kolejnych badań wykazały, że zachował on zdolność do przechowywania i użycia pew-nych informacji. Nie sprawiał mu trudności test, w którym osoba badana musi odtworzyć wzór prezentowany jako odbicie w lustrze. Problem polegał na tym, że mimo wie-lokrotnego powtarzania testu pacjent nigdy nie pamiętał, że wykonał już to zadanie, stąd za każdym razem od nowa należało mu wyjaśnić zasady postępowania⁸⁶. Na podstawie tego przypadku oraz innych podobnych można wyszcze-gólnić struktury najbardziej zaangażowane w tworzenie i utrwalanie pamięci. W perspektywie powyższej, wzbo-gaconej wynikami licznych badań i doświadczeń neuro-biologiczny portret pamięci tworzy się w oparciu o struk-tury hipokampa, ciała migdałowatego, płata skroniowego, a także móżdżku i jąder podkorowych.

Hipokamp jest zakrzywioną warstwą korową, zagłębia-jącą się od strony przyśrodkowej do wnętrza płata skronio-wego. Można wyróżnić trzy strefy: hipokamp właściwy – róg Ammona, zakręt zębaty, podkładkę. Na przekrojach poprzecznych zakręt zębaty i hipokamp właściwy przybie-rają formę dwóch splecionych ze sobą liter C. Hipokamp właściwy i zakręt zębaty są trójwarstwowymi strukturami posiadającymi powierzchownie położoną warstwę drobi-nową i głębiej położoną warstwę różnokształtną. Pomiędzy nimi w zakręcie zębatym leży warstwa komórek ziarnistych, a w hipokampie właściwym piramidowych. Poniżej warstwy wyściółkowej komory bocznej znajduje się koryto zawie-rające włókna aferentne i eferentne, które tworzą pęczek zwany strzępkiem hipokampa. Przechodzi on w odrębny pęk włókiem zwany odnogą sklepienia. Dwie odnogi łącząc

85 Warunkiem koniecznym wytworzenia klasycznego odruchu warunko-wego jest zbieżność w czasie bodźca warunkowarunko-wego i następującego po nim bezwarunkowego, np. pokarm lub ból. Bodziec warunkowy musi zawsze występować krótko przed bezwarunkowym, por. tamże, s. 478–474.

86 Nolte J., Mózg człowieka… II, dz. cyt., s. 282; Longstaff A. Neurobiolo‑

gia., dz. cyt., s. 486. Na temat zaburzeń pamięci więcej: Prusiński A. Neuro‑

logia praktyczna, Warszawa 2005, s. 134–140.

się tworzą trzon sklepienia. W pobliżu otworu międzyko-morowego pęczek dzieli się tworząc słupy sklepienia⁸⁷.

Hipokamp jest podzielony na kilka warstw. Każda ze stref jest wąskim podłużnym pasem. Określa się je jako sektory CA, podzielone na obszary CA 1,2,3. Projekcja wewnętrzhipokampowa ma swoją ustaloną strukturę. Neu-rony zakrętu zębatego wysyłają projekcje przede wszystkim do komórek piramidowych CA 3, których kolaterale aksonów docierają do neuronów piramidowych w CA 2 i Ca 1. Sektor CA 1 łączy się z podkładką, gdzie powstaje większość pro-jekcji wychodzących z hipokampa⁸⁸. Jest strukturą bogatą w połączenia z innymi strukturami mózgowymi. Aksony komórek piramidalnych pola CA3 rozgałęziają się i tworzą włókna spoidłowe docierające do hipokampa po drugiej stronie. Włókna eferentne przez sklepienie dążą do wzgó-rza i ciał suteczkowatych podwzgówzgó-rza. Dochodzą do jądra wzgórza przedniego, które wysyła projekcję do kory obręczy.

Powstaje droga rozpoczynająca się w hipokampie, wiodąca przez sklepienie, ciała suteczkowate, jądro przednie wzgórza, zakręt zębaty i część zakrętu przyhipokampowego ostatecz-nie wracając do hipokampa. Jest to krąg Papeza. Aksony neuronów CA1 docierają do podpory i kory śródwęchowej, która otrzymuje połączenia z kory asocjacyjnej oczodołowej, czołowej, ciemieniowej i skroniowej. Pozostałe połączenia nerwowe hipokampa to wejścia cholinergiczne z przegrody mózgu z ciała migdałowatego, oraz drogi noradrenergiczne i serotnionoergiczne układu siatkowatego pnia mózgu. Mają one charakter modulujący. W hipokampie obecne są także interneurony hamujące, w których przekaźnikiem jest kwas GABA. Połączenie te zapewniają dopływ zróżnicowanych informacji potencjalnie ważnych dla pamięci deklaratywnej⁸⁹. Wartym podkreślenia jest, że hipokamp wykazuje właściwości bioelektryczne w postaci fal T o amplitudzie dochodzącej do 500 mV i częstotliwości około 4–7 Hz. Prze-kraczają one amplitudę wszystkich znanych fal w zapisie EEG. Fale T są wyrazem synchronizacji czynności bioelek-trycznej mózgu. Występują najwyraźniej w czasie reakcji orientacyjnej i czuwania, co wskazuje na związek hipo-kampa z mechanizmami wzbudzenia uwagi. Przypuszcza się, że fale te są wynikiem krążenia impulsów po zamkniętych kręgach neuronalnych obejmujących kolejno pola czuciowe i kojarzeniowe, zakręt obręczy, zakręt hipokampa i hipo-kamp, sklepienie, ciała suteczkowate, jądro przednie wzgó-rza, i z powrotem zakręt obręczy. W związku ze zmianami aktywności bioelektrycznej w czasie reakcji orientacyjnej przyjmuje się, że hipokamp odgrywa rolę w procesach zapa-miętywania, a zwłaszcza w pamięci świeżej i uczeniu. Dzięki hipokampowi świeży materiał pamięciowy jaki gromadzi się w ciągu dnia, podlega segregacji i utrwalania w nocy.

Połączenia z innymi strukturami mózgu, struktura mor-fologiczna oraz specyficzne właściwości bioelektryczne

87 Tamże, s. 285.

88 Por. Longstaff A. Neurobiologia., dz. cyt., s. 497–498; Nolte J., Mózg człowieka… II, dz. cyt., s. 285, przyp. **.

89 Por. Nolte J., Mózg człowieka… II, dz. cyt., s. 285.; Longstaff A., Neuro‑

biologia, dz. cyt., s. 497.

sprawiają, że w hipokampie może zostać zachowany nie-mal każdy rodzaj informacji.

Ciało migdałowate to zespół jąder położonych w przednio -przyśrodkowej części płata skroniowego, będący jednym z głównych elementów układu limbicznego. Połącze-nia czynnościowe ciała migdałowatego wskazują na jego rolę w uczeniu się awersyjnym. Wysyła ono projekcje pobudza-jącą do układu cholinergicznego, związanego z procesami uwagi oraz do układu współczulnego, a także aktywuje uwalnianie hormonów stresu. Proces tworzenia się pamięci awersyjne zachodzi, gdy neutralny bodziec warunkowy, np. dźwięk jest łączony w czasie z bodźcem bezwarun-kowym, np. bodźcem bólowym. Po kilku skojarzeniach obu bodźców nabierają znaczenia wzmocnienia negatyw-nego i wywołują warunkową reakcję strachu. Związane jest to z wyładowań w jądrze środkowym ciała migdałowatego.

Elektryczna stymulacja ciała migdałowatego u ludzi podczas operacji chirurgicznych wywołuje odczucia relacjonowane przez pacjentów jako niepokój i strach.

Emocjonalne stany są efektem aktywności synaps w podstawno -bocznej części ciała migdałowatego. Informa-cja dotycząca dźwięków, widoków i innych bodźców dociera do podstawno -bocznej części ciała migdałowatego z większą szybkością przez wzgórze z mniejszą przez ośrodki kory asocjacyjnej. Bodziec bezwarunkowy (awersyjny lub przy-jemny) powoduje aktywacje receptorów NMDA, po której następuje długotrwałe wzmocnienie synaptyczne w neuro-nach części podstawno -bocznej ciała migdałowatego. Póź-niej następuje faza syntezy białek, co utrwala – często już na zawsze – że reakcja pierwotnie wywołuje tę samą lub podobną odpowiedź emocjonalną. Odpowiedzi warunkowe na proste bodźce mogą być szybko przewodzone drogą przez wzgórze a następnie modyfikowane w odpowiedni sposób w korze mózgu. Zdolność zapamiętywania dobra i zła zatem wynika z połączeń między ciałem migdałowatym a płatem skroniowym, a w nim szczególnie z hipokampem⁹⁰. Z płatem skroniowym połączone są struktury międzymózgowia, które mogą odgrywać rolę w procesach pamięciowych. Główna projekcja wychodząca z hipokampa idzie przez sklepienie do ciał suteczkowatych w podwzgórzu, które z kolei łączą się jądrami przednimi wzgórza. Ponadto, pola kory skro-niowej (i ciało migdałowate) tworzą połączenia z jądrem grzbietowo -przyśrodkowym wzgórza⁹¹.

Kora przedczołowa uważana jest za strukturę mózgową symbolizującą człowieczeństwo. Jej funkcjonowanie zwią-zane jest czynnościami intelektualnymi takimi jak np. roz-wiązywanie złożonych problemów czy zachowania planowe.

Jednocześnie traktuje się ją jako magazyn pamięci. W korze mózgu znajduje się około 3 × 10⁹ neuronów. Przyjmuje się,

90 Por. Longstaff A., Neurobiologia, dz. cyt., s. 489–490; Nolte J., Mózg człowieka…, dz. cyt., s. 288–320.

91 Tamże, s. 489. Również objawy kliniczne choroby Krosakoffa, czyli amne-zja wsteczna i następcza, świadczą o udziale struktur międzymózgowia w pro-cesach poznawczych. Osoby z tą chorobą przejawiają neurodegeneracyjne zmiany w jądrze grzbietowo -przyśrodkowym wzgórza, w ciałach suteczko-watych oraz innych obszarach mózgu, które ulegają uszkodzeniu z powodu niedoboru tiaminy (B1) wywołanym długotrwałym alkoholizmem. Por. tamże.

że do przechowania jednego bitu informacji potrzeba prze-ciętnie około 10 neuronów, czyli pojemność magazynu infor-macji mózgu wynosi 3 × 10⁸ bitów. Jeżeli założyć, że w ciągu sekundy percepcji podlega około 20 bitów, to w ciągu 70 lat życia, czuwając przeciętnie 16 godz. na dobę, percypu-jemy około 300 miliardów (3 × 10¹⁰) bitów, czyli 100 razy więcej niż zdolny jest zgromadzić nasz magazyn pamię-ciowy mózgu. Zatem około 99% informacji, jakie docierają do naszej świadomości i pamięci świeżej musi zostać wyeli-minowanych z mózgu, czyli ulega zapomnieniu. Zaledwie 1% percypowanych wrażeń może trafić do pamięci trwałej.

Podstawową cechą pamięci jest zdolność wyboru i magazy-nowania potrzebnych informacji i zapominanie zbędnych.

Chroni to mózg przed zalewem niepotrzebnych informacji docierających z narządów zmysłowych do naszej świado-mości. Przypuszczenie, że kora przedczołowa jest miejscem przechowywania pamięci opierają się na strukturze licz-nych połączeń neuronallicz-nych. Włókna kojarzeniowe tworzą zwrotne połączenia z innymi polami korowymi, co oznacza, że otrzymuje informacje wzrokowe, słuchowe, i somato-sensoryczne. Jest połączona także z przyśrodkowym pła-tem skroniowym i wzgórzem grzbietowo -przyśrodkowym, strukturami, których rola w procesach pamięci jest dobrze udokumentowana. U ludzi uszkodzenia kory przedczoło-wej powodują zaburzenia pamięci bezpośredniej w zada-niach, które wymagają użycia świeżo zapamiętanych danych.

Osoby z takimi uszkodzeniami mają trudności rysowa-nia właściwej drogi w labiryntach. Popełrysowa-niają wielokrot-nie te same błędy, po czym kontynuują rozwiązywawielokrot-nie zadania od początku labiryntu, a nie jak to czynią osoby zdrowe – od miejsca, w którym popełniły błąd⁹².

W procesy związane z pamięcią niedeklaratywną zaan-gażowany jest móżdżek. Zjawisko LTD jest szczególnie dostrzegalne w korze móżdżku. Synapsy wykorzystują CA++ jako sygnalizator w celu regulacji receptorów AMPA.

Każde pobudzenie włókien w wyniku napływu jonów CA++

aktywuje proces prowadzący do usunięcia synaptycznych receptorów AMPA między komórkami Purkiniego a włók-nami równoległymi, co prowadzi do zjawiska LTD. Jed-nocześnie przez komórki Purkiniego i aktywne włókna pnące i równoległe zostaje wyhamowane uwalnianie glu-taminianu. Włókna pnące wydają się być kluczowym ele-mentem w procesie uczenia się zachodzącym w móżdżku.

Dostarczają sygnały do „nauczenia się” lub „błędu” podczas aktywności włókień równoległych⁹³.

W pamięć zaangażowana jest także aktywność jąder podstawnych. Chodzi głównie o pamięć będąca skutkiem doświadczenia życiowego. Jądra podstawne wpływają na powstawania pamięci proceduralnej dzięki swym połą-czeniom z korą płatów czołowych a także innymi obsza-rami korowymi. Są one szczególnie ważne dla nawyków oraz wzorców zachowań⁹⁴.

92 Tamże, s. 491–492; Konturek M., Fizjologia..., dz. cyt., s. 294–295.

93 Por. Nolte J., Mózg człowieka…, dz. cyt., s. 291.

94 Tamże, s. 289.

W perspektywie ewolucyjnej dzięki pamięci organi-zmy dostosowywały się do życia i rozwijały. W przypadku osoby ludzkiej proces ten osiągnął wyjątkowe sukcesy, ponieważ człowiek z pamięci uczynił narzędzie uczenia się i intelektualnego doskonalenia. Związek między STM a LTM jako komponentami uczenia się nie jest do końca znany. Jeden z modeli zakłada, że większość z docierającej informacji zostaje utracona z powodu zanikania pamięci krótkotrwałej. Jednak niektóre elementy zostają wzmoc-nione poprzez procesy uwagi i wzbudzania, dzięki czemu przechodzą do magazynu pamięci długotrwałej. Proces zmiany pamięci z świeżej w trwała nosi nazwę konsolidacji pamięci. Przyjmuje się, że z całkowitej liczby informacji około 10 9 bitów/s docierających z narządów zmysłowych do kory czuciowej w stanie pełnego czuwania, wprowa-dzonych zostaje do pamięci trwałej nie więcej niż 20 bitów.

Według koncepcja Hebba uczenie się i pamięć związane są ze zmianami strukturalnymi w obrębie sieci neuronów, po których krążą impulsy powstałe w wyniku uaktywnienia przez bodźce środowiskowe. Krążące impulsy powodują zmiany, prawdopodobnie na zakończeniach synaptycznych lub o charakterze śladów nietrwałych albo trwałych. Do wła-ściwego wytworzenia śladów pamięciowych konieczny jest pewien poziom „wzbudzenia” kory, który zależy od aktyw-ności układu siatkowatego. Przy optymalnym wzbudzeniu kory zmiany w synapsach są tym większe im dłużej krążą impulsy po zamkniętych sieciach i obwodach neuronalnych⁹⁵. Neuronalny proces zapamiętywania przebiega etapami.

Informacje pamięci krótkotrwałej zostają niemal całkowi-cie zapomniane, chyba że zostaną wprowadzone na dro-dze ćwiczeń do pierwszego etapu pamięci trwałej, tzw.

pamięci pierwotnej. Przenoszenie z pamięci sensorycz-nej do pierwotsensorycz-nej wymaga werbalizacji i pewnego czasu, zwykle kilku sekund, po czym przechodzi do zapomnie-nia albo gromadzezapomnie-nia tych informacji na kolejnym etapie konsolidacji pamięciowej tzw. pamięci wtórnej, która może trwać od kilku minut do kilku lat. Konsolidacja pamięci w postaci pamięci wtórnej na drodze ćwiczenia może osią-gnąć następny etap, czyli pamięć trzeciorzędową, która utrzymuje się przez całe życie. Ta konsolidacja pamięci zachodzi w czasie krążenia impulsów pomiędzy strukturami podkorowymi i korowymi. Wówczas dochodzi do utrwale-nia wzorców aktywności w synapsach komórek nerwowych kory mózgu, szczególnie płatach skroniowych⁹⁶.

Proces zapamiętywania pozostawia trwałe ślady pamię-ciowe tzw. engramy w neuronach, prawdopodobnie w obrę-bie synaps. Zmiany te są tak trwałe, że nie znikają nawet pod wpływem narkozy, nieprzytomności lub oziębienia mózgu. Utrzymują się do końca życia i to oddzielnie w każ-dej półkuli. Przyjmuje się, że w okresie zmiany pamięci pierwotnej we wtórną istotne znaczenie posiada krążenie impulsów po zamkniętych kręgach neuronalnych z kory

95 Por. Longstaff A., Neurobiologia, dz. cyt., s. 478; Konturek M., Fizjolo‑

gia…, dz. cyt., s. 293–295.

96 Por. Konturek S., Fizjologia…, dz. cyt., s. 295–296; Damasio A., Jak umysł…, dz. cyt., s. 144–147.

czuciowej mózgu, dokąd impulsy dopływają z receptorów obwodowych do okolic kojarzeniowych w płatach czoło-wych, potylicznych, skroniowych i ciemienioczoło-wych, i dalej z zakrętu obręczy do zakrętu hipokampa, ciał suteczkowa-tych podwzgórza i do jąder przednich wzgórza. Za pośred-nictwem jąder przyśrodkowo -grzbietowych wzgórza impul-sacja powracają z powrotem do kory kojarzeniowej i potem znów do kory zakrętu. To wielokrotne krążenie impulsów pozostawia początkowo ślad (engram) dynamiczny, a potem w miarę dalszej konsolidacji tej pamięci – ślad trwały, struk-turalny, dotyczący głownie synaps⁹⁷.

Z punktu wiedzenia neurokognitywistycznego pamięć jest psychicznym podłożem tożsamości ludzkiego transcen-densu. Sprawia, że „ja” z przeszłości i aktualnie doświad-czane jest tym samym podmiotem wewnętrznym. Neuro-biologiczne elementy tworzenia się pamięci stanowią zatem w jakiś sposób linii nakreślające trwałość i niezmienność „ja”

wobec upływającego czasu i zmieniających się zdarzeń.

Świadomość nie rozgrywa się publicznie lecz we wnę-trzu organizmu. Jednak wiąże się z pewną liczbą objawów zewnętrznych. Do najbardziej wyrazistych należą emocje, uczucia i popędy.

Emocje to zbiór reakcji organizmu i w organizmie, spo-śród których wiele uzewnętrznia się i staje się widocznymi dla postronnych obserwatorów⁹⁸. Termin uczucie odnosi się bardziej do osobistego doświadczenia emocji. Poza uczu-ciami efektem emocji mogą być zachowania instynktowne i popędliwe. Mają charakter najbardziej biologiczny przez to porównywalny. Popędy jako wewnętrzne źródło działania zwierzęcia lub człowieka również są wynikiem pobudzenia pewnych zespołów struktur mózgowych, głównie związa-nych z układem limbicznym i podwzgórzem, które urucha-miają aktywność organizmu ukierunkowaną na zaspokojenie danej potrzeby biologicznej lub unikanie zagrożenia⁹⁹.

Emocje to zbiór reakcji organizmu i w organizmie, spo-śród których wiele uzewnętrznia się i staje się widocznymi dla postronnych obserwatorów⁹⁸. Termin uczucie odnosi się bardziej do osobistego doświadczenia emocji. Poza uczu-ciami efektem emocji mogą być zachowania instynktowne i popędliwe. Mają charakter najbardziej biologiczny przez to porównywalny. Popędy jako wewnętrzne źródło działania zwierzęcia lub człowieka również są wynikiem pobudzenia pewnych zespołów struktur mózgowych, głównie związa-nych z układem limbicznym i podwzgórzem, które urucha-miają aktywność organizmu ukierunkowaną na zaspokojenie danej potrzeby biologicznej lub unikanie zagrożenia⁹⁹.