spadkobiercy ustawowi

na wstępie rozważań nad sytuacją cudzoziemca-spadkobiercy ustawowego należy zaznaczyć, że z art. 7 ust. 2 u.n.n.c. wynika, iż „przepisów ustawy nie stosuje się do nabycia nieruchomości w drodze dziedziczenia lub zapisu win-dykacyjnego przez osoby uprawnione do dziedziczenia ustawowego”. nabycie nieruchomości rolnej w drodze spadku przez cudzoziemca uprawnionego do dziedziczenia ustawowego nie wymaga zatem uzyskania zezwolenia z art.  1 ust. 1 u.n.n.c. ani nie podlega wpisowi do właściwego rejestru. Katalog ten obej-muje zarówno sytuacje powołania do dziedziczenia ab intestato z mocy posta-nowień statutu spadkowego, jak i na podstawie testamentu, pod warunkiem, że osoba przejmująca własność nieruchomości uprawniona jest ustawowo do dzie-dziczenia po spadkodawcy²⁰. Ów stan rzeczy nie zmienia się także, gdy do dzie-dziczenia konkretnego spadkobiercy dochodzi wskutek ingerencji spadkodawcy lub zachowania się innych spadkobierców²¹.

Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego w art. 2a ust. 3 pkt 2 wskazuje, że przepisy ustawy wprowadzające podmiotowe i przed-miotowe ograniczenia nie znajdują zastosowania do nabycia nieruchomości rol-nej w wyniku dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego.

zatem zarówno spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy²² nabywają nie-ruchomość rolną bez względu na status rolnika indywidualnego oraz posiadaną powierzchnię nieruchomości rolnych. nie ma także znaczenia, czy należą do kategorii osób bliskich w rozumieniu art. 2 pkt 6 u.k.u.r., czy są to inne osoby fi-zyczne, osoby prawne, w tym cudzoziemcy. Ponadto, odesłanie zawarte w art. 2b ust. 4 u.k.u.r. zwalnia spadkobierców oraz zapisobierców windykacyjnych z wy-mienionych w art. 2b ust. 1 i 2 u.k.u.r. obowiązków (tj. prowadzenia gospodar-stwa rolnego przez okres co najmniej 5 lat oraz zakazu zbywania lub oddawania w posiadanie innym podmiotom nieruchomości rolnej). Ustawa nie pozostaje

20 f. Hartwich proponuje tutaj szerszą interpretację, wskazując, że przepis art. 7 ust. 2 u.n.n.c.

jest na tyle ogólny, by usprawiedliwić twierdzenie, że ograniczenia u.n.n.c. nie znajdą zastosowa-nia w każdej sytuacji, gdy cudzoziemiec – osoba uprawniona do dziedziczezastosowa-nia ustawowego po jakimkolwiek spadkodawcy (niekoniecznie tym, którego nieruchomość dziedziczy) – nabędzie nieruchomość w drodze dziedziczenia; zob. f. Hartwich: Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców. bydgoszcz 2010, s. 9–98.

21 z takimi sytuacjami będziemy mieli do czynienia przy wydziedziczeniu spadkobiercy ustawowego, zrzeczeniu się dziedziczenia przez kandydata na spadkobiercę czy złożeniu oświad-czenia o odrzuceniu spadku; zob. M. Pazdan: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce…, s. 222; wyrok nsa z dnia 9 czerwca 2016 r., ii osK 2298/14. lEGalis nr 1485940.

22 Uznaje się, że skoro ustawodawca nie precyzuje trybu, w jakim dochodzi do dziedziczenia zwolnionego z rygorów związanych z nabyciem nieruchomości rolnych, regulacja obejmuje naby-cie zarówno w wyniku dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego; zob. J. bieluk: Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Komentarz. Warszawa 2016. lEGalis.

jednak bez wpływu na sytuację wymienionych osób. równocześnie bowiem art. 4 ust. 1 pkt 4 lit. a u.k.u.r. przyznaje KoWr działającemu na rzecz skarbu Państwa prawo nabycia²³, pochodzącej z dziedziczenia lub zapisobrania windykacyjne-go, nieruchomości rolnej za zapłatą ceny tej nieruchomości²⁴. zgodnie z art. 4 ust. 5 pkt 1 lit. c u.k.u.r. w zw. z art. 598 § 1 Kodeksu cywilnego²⁵, nabywca nie-ruchomości rolnej należący do kręgu wymienionych osób zobowiązany jest do niezwłocznego zawiadomienia KoWr o nabyciu, natomiast KoWr ma prawo skorzystać z przysługującego mu uprawnienia w terminie jednego miesiąca od otrzymania zawiadomienia, chyba że zachodzi któryś z przypadków wyłączają-cych prawo nabycia. dla tematyki tego opracowania interesujące są dwa z nich²⁶: – nabycie przez osobę bliską zbywcy (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. b u.k.u.r.),

– nabycie w wyniku dziedziczenia ustawowego albo dziedziczenia przez rolnika indywidualnego (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. c u.k.u.r.).

Według u.n.n.c., istotne znaczenie ma określenie kręgu „osób uprawnio-nych do dziedziczenia ustawowego”. nasuwa się zatem pytanie, czy chodzi wyłącznie o osoby, które w danej sytuacji odziedziczyłyby po spadkodawcy na podstawie ustawy, czy w ogóle o wszystkie osoby mogące potencjalnie dzie-dziczyć ustawowo po spadkodawcy, bez względu na to, czy owe szanse urze-czywistnione zostaną w konkretnych okolicznościach. W doktrynie wskazuje się trafność drugiej interpretacji²⁷. zagadnieniem tym zajmował się także sąd najwyższy, który na gruncie ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce

23 Które przyjmuje formę jednostronnego oświadczenia o nabyciu nieruchomości.

24 z ust. 2 wymienionego artykułu można wywnioskować, że „Jeżeli cena nie wynika z treś- ci czynności prawnej, orzeczenia sądu, organu administracji publicznej albo orzeczenia sądu lub organu egzekucyjnego wydanego na podstawie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym, wartość rynkową nieruchomości rolnej KoWr określa przy zastosowaniu sposobów określenia wartości nieruchomości przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomościami”.

25 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. dz.U. 2019, poz. 1145 [dalej: k.c.].

26 trzeci przypadek dotyczy nabycia przez rolnika indywidualnego w wyniku zapisu win-dykacyjnego (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. d u.k.u.r.), które znalazło się poza spektrum tego opracowa-nia. z. truszkiewicz wskazuje ponadto, że prawo nabycia nie przysługuje w przypadku nabycia w drodze dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego: 1) w wyniku którego następuje powiększenie gospodarstwa rodzinnego, 2) za zgodą dyrektora Generalnego KoWr, 3) przez następcę w ro-zumieniu art. 84 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników; zob.

z. Truszkiewicz: O kilku podstawowych zagadnieniach na tle ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego (część II). „rejent” 2017, nr 11, s. 6.

27 zob. M. Pazdan: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce…, s. 223; r. sztyk: Nowe zasady nabywania nieruchomości przez cudzoziemców. „rejent” 1996, nr 7–8, s. 91; i. Were-śniak-Masri: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców w Polsce…, s. 113; f. Hartwich:

Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców…, s. 98–99; H. Kasprzyk: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców…, s. 98. autor dodatkowo zwraca uwagę, że taka interpreta-cja łagodzi krytykowane ograniczenia swobody testowania, wprowadzone do ustawy o nabywa-niu nieruchomości przez cudzoziemców nowelą z 1996 r.

gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości²⁸ stwierdził, że pod pojęciem „osóby uprawnione do dziedziczenia ustawowego po osobie dokonującej sprzedaży”

rozumie się „wszystkie osoby, które mieszczą się w katalogu potencjalnych spadkobierców ustawowych wymienionych w przepisach Kodeksu cywilnego, a więc niekoniecznie osoby powołane w pierwszej kolejności do dziedzicze-nia”²⁹. dla spadkobierców ustawowych dziedziczących na podstawie testamen-tu oznacza to, że według u.n.n.c. nie jest konieczne utrzymanie w testamencie kolejności dziedziczenia adekwatnej do tej z k.c.³⁰ Ujęcie to pozwala na gruncie art. 7 ust. 2 u.n.n.c. uwzględniać w sposób najpełniejszy konstytucyjną ochro-nę dziedziczenia³¹.

Mimo że u.n.n.c. wprost odsyła do u.k.u.r., unormowania tej ostatniej w nie-wielkim stopniu korespondują z wymienioną kategorią osób. sytuacja spadko-biercy ustawowego paradoksalnie wydaje się nie budzić wątpliwości, jeżeli nale-ży on do kręgu osób bliskich zbywcy w rozumieniu u.k.u.r.³² bądź jest rolnikiem indywidualnym³³. Wyłączenie prawa nabycia jest również bezsprzeczne w przy-padku dziedziczenia ustawowego. Jednakże w u.k.u.r. jest mowa jedynie o na-byciu „w wyniku dziedziczenia ustawowego” (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. c u.k.u.r.), które obejmuje węższą grupę osób aniżeli „uprawnione do dziedziczenia usta-wowego” w rozumieniu u.n.n.c. Ponadto, zwraca się uwagę, że osoby dziedziczą-ce z ustawy mogą zostać powołane do spadku również z testamentu. Literalna interpretacja u.k.u.r. skłania w tym przypadku do wniosku, że zaktualizuje się wówczas prawo nabycia KoWr. tymczasem zdania w doktrynie są podzielone.

i tak z.  truszkiewicz uważa, że prawo nabycia zostanie wyłączone, nie moż-na bowiem różnicować sytuacji osoby dziedziczącej ustawowo tylko dlatego, że został sporządzony testament³⁴. natomiast J. bieluk nie podziela tego zdania,

28 Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomo-ści. dz.U. 1989, nr 14, poz. 74 ze zm.

29 Uchwała sn z dnia 13 lutego 1991 r., iii czP 1/91. lEGalis nr 27237.

30 I. Wereśniak-Masri: Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców w Polsce…, s. 113.

31 f. Hartwich: Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców…, s. 99.

32 nasuwa się pytanie, czy spadkodawcę możemy potraktować jako zbywcę nieruchomości na potrzeby u.k.u.r. na problem ten zwrócił uwagę m.in. J. Grykiel, który uważa, że skoro w dziedziczeniu w ogóle nie występuje zbywca, to równocześnie nie znajdzie zastosowania wyjątek odnoszący się do osób bliskich zbywcy, co jednak zdaje się pozostawać w sprzeczności z ogólnymi celami u.k.u.r. Według tego autora, szersze ujęcie osób bliskich wymagałoby prze-łamania wykładni literalnej; zob. J. Grykiel: Ograniczenia obrotu nieruchomościami rolnymi oraz prawami udziałowymi w spółkach po nowelizacji ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego.

„Monitor Prawniczy” 2016, nr 12, s. 627. lEGalis; inaczej twierdzi z. truszkiewicz; por.

z. Truszkiewicz: O kilku podstawowych zagadnieniach na tle ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego (część II)…, s. 6.

33 szerzej na temat przypisania cudzoziemcowi statusu rolnika indywidualnego J. Górecki:

Nabywanie nieruchomości rolnych przez cudzoziemców…, s. 2–3.

34 z. Truszkiewicz: Dziedziczenie i dział spadku rolnego po nowelizacji z 2016 r. ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego. „rejent” 2018, nr 1, s. 3.

twierdząc, że nawet gdy treść testamentu wskazuje na spadkobierców ustawo-wych, a nie są oni osobami bliskimi (art. 2 pkt 6 u.k.u.r.), prawo nabycia KoWr nadal istnieje³⁵. W literaturze podkreśla się paradoks tej regulacji³⁶, którą należy odnieść per analogiam do zapisu windykacyjnego.

Kolejny problem dotyczy wyboru prawa, według jakiego należy ustalać krąg spadkobierców ustawowych – czy ma to być prawo polskie, czy też prawo właś- ciwe dla dziedziczenia ustawowego (statut spadkowy). Dla u.n.n.c. argumentu dostarcza art. 7 ust. 2 zd. 2 u.n.n.c., który stanowi: „Jeżeli prawo właściwe dla dziedziczenia nie przewiduje dziedziczenia ustawowego, do oceny, czy nabywca nieruchomości jest osobą uprawnioną do dziedziczenia ustawowego, stosuje się prawo polskie”. oznacza to, że wyznaczenie „osób uprawnionych do dziedzicze-nia ustawowego”, w rozumieniu art. 7 ust. 2 zd. 1 u.n.n.c., następuje, co do za-sady, według postanowień statutu spadkowego³⁷. równolegle wątpliwości budzi jednak fraza „nie przewiduje dziedziczenia ustawowego”. Wskazuje się³⁸ bowiem, że nie istnieją systemy prawne, w których brak jest dziedziczenia ustawowego, natomiast faktem jest, że nie w każdym z nich występuje sukcesja uniwersalna.

czy zatem prawodawca miał na myśli obce prawo spadkowe nieposługujące się mechanizmem sukcesji uniwersalnej, czy raczej sytuację, gdy obce prawo kreuje węższy krąg spadkobierców ustawowych aniżeli prawo polskie³⁹? Ponieważ

ra-35 J. bieluk: Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego…

36 P. Księżak: Nabycie nieruchomości rolnej wskutek sukcesji „mortis causa” w świetle przepi-sów o kształtowaniu ustroju rolnego. W: Nieruchomości w praktyce notarialnej. Red. P. Księżak, J. Mikołajczyk. Warszawa 2017, s. 156.

37 Wcześniejsza redakcja tego przepisu, w której zamiast „o prawie właściwym dla dziedzi-czenia” mowa była o „prawie ojczystym spadkodawcy”, została w doktrynie skrytykowana; zob.

M. Pazdan: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce…, s. 224; P. czubik: Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z 1920 r. a prawo właściwe dla sprawy spadkowej wynikające z rozporządzenia europejskiego nr 650/2012. Polemiki i refleksje. „rejent” 2016, nr 7, s. 144–150 – zarzucano jej przede wszystkim nieuwzględnienie faktu, że prawem właściwym dla dziedzicze-nia nie zawsze jest prawo ojczyste spadkodawcy, jako przykład podając odesłanie czy apatrydów.

Wskazywano także na nieplanowane rezultaty, jak w sytuacji oceny dokonywanej przez pryzmat prawa polskiego, ze względu na prawo ojczyste spadkodawcy, choć ten ostatni jako właściwe dla sprawy spadkowej po sobie wybrał prawo inne niż ojczyste (zob. ibidem, s. 146); wreszcie rozpo-rządzenie Parlamentu Europejskiego i rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie ju-rysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia Europejskiego Poświadczenia spadkowego (dz.Urz. UE l 201, s. 107) wskazuje jako prawo właściwe dla dzie-dziczenia prawo miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy w chwili jego śmierci.

38 zob. M. Pazdan: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce…, s. 225. Jednocześnie P. czu-bik zaznacza, że prawo obce może nie znać dziedziczenia ustawowego; zob. P. czuP. czu-bik: Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z 1920 r.…, s. 142.

39 na problem ten zwraca uwagę M. Pazdan, podając w wątpliwość pierwszą tezę. Wspomnia-ny autor wskazuje, że w systemach odrzucających sukcesję uniwersalną występują ustawowi bene-ficjariusze spadkowi (jako odpowiednik uprawnionych do dziedziczenia ustawowego), a także moż-liwe jest ustalenie ich kręgu; zob. M. Pazdan: Nabycie nieruchomości położonej w Polsce…, s. 225.

cjonalniejsza wydaje się druga koncepcja, prawo polskie znajdzie zastosowanie w każdym przypadku, gdy wyznaczony przez nie krąg osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego będzie szerszy od kręgu spadkobierców ustawowych według prawa obcego. co istotne, w omawianym zakresie prawo polskie nie uzyska przymiotu statutu spadkowego, wypierając prawo właściwe dla dziedzi-czenia, a ograniczy się jedynie do stwierdzenia, czy danego cudzoziemca można zaliczyć do kręgu spadkobierców ustawowych po spadkodawcy, czy też nie.

Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego nie zawie-ra żadnych postanowień dotyczących pzawie-rawa właściwego dla oceny dziedziczenia ustawowego, dlatego też – sugerując się u.n.n.c. – logiczne byłoby rozpatrywanie dziedziczenia ustawowego przez pryzmat statutu spadkowego. Równocześnie jed-nak u.k.u.r. nie należy do tzw. prawa obcych, lecz do statutu rzeczowego państwa, w którym znajduje się jej przedmiot, co skłania do zastosowania prawa polskiego.

a co w sytuacji, gdy prawo obce faktycznie nie znałoby dziedziczenia ustawowego?

zatem chociaż sytuacja spadkobierców ustawowych z pozoru może się wyda-wać jasna, cudzoziemiec należący do kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego po spadkodawcy, który pragnie nabyć nieruchomość rolną położoną w Polsce w drodze sukcesji mortis causa, musi zmierzyć się z licznymi kompli-kacjami i utrudnieniami. Uwagę zwraca przede wszystkim absolutny brak kore-spondencji analizowanych ustaw, w założeniu skierowanych do obywateli obcych państw. o ile u.n.n.c. dość rozsądnie wyłącza spod ograniczeń szeroką kategorię

„osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego” po spadkodawcy, nie różnicu-jąc przy tym dziedziczenia ustawowego i testamentowego, u.k.u.r. idzie w zupełnie innym kierunku, niepotrzebnie kreując dwa zbiory, których wzajemny stosunek można w uproszczeniu opisać jako zawieranie się jednego w drugim. Chodzi oczy-wiście o „osoby bliskie zbywcy” oraz o „nabycie w wyniku dziedziczenia ustawo-wego (albo dziedziczenia przez rolnika indywidualnego)”. o ile bowiem dziedzi-czenie przez rolnika indywidualnego jeszcze jest w pewnym stopniu uzasadnione (podyktowane ogólnym celem ustawy), o tyle trudno zrozumieć:

– tworzenie przypadkowej kategorii „osób bliskich zbywcy”, nieobejmującej swym zakresem osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego – a więc rodziny zbywcy;

– odwoływanie się do „nabycia w wyniku dziedziczenia ustawowego”, w zało-żeniu będącego zbiorem szerszym aniżeli „osoby bliskie zbywcy”, w praktyce wykluczającego niemal wszystkich spadkobierców dziedziczących na podsta-wie testamentu (poza rolnikami indywidualnymi).

czym innym jest to, że wykorzystanie takiej konstrukcji, jak „nabycie w wy-niku dziedziczenia ustawowego”, w przypadku cudzoziemców może budzić wąt-pliwości. choć, zdaniem części doktryny⁴⁰, nie istnieją systemy prawne, w

któ-40 zob. ibidem; z kolei P. czubik zaznacza, że prawo obce może nie znać dziedziczenia ustawo-wego; zob. P. czubik: Ustawa o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z 1920 r…, s. 142.

rych brak jest dziedziczenia ustawowego, w art. 7 ust. 2 zd. 2 u.n.n.c. czytamy:

„jeżeli prawo właściwe dla dziedziczenia nie przewiduje dziedziczenia ustawo-wego […]”. Może zatem zamiast tworzyć kontrowersyjne zapisy, wystarczyłoby odwołać się do mniej niejasnej kategorii „osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego”, stanowiącej dobry łącznik między u.k.u.r. a u.n.n.c.