zasada prawidłowej gospodarki rolnej jako pozytywna przesłanka
4. zasada prawidłowej gospodarki rolnej
W skład konstrukcji zasady prawidłowej gospodarki rolnej wchodzą dwa pojęcia, tj. prawidłowa gospodarka i gospodarka rolna. Według słownikowej definicji, prawidłowy to odpowiadający określonym przepisom i normom. Go-spodarka jest korzystaniem z określonych dóbr i zarządzaniem tym procesem, a gospodarka rolna dotyczy ziemi uprawnej, ale też gospodarstwa rolnego rozu-mianego jako teren wiejski, obejmujący ziemie uprawne, dom oraz zabudowa-nia gospodarcze należące do jednego właściciela. Dlatego też można postawić tezę, że w języku kolokwialnym prawidłowa gospodarka rolna rozumiana bę-dzie jako zgodne z określonymi normami korzystanie z ziemi uprawnej oraz posadowionych na niej zabudowań gospodarczych. zasada prawidłowej go-spodarki przywoływana jest w wielu aktach prawnych, np. w art. 12 u.g.n. czy w art. 21 u.k.z.n.54, dlatego uwzględniając racjonalność ustawodawcy, można stwierdzić, że prawidłowa gospodarka to taka, która dąży do uzyskania
zado-52 o tym, że rzecz z natury nie ulega podziałowi, decydują nie tylko walory fizyczne tej rzeczy, ale również sytuacja, w której stosunki współwłaścicieli, w tym ich pozycja społeczna, rodzinna, majątkowa, uniemożliwia podział rzeczy, a następnie przydzielenie powstałych czę-ści poszczególnym współwłaczę-ścicielom – tak sąd najwyższy w postanowieniu z dnia 8 sierpnia 2003 r., V cK 174/02. lEX nr 750016.
53 E. skowrońska-bocian, M. Warciński, K. Pietrzykowski, w: Kodeks cywilny. Tom 1:
Komentarz. Art. 1–44910. Warszawa 2018. lEX.
54 Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. o Krajowym zasobie nieruchomości. dz.U. 2017, poz. 1529 [dalej: u.k.z.n.].
walającego wyniku ekonomicznego bez uszczuplenia środka produkcji55. Pryn-cypia prawidłowej gospodarki rolnej nie zostały uregulowane w żadnym z aktów prawnych. Jest to klauzula generalna, czyli zwrot niedookreślony, który odsyła do zmiennych w czasie i miejscu norm moralnych, a ich sprecyzowanie należy do organu stosującego prawo.
Pod pojęciem „gospodarka rolna” należy rozumieć takie działania producen-ta rolnego, które mają doprowadzić do korzystnych dlań wyników ekonomicz-nych, w tym zminimalizowania strat. obecnie ustawodawca przykłada coraz większą wagę do racjonalnej gospodarki rolnej, opartej na nowoczesnych na-ukowych metodach, zasadach i technologiach, wskazanych jako dobre praktyki rolnicze, które pozostają w zgodności z zasadami ochrony środowiska56.
do zasady tej sięgać będziemy przy sądowym zniesieniu współwłasności gospodarstwa rolnego. W sytuacji, gdy zniesienie współwłasności gospodar-stwa rolnego przez podział sądowy między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele (art. 213
§ 1 k.c.).
W ustaleniu zakresu zasady prawidłowej gospodarki rolnej należy się od-wołać do orzecznictwa sądów powszechnych, a zwłaszcza sądu najwyższego.
Poniżej pokrótce przedstawimy analizę orzecznictwa od lat 60. XX w. do cza-sów współczesnych. Uchwała Pełnego składu izby cywilnej sądu najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r.57, która w praktyce sądowej była ostrożnie stosowa-na do wejścia w życie u.k.u.r., wprowadziła wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawach o dział spadku. W orzeczeniu tym co prawda ani razu nie użyto sformułowania „zasada prawidłowej gospodarki rolnej”, ale zawiera ono wiele cennych wskazówek interpretacyjnych. Po pierwsze, sąd za-uważył, że dział gospodarstwa nie będzie możliwy w przypadku, gdy tylko przy-znanie go jednemu podmiotowi w całości zapewni samodzielność i żywotność gospodarstwa, a co za tym idzie, lepsze efekty gospodarcze i wyższą produkcję, a dodatkowo naruszy żywotne interesy bytowe pozostałych współwłaścicieli, w tym przeszkodzi w stosowaniu metod prawidłowej agrotechniki. Po drugie, podział nie będzie mógł dojść do skutku, jeśli doprowadzi do zlikwidowania dotychczasowej całości gospodarczej, jaką jest gospodarstwo rolne, w którym wykorzystywane są nowoczesne sposoby pracy w rolnictwie, a gospodarstwo jest wysokoprodukcyjne. Przy podziale gospodarstwa należy zważyć, by nie do-puścić do powstania nieregularnych i niesamodzielnych ekonomicznie działek,
55 J. Jaworski, a. Prusaczyk, a. tułodziecki: Ustawa o gospodarce nieruchomościami.
Komentarz. Warszawa 2017. lEGalis.
56 Wyrok naczelnego sądu administracyjnego z dnia 1 października 2015 r., ii osK 226/14, http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/5c639b8d6a [dostęp: 26.09.2018 r.].
57 Uchwała Pełnego składu izby cywilnej sądu najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., iii czP 12/69. lEGalis nr 14244.
w tym wąskich pasów gruntu, działek oddalonych od siebie w taki sposób, że nie będą mogły tworzyć zorganizowanej całości gospodarczej (tzw. szachownicy) albo działek pozbawionych dróg dojazdowych oraz działek z niską klasą gle-by i niskodochodowym rodzajem upraw. sąd najwyższy dostrzegł również, że w skład gospodarstwa rolnego wchodzi siedlisko, czyli działka gruntu lub jej część, na której posadowione są budynki mieszkalne wraz z gospodarczymi i ko-nieczną infrastrukturą (np. podwórze, drogi dojazdowe do ziem uprawnych). to stanowisko koresponduje z treścią obecnie obowiązującego art. 92 u.g.n.58 oraz art. 2a u.k.u.r. znowelizowanego w 2016 r., które stanowią, że podział geodezyj-ny nieruchomości wykorzystywageodezyj-nych na cele rolne i leśne lub przeznaczogeodezyj-nych na te cele w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego nie będzie wymagać zatwierdzenia decyzją administracyjną, jeśli doprowadzi do powstania działek geodezyjnych o powierzchni minimalnej 0,3000 ha. celem tego przepisu jest zapobieżenie nadmiernym podziałom nieruchomości rolnych i przeciwdzia-łanie powstawaniu nierentownych gruntów rolnych, na których to prowadzo-na działalność rolnicza nie doprowadzi do utrzymania rolnika i jego rodziny59. z wypowiedzi sądu najwyższego jednoznacznie wynika, że przy podziale sie-dliska należy wziąć pod uwagę jego kształt i powierzchnię, tak by wytworzyć działki nadające się do samodzielnego użytkowania zgodnie z ich przeznacze-niem i uwzględnić potrzeby nowo powstających gospodarstw rolnych. dla sądu nie jest obojętna sytuacja ekonomiczna i rodzinna właścicieli wyodrębnionych gospodarstw, obligatoryjnie bowiem musi być ona brana pod rozwagę przy po-dziale gospodarstwa, dlatego podział budynku siedliska jest możliwy według płaszczyzny pionowej, jeżeli powstaną dwa odrębne budynki (tzw. bliźniak) od-dzielone od siebie ścianą dylatacyjną. sąd najwyższy dużą rolę przykłada do kwalifikacji rolniczych współwłaścicieli, dlatego uznał, że w sytuacji, gdy jeden ze współwłaścicieli posiada kwalifikacje rolnicze (bez względu na sposób ich na-bycia), a drugi jest ich pozbawiony, na domiar pracuje poza rolnictwem lub zaj-muje się nim hobbystycznie, podział gospodarstwa nie będzie celowy. Komen-towane orzeczenie powstało w latach obowiązywania rozporządzenia w sprawie minimalnej normy obszarowej60, zatem sąd stwierdził, że dopuszczalny będzie wyłącznie taki podział gospodarstwa rolnego, w wyniku którego powstaną go-spodarstwa o minimalnej normie obszarowej.
58 Por. przyp. 3.
59 E. Klat-Górska, l. Klat-Wertelecka: Ustawa o gospodarce nieruchomościami. Ko-mentarz. Warszawa 2015, s. 486–487.
60 rozporządzenie rady Ministrów z dnia 18 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia włas- ności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedzicze-nia gospodarstw rolnych. dz.U. nr 45, poz. 304 z późn. zm., uchylone przez § 4 rozporządzedziedzicze-nia rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych. dz.U. 1990, nr 89, poz. 519 z późn. zm., które zostało uchylone orzeczeniem trybunału Konstytucyjnego – por. przyp. 18.
Podsumowując, należy stwierdzić, że ujmowana w latach 60. XX w. zasa-da prawidłowej gospozasa-darki rolnej oznacza podział gospozasa-darstwa na mniejsze części (działki), jeżeli będą one posiadać konfigurację geograficzną, obszarową oraz klasę gleb umożliwiającą rentowne gospodarowanie, zapewniające rolniko-wi odporolniko-wiedni poziom utrzymania. Nowo powstałe siedlisko zaspokoi żywotne interesy właściciela (w tym miejsce zamieszkania i warsztat rolniczy), a każdy z właścicieli posiadać będzie kwalifikacje, czy to praktyczne, czy teoretyczne, do prowadzenia gospodarstwa rolnego.
nowa sytuacja ustrojowa, jaka powstała po 1989 r., po wprowadzeniu spo-łecznej gospodarki rynkowej i zmianie k.c. z 1990 r.61, wyeliminowała ogranicze-nia w obrocie nieruchomościami rolnymi inter vivos i in mortis causa.
W nowej sytuacji społeczno-gospodarczej zrodziło się również zapotrzebo-wanie na miejsca odpoczynku, co skutkowało przeznaczaniem gruntów rolnych także na cele rekreacyjne przez tzw. klasę średnią, a w rezultacie coraz częstszą faktyczną zmianą przeznaczenia gruntów z rolnych na rekreacyjne. W takim stanie rzeczy sąd najwyższy podjął postanowienie z dnia 21 marca 1997 r.62, w którym jednoznacznie stwierdził, że przy podziale gruntów rolnych wchodzą-cych w skład gospodarstwa rolnego należy brać pod uwagę dotychczasowy ich sposób użytkowania oraz atrakcyjność rolniczą, a zasada prawidłowej gospodar-ki rolnej będzie zachowana, jeżeli podział nieruchomości wyodrębni żywotne gospodarstwa rolne, których prowadzenie będzie możliwe bez ponoszenia ujem-nych skutków ekonomiczujem-nych, korzyści z niego osiągane zaś sprostają potrze-bom nowych właścicieli i ich rodzin. tym samym sn podkreślił ekonomiczną funkcję gospodarstwa rolnego. następnie, w postanowieniu z dnia 3 września 1997 r., stwierdził, że zasada prawidłowej gospodarki rolnej będzie zachowana, jeżeli wyodrębnione gospodarstwa rolne posiadać będą zdolność i perspektywę samodzielnej produkcji towarowej, a grunty likwidowanego gospodarstwa rolne-go zasilą odrębne rolne-gospodarstwa pozostałych współwłaścicieli63. W ocenie sądu zasada prawidłowej gospodarki rolnej to nie tylko jej ekonomiczny wydźwięk, który nakazuje wyodrębnianie gospodarstw silnych ekonomicznie, konkuren-cyjnych na rynku wewnętrznym i zagranicznym, ale też rodzaj społecznego za-bezpieczenia interesów bytowych rolnika i jego rodziny w postaci utrzymania gospodarstwa rolnego jako podstawy bytu rodziny64.
z początkiem XXi w. w orzecznictwie sądowym dostrzegane jest znaczą-ce przesunięcie akznaczą-centu w interpretacji zasady prawidłowej gospodarki rolnej
61 Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny. dz.U. 1990, nr 55, poz. 321 z późn. zm.
62 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 21 marca 1997 r., ii cKn 48/97. lEGalis nr 218652.
63 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 3 września 1997 r., i cKn 344/97. lEGalis nr 31492.
64 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 20 maja 1998 r., i cKn 668/97. lEX nr 749984.
z kategorii ekonomicznych na społeczne. Utrzymanie silnych jednostek wy-twórczych było dla judykatury ważne, lecz stopniowo coraz większą wagę przy-kładano do woli i zamysłu stron. Przyjmując takie założenia, sąd najwyższy w postanowieniu z dnia 18 stycznia 2000 r. stwierdził, że podział majątku spad-kowego, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, będzie zgodny z zasa-dami prawidłowej (ówcześnie racjonalnej) gospodarki rolnej, jeżeli statuuje on zgodną wolę stron i jest zgodny z wolą spadkodawcy, który w testamencie wska-zał, które nieruchomości i w jakiej części razem z budynkami mają przypaść współwłaścicielom. W ocenie sn istotne jest to, że podział taki nie będzie zagra-żał żywotności nowo powstałych gospodarstw, a jedynie legitymizował dotych-czasowy sposób użytkowania65. sam podział gospodarstwa rolnego będzie zgod-ny z zasadą prawidłowej gospodarki rolnej, jeżeli podział fizyczzgod-ny jest możliwy, a wyodrębnione gospodarstwa prowadzić będą osoby zajmujące lub zamierzają-ce zająć się rolnictwem. Prawidłowa gospodarka rolna wymaga od współwłaś- ciciela przystępowania do koniecznych robót budowlanych, uprawy gruntów rolnych i zamieszkiwania w gospodarstwie rolnym66, a więc utrzymywania go w należytej kondycji. Ekonomiczne zaniedbania w prowadzeniu gospodarstwa doprowadzą do obniżenia jego atrakcyjności i dochodowości, a ostatecznie spo-wodują jego upadek. sąd najwyższy w wyroku z dnia 21 lipca 2008 r. stwierdził, że podupadłe gospodarstwo rolne to takie, które nie ma zdolności do samodziel-nej produkcji towarowej. Może być ono podzielone i wtedy zostanie zachowana zasada prawidłowej gospodarki rolnej, jeżeli brak jest rzeczywistej perspektywy, że któryś ze współwłaścicieli będzie dysponować wystarczającymi środkami pie-niężnymi i kwalifikacjami, by na nowo uczynić je warsztatem pracy67.
W judykaturze wskazuje się, że nie tylko wielkoobszarowe gospodarstwa rolne mogą zapewnić godziwe warunki bytowe rolnikowi i jego rodzinie, lecz również gospodarstwa drobnotowarowe mogą służyć prawidłowej gospodarce rolnej. Utworzenie nowych gospodarstw rolnych będzie pozostawać w zgodzie z zasadą prawidłowej gospodarki, jeżeli grunty zachowają swoje przeznaczenie, a więc faktycznie będą wykorzystywane na cele rolnicze, a dochód z nich osią-gany wystarczy do zaspokojenia potrzeb właściciela68. bez znaczenia dla zasady prawidłowej gospodarki będzie sytuacja, w której w skład gospodarstwa rolnego wchodzić będą różne odrębne działki ewidencyjne lub nieruchomości zapisane w różnych księgach wieczystych. Może to co prawda przyspieszyć postępowanie działowe, ale jest zupełnie obojętne w świetle art. 213 k.c., gdyż decydujące
zna-65 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 18 stycznia 2000 r., iii cKn 518/98. lEGalis nr 358768.
66 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 30 stycznia 2002 r., iii cKn 556/00. lEX nr 278496.
67 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 21 lipca 2008 r., ii csK 328/07. lEX nr 716584.
68 Postanowienie sądu okręgowego w Elblągu z dnia 9 kwietnia 2014 r., i ca 9/14, https://
www.saos.org.pl/judgments/145783 [dostęp: 26.09.2018 r.].
czenie będzie mieć rodzaj użytków, jakość gleby oraz zamiary współwłaścicieli.
Jeżeli użytki rolne będą mogły zaspokoić potrzeby ekonomiczne i bytowe właś- ciciela, to podział będzie zgodny z zasadą prawidłowej gospodarki, chociażby uprzednio grunty rolne zapisane były w księdze wieczystej jako jedna nieru-chomość lub w katastrze nieruchomości jako jedna działka ewidencyjna69. Jeżeli gospodarstwo rolne nie posiada zdolności do samodzielnej produkcji towarowej, to jego podział i wydzielenie działek współwłaścicielom będzie zgodne z zasa-dą prawidłowej gospodarki rolnej, jeżeli działki te zasilą odrębne, istniejące już gospodarstwa rolne współwłaścicieli. zasada prawidłowej gospodarki rolnej po-winna być wąsko interpretowana, zarówno w jej ekonomicznym, jak i praw-nym aspekcie. Musi mieć ona jedynie bezwzględnie charakter przedmiotowy, dotyczyć gospodarstwa rolnego, a nie osobistych cech współwłaścicieli (np. stan zdrowia, stan majątkowy). Jeżeli podział doprowadzi do wydzielenia części go-spodarstwa rolnego, na których będzie mogła być prowadzona działalność rol-nicza, chociażby innego profilu, to taki podział zgodny będzie z zasadą prawi-dłowej gospodarki rolnej70.
5. Podsumowanie
zasada prawidłowej gospodarki rolnej, jak każda klauzula generalna, ma za zadanie uelastycznić proces stosowania prawa, zapobiec nadmiernej kazuistyce oraz pozostawić pewien luz decyzyjny organowi orzekającemu. Należy mieć na uwadze okoliczność, że jej właściwe zastosowanie wymaga nie tylko wiedzy z za-kresu prawa rzeczowego, lecz również prawa budowlanego, nauk rolniczych oraz zasad planowania przestrzennego i urbanizacji.
należy się zastanowić, czy powinna być ona stosowana w ten sam sposób przy podziale wyżej wymienionych gospodarstw rolnych. nie ulega wątpliwości, że gospodarstwo rodzinne, wielkoobszarowe czy specjalny dział produkcji rolnej spełniają inne zadania. o ile gospodarstwo rodzinne ma zapewnić miejsce za-mieszkania rolnikowi i jego rodzinie, o tyle specjalny dział produkcji rolnej tego zadania w dużej mierze nie spełnia. dlatego też można postawić tezę, że zasada prawidłowej gospodarki rolnej powinna być rozumiana różnie w zależności od rodzaju gospodarstwa rolnego. W przypadku gospodarstw rodzinnych należy zwrócić szczególną uwagę na ich ochronę przewidzianą w art. 23 Konstytucji, z uwagi na spełniane przez nie doniosłe społecznie role. Wielopokoleniowe ro-dziny, które często zamieszkują takie gospodarstwa, nie tylko są producentem
69 Postanowienie sądu okręgowego w Elblągu z dnia 15 października 2014 r., i ca 150/14, https://www.saos.org.pl/judgments/68118 [dostęp: 26.09.2018 r.].
70 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 12 lutego 2016 r., ii csK 107/15. lEX nr 2010232.
i konsumentem wytworzonych dóbr, lecz również częściowo zastępują socjalną opiekę państwa nad obywatelem (np. opieka nad starszymi domownikami, po-moc w wychowywaniu dzieci). Inną kategorię należy wziąć pod uwagę w kon-tekście gospodarstw wielkoobszarowych, które nastawione są przede wszystkim na zbyt i silną konkurencję zewnętrzną. Mimo konstytucyjnego prymatu gospo-darstw rodzinnych, należy sprzeciwić się ich mechanicznemu dzieleniu, z uwagi na to, że każde uszczuplenie areału rolnego gospodarstwa prowadzić może do jego ekonomicznego osłabienia. W skrajnych przypadkach może powstać gospo-darstwo, które będzie zasobniejsze w użytki rolne niż gospodarstwo rodzinne, ale ze względu na ekonomiczne osłabienie nie będzie mogło sprostać warunkom konkurencyjnego rynku rolnego. ostatnim podtypem gospodarstwa, który nale-ży poddać krótkiej analizie, są działy specjalnej produkcji rolnej. Ponieważ areał ziemi rolnej, na której posadowiony jest inwentarz, ma niewielką powierzchnię, a powiązania między poszczególnymi składnikami działów są rozbudowane i uzupełniają się wzajemnie, należy opowiedzieć się przeciwko fizycznemu po-działowi tego rodzaju gospodarstwa rolnego.
bibliografia
Publikacje
bieluk J.: Działy specjalne produkcji rolnej. Problemy prawne. białystok 2013.
bieluk J.: Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego. Komentarz. Warszawa 2016.
Gdesz M., trembecka A.: Publiczne prawo nieruchomości dla geodetów. Katowice 2013.
„system Prawa Prywatnego”. t. 3: Prawo rzeczowe. Red. E. Gniewek. Wyd. 3. Warszawa 2013.
Jaworski J., Prusaczyk a., tułodziecki A.: Ustawa o gospodarce nieruchomościami. Komen-tarz. Wyd. 5. Warszawa 2017. lEGalis.
Klat-Górska E., Klat-Wertelecka L.: Ustawa o gospodarce nieruchomościami. Komentarz.
Warszawa 2015.
Kodeks cywilny. Komentarz. red. K. Górska, E. Gniewek, P. Machnikowski. Wyd. 8. Warsza-wa 2017. lEGalis.
Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 2: Własność i inne prawa rzeczowe. Ustawa o księgach wieczy-stych i hipotece (art. 2–22, 65–111 [1]). Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.
red. K. osajda. Warszawa 2017. lEGalis.
Kodeks cywilny. Tom 1: Komentarz. Art. 1–44910. red. K. Pietrzykowski. Wyd. 8. Warszawa 2015. lEGalis.
Kodeks cywilny. Tom 1: Komentarz do art. 1–449 [11]. Red. M. szadkowski, M. Gutowski.
Warszawa 2016. lEGalis.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. red. K. complak, M. Haczkowska. Warsza-wa 2014. lEX nr 10046.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Tom 1. Red. L. Garlicki, M. zubik. Warszawa 2016. lEX nr 10579.
Krzesikowska K., Łobos-Kotowska d., stańko M.: Kodeks cywilny. Komentarz do art. 210 Kodeksu cywilnego. W: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 2: Własność i inne prawa rzeczowe (art. 126–352). Red. M. fras, M. Habdas. Warszawa 2018. lEX nr 10639.
Kurowska T.: Ochrona gospodarstwa rodzinnego – uwagi „de lege lata” i „de lege ferenda”. „stu-dia agraria iuridica” 2010, t. 8.
Kurowska T.: Współczesne aspekty własności rolniczej. „studia iuridica agraria” 2002, t. 3.
Łabno A.: Zasada solidarności jako aksjologiczna podstawa ustroju rolnego w Polsce. Aspekty konstytucyjne. W: Integracja europejska jako determinanta polityki wiejskiej. Aspekty prawne.
Red. P. litwiniuk. Warszawa 2017.
Łobos-Kotowska d., w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 1: Część ogólna (art. 1–125). Red.
M. Habdas, M. fras. Warszawa 2018. lEX 10674.
Nieruchomości w prawie cywilnym, administracyjnym i podatkowym. Tom 1: Przeniesienie włas- ności. Umowy i orzeczenia działowe. red. s. babiarz. Warszawa 2016.
skowrońska-bocian E., Warciński M., Pietrzykowski K., w: Kodeks cywilny. Tom 1: Komen-tarz. Art. 1–44910. Warszawa 2018. lEX.
swaczyna b.: Zniesienie współwłasności nieruchomości rolnej po 29.04.2016 r. „rejent” 2017, nr 7.
orzecznictwo
Wyrok trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99 (dz.U. nr 11, poz. 9). „re-jent” 2001, nr 3.
Wyrok sądu najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 r., ii cKn 1067/98. lEGalis nr 47872.
Wyrok sądu najwyższego z dnia 14 października 2005 r., ii cK 92/05. lEX nr 187038.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 30 listopada 1978 r., iii crn 214/78. lEGalis nr 21149.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 21 marca 1997 r., ii cKn 48/97. lEGalis nr 218652.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 3 września 1997 r., i cKn 344/97. lEGalis nr 31492.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 29 listopada 1997 r., i cKn 317/97. lEGalis nr 31896.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 20 maja 1998 r., i cKn 668/97. lEX nr 749984.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 18 stycznia 2000 r., iii cKn 518/98. lEGalis nr 358768.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 30 stycznia 2002 r., iii cKn 556/00. lEX nr 278496.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 8 sierpnia 2003 r., V cK 174/02. lEX nr 750016.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 16 września 2003 r., iV cKn 461/01. lEGalis nr 62348.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 21 lipca 2008 r., ii csK 328/07. lEX nr 716584.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 12 lutego 2016 r., ii csK 107/15. lEX nr 2010232.
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 28 marca 2017 r., ii csK 261/16, http://www.sn.pl/sites/
orzecznictwo/orzeczenia3/ii%20csk%20261-16-1.pdf [dostęp: 26.09.2018 r.].
Postanowienie sądu najwyższego z dnia 5 kwietnia 2017 r., ii csK 406/16. lEGalis nr 1629856.
Uchwała Pełnego składu izby cywilnej sądu najwyższego z dnia 28 września 1963 r., iii co 33862. lEGalis nr 109771.
Uchwała Pełnego składu izby cywilnej sądu najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., iii czP 12/69. lEGalis nr 14244.
Uchwała sądu najwyższego – izba cywilna i administracyjna z dnia 13 czerwca 1984 r., iii czP 22/84. lEGalis nr 24250.
Wyrok sądu apelacyjnego w lublinie z dnia 2 sierpnia 2017 r., iii aUa 31/17. lEGalis nr 1654032.
Wyrok sądu apelacyjnego w Łodzi z dnia 19 maja 2011 r., i aca 225/11. lEX nr 1261006.
Wyrok sądu okręgowego w Łodzi z dnia 4 grudnia 2015 r., iii ca 1174/15, https://orzeczenia.
ms.gov.pl/details/wsp$00f3$0142w$0142asno$015b$0107$0020gospodarstwa$0020rolne go/152510000001503_iii_ca_001174_2015_Uz_2015-12-04_001 [dostęp: 3.05.2018 r.].
Postanowienie sądu okręgowego w Elblągu z dnia 9 kwietnia 2014 r., i ca 9/14, https://www.saos.
org.pl/judgments/145783 [dostęp: 26.09.2018 r.].
Postanowienie sądu okręgowego w Elblągu z dnia 15 października 2014 r., i ca 150/14, https://
www.saos.org.pl/judgments/68118 [dostęp: 26.09.2018 r.].
Wyrok nsa z dnia 1 października 2015 r., ii osK 226/14, http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/
5c639b8d6a [dostęp: 26.09.2018 r.].
Wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 25 marca 2015 r., ii sa/Go 79/15. lEX nr 1937428.
Wyrok Wojewódzkiego sądu administracyjnego w opolu z dnia 20 maja 2016 r., i sa/op 100/16.
lEX nr 2086383.