Współwłasność gospodarstwa rolnego

Jak już wskazywano, gospodarstwo rolne stanowi pewną zorganizowaną ca-łość gospodarczą, zatem posiada przymiot masy majątkowej, a nie jest rzeczą w rozumieniu art. 45 k.c. W praktyce może stanowić przedmiot współwłasności (np. ustawowej majątkowej wspólności małżeńskiej, masy spadkowej), dlatego też należy odnieść się do konstrukcji prawnej współwłasności gospodarstwa rol-nego.

zgodnie z legalną definicją współwłasności zawartą w art. 195 k.c., współ-własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. Poję-cie zawarte w tym artykule nie obejmuje swoim zakresem wspólności innych niż własność praw majątkowych ani całych mas majątkowych³⁶. sytuację, w której na oznaczonej rzeczy skupia się wiązka właścicielskich uprawnień więcej niż jednego podmiotu, nazywamy jednością przedmiotu. Konfiguracja ta nie może wystąpić, jeżeli mowa będzie o zbiorze rzeczy, w którym jednostkowe przedmio-ty stanowić będą własność pojedynczych osób³⁷. Wielość podmiotów występuje wówczas, gdy prawo własności tej samej rzeczy przysługiwać będzie więcej niż jednej osobie; bez znaczenia będzie status prawny tych osób³⁸. osoby te muszą

34 ibidem, s. 55–57.

35 Rozumianego jako dostarczanie produktów konsumentowi spoza gospodarstwa.

36 Kodeks cywilny. Komentarz. red. K. Górska, E. Gniewek, P. Machnikowski. Wyd. 8.

Warszawa 2017. lEGalis.

37 Kodeks cywilny. Tom 1: Komentarz do art. 1–449 [11]. Red. M. szadkowski, M. Gutow-ski. Warszawa 2016. lEGalis.

38 Polskie prawo cywilne dopuszcza współwłasność osób fizycznych, osób prawnych, jedno-stek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, jak również współwłasność w

kom-zachować względem siebie byt autonomiczny i nie będą, z uwagi na jedność rzeczy, tworzyć podmiotu korporacyjnego³⁹. ostatnim elementem tworzącym współwłasność jest niepodzielność wspólnego prawa, a więc sytuacja, w której każdemu ze współwłaścicieli przysługują te same uprawnienia, które doznają ograniczenia jedynie przez prawa pozostałych współwłaścicieli. Wspólne pra-wo własności w czasie trwania stosunku współwłasności nie będzie podlegać podziałowi, którego celem byłoby rozszczepienie uprawnień poszczególnych współwłaścicieli⁴⁰, co nie wyklucza żądania zniesienia współwłasności przez każdego ze współwłaścicieli (art. 209 k.c.).

Wyróżnia się współwłasność łączną i ułamkową. Ta pierwsza powstaje jako następstwo pierwotnego stosunku prawnego i odgrywa względem niego rolę służebną. co do zasady trwa tak długo, jak trwać będzie stosunek pierwotny⁴¹. Ma ona charakter bezudziałowy i niezbywalny, tzn. brak jest dokładnie wyod-rębnionych udziałów w przedmiocie współwłasności i nie można nimi rozpo-rządzać, w tym nie mogą być one zbyte, poza pewnymi wyjątkami. Jej celem jest należyte funkcjonowanie podstawowego stosunku prawnego, co więcej, nie może ona powstać bez zawiązania stosunku podstawowego. ta druga jest samo-istnym, choć przypadkowym i nietrwałym, stosunkiem prawnym i w przeci-wieństwie do współwłasności łącznej wyodrębnia udziały określone ułamkiem.

Łączna współwłasność najczęściej występuje w stosunku prawnym małżeń-stwa, w którym małżonkowie przyjęli ustawowy ustrój wspólności majątkowej (art. 31 k.r.o.⁴²); jest charakterystyczna dla spółki cywilnej (art. 860 k.c. i nast.), jeżeli dotyczy wspólności mienia wspólników. Współwłasność ułamkowa może powstać na skutek zarówno czynności dwustronnej (np. sprzedaż rzeczy kilku osobom), jak i jednostronnej (np. powołanie do spadku kilku spadkobierców)⁴³. należy dodać, że brak jest podstaw do uznania, że udział we współwłasności jest odrębnym prawem podmiotowym, dlatego też w sytuacji, gdy zostanie przez podmiot nabyty udział, to nabywca staje się właścicielem rzeczy, a nie uprawnio-nym z udziałów we współwłasności rzeczy⁴⁴.

binacji tych podmiotów, tak np. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 2: Własność i inne prawa rzeczowe. Ustawa o księgach wieczystych i hipotece (art. 2–22, 65–111 [1]). Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. red. K. osajda. Warszawa 2017. lEGalis.

39 czym innym jest zagadnienie własności korporacyjnych osób prawnych, tak: „system Prawa Prywatnego”. T. 3: Prawo rzeczowe. Red. E. Gniewek. Wyd. 3. Warszawa 2013, s. 658.

40 Nieruchomości w prawie cywilnym, administracyjnym i podatkowym. Tom 1: Przeniesienie własności. Umowy i orzeczenia działowe. red. s. babiarz. Warszawa 2016, s. 620.

41 na przykład: spółka cywilna, małżeński ustrój wspólności majątkowej, masa spadkowa.

42 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy. dz.U. 2017, poz. 682 z późn. zm.

43 Kodeks cywilny. Tom 1: Komentarz. Art. 1–449¹⁰. red. K. Pietrzykowski. Wyd. 8. War-szawa 2015. lEGalis.

44 Wyrok sądu najwyższego z dnia 14 października 2005 r., ii cK 92/05. lEX nr 187038.

Podsumowując, należy stwierdzić, że własność rzeczy oznaczonej czy to co do gatunku, czy do tożsamości może przysługiwać więcej niż jednej osobie. Ustawo-dawca nie wprowadził limitu osób partycypujących we współwłasności, a upraw-nienia współwłaścicieli są niepodzielne w czasie jej trwania i skuteczne erga omnes.

odmiennie kształtuje się zagadnienie wspólności mienia, rozumianego jako zespół wszelkich praw i obowiązków o charakterze majątkowym. zasad-niczą kwestią odróżniającą wspólność mienia od współwłasności rzeczy jest to, że w skład tego pierwszego wchodzi wiele rzeczy lub praw. Wspólność mienia często poprzedzana jest współwłasnością jego poszczególnych części, a dopiero później występuje wspólność mienia jako całości⁴⁵. W świetle zaprezentowanych uwag należy dokonać transpozycji przytoczonych rozważań na grunt masy ma-jątkowej, jaką stanowi gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 55³ k.c.

W judykaturze powszechnie przyjmowana jest teza, którą należy zaaprobo-wać, że do wspólności praw w drodze analogii należy stosować przepisy o współ-własności rzeczy⁴⁶. zatem prawa i obowiązki współwłaścicieli gospodarstwa rol-nego nie będą zbyt różniły się od tych, które odnoszą się do współwłaścicieli rzeczy. co więcej, każdy ze współwłaścicieli gospodarstwa będzie uprawniony do korzystania z niego w zakresie niekolidującym z uprawnieniami pozostałych współwłaścicieli, a dodatkowo warunkiem wspólnego korzystania z gospodar-stwa rolnego jest zgodne współdziałanie⁴⁷. Tezę o stosowaniu w drodze ana-logii przepisów art. 210 k.c. i nast. podziela sąd apelacyjny w lublinie, który w wyroku z dnia 2 sierpnia 2017 r. stwierdził, że po ustaniu ustawowej wspól-ności majątkowej małżeńskiej, w skład której wchodziło gospodarstwo rolne, byli małżonkowie traktowani będą jak współwłaściciele⁴⁸ (rzeczy w częściach ułamkowych). takie same zasady obowiązywać będą przy podziale gospodar-stwa rodzinnego, wielkoobszarowego oraz działów specjalnych produkcji rolnej.

od tego, czy mamy do czynienia ze współwłasnością łączną, czy ułamko-wą zależy sposób jej zniesienia. Współwłasność łączna, co do zasady, upadnie z chwilą ustania podstawowego stosunku prawnego, który powołał ją do życia (np. rozwiązanie małżeństwa), wyjście ze współwłasności ułamkowej może na-stąpić w drodze umowy między współwłaścicielami lub przez orzeczenie sądu powszechnego.

Współwłasność nie jest „wiecznym stosunkiem prawnym” i może być, co do zasady, zniesiona przez współwłaścicieli w każdym czasie. Współwłaściciele nie posiadają uprawnień do zrzeczenia się roszczenia o zniesienie współwłasności

45 „system Prawa Prywatnego”. t. 3: Prawo rzeczowe. Red. E. Gniewek…, s. 662–663.

46 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 29 listopada 1997 r., i cKn 317/97. lEGalis nr 31896.

47 Uchwała Pełnego składu izby cywilnej sądu najwyższego z dnia 28 września 1963 r., iii co 33862. lEGalis nr 109771.

48 Wyrok sądu apelacyjnego w lublinie z dnia 2 sierpnia 2017 r., iii aUa 31/17. lEGalis nr 1654032.

(art. 57 § 1 k.c.), z wyjątkiem umowy zawartej przez współwłaścicieli na czas nie dłuższy niż pięć lat. Ustawodawca dopuścił możliwość przedłużenia umowy na okres kolejnych pięciu lat (art. 210 § 1 k.c.), a umowa wiąże tylko współwłaścicie-li, którzy ją zawarwspółwłaścicie-li, i nie stanowi przeszkody do wystąpienia przez pozostałych współwłaścicieli z żądaniem zniesienia współwłasności⁴⁹.

Współwłaściciele mogą żądać, aby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, jeżeli będzie on zgodny z przepisami ustawy, społecz-no-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy, nie będzie pociągał za sobą istotnej zmiany rzeczy i nie zmniejszy jej wartości (art. 211 k.c.). Jest to norma bez-względnie obowiązująca i nie może być pominięta w postępowaniu działowym czy to przez strony, czy przez sąd. szczególna regulacja, adresowana do sądu, została zawarta w art. 212 k.c., w którym w sposób szczegółowy określono zasa-dy sądowego zniesienia współwłasności rzeczy, w tym podział z wyrównaniem udziałów, kwestię spłat i dopłat.

odrębną regulację poświęcono zniesieniu współwłasności nieruchomości rolnej oraz gospodarstwa rolnego. Wtedy oprócz przepisów k.c. należy uwzględ-nić przepisy u.k.u.r. (art. 210 § 2 k.c.). regulacja ta będzie się odnosić nie tylko do sądowego, lecz także do umownego sposobu wyjścia ze współwłasności nie-ruchomości rolnej lub gospodarstwa rolnego⁵⁰. Ponadto, jeżeli zniesienie współ-własności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, to sąd przyzna to gospo-darstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaś- ciciele (art. 213 § 1 k.c.). Przyznanie gospodarstwa rolnego, mimo zgodnego wskazania przez współwłaścicieli jednego z nich, musi uwzględniać przepisy ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego (art. 213 § 2 k.c.).

zasada prawidłowej gospodarki rolnej, jako jedna z pozytywnych przesłanek zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, oraz sądowy sposób wyjścia ze współwłasności będą przedmiotem dalszych szczegółowych rozważań.

tryb sądowy znajduje zastosowanie w przypadku braku zawarcia umowy o dział rzeczy pomiędzy stronami; właściwym sądem do wytoczenia powództwa będzie sąd położenia rzeczy (art. 606 k.p.c.). orzeczenie rozstrzygać powinno nie tylko o zniesieniu współwłasności rzeczy, lecz dodatkowo o wszelkich roszcze-niach współwłaścicieli związanych z własnością rzeczy wspólnej. Prymat w wyjś- ciu ze współwłasności ułamkowej ma podział rzeczy wspólnej. Dopiero gdy współwłaściciele żądają zniesienia własności rzeczy wspólnej w inny sposób⁵¹

49 K. Krzesikowska, d. Łobos-Kotowska, M. stańko: Kodeks cywilny. Komentarz do art. 210 Kodeksu cywilnego. W: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom 2: Własność i inne prawa rze-czowe (art. 126–352). Red. M. fras, M. Habdas. Warszawa 2018. lEX nr 10639.

50 b. swaczyna: Zniesienie współwłasności nieruchomości rolnej po 29.04.2016 r. „Rejent”

2017, nr 7, s. 79–94.

51 Postanowienie sądu najwyższego z dnia 30 listopada 1978 r., iii crn 214/78. lEGalis nr 21149.

albo ze względu na naturę podział nie jest możliwy⁵², sąd powinien pochylić się nad alternatywnymi sposobami. Kolejną możliwością wyjścia ze współwłasności w drodze postępowania przed sądem jest przyznanie rzeczy wspólnej jednemu ze współwłaścicieli i obciążenie go obowiązkiem dopłat lub spłat na rzecz pozo-stałych współwłaścicieli. orzekając o dopłatach i spłatach, sąd wskaże ich wyso-kość i termin płatności, a to wszystko obwaruje roszczeniem odsetkowym przy-sługującym pozostałym współwłaścicielom. sąd nadto, wedle własnego uznania lub na żądanie współwłaścicieli, może orzec o zabezpieczeniu roszczenia o spła-ty lub dopłaspła-ty. orzekając o zniesieniu współwłasności, sąd może zdecydować się na podział cywilny, tj. sprzedaż rzeczy wspólnej, która nastąpi w zgodzie z przepisami postępowania egzekucyjnego. Momentem zniesienia współwłasnoś- ci przeprowadzonej w tym trybie będzie chwila jej sprzedaży w postępowaniu egzekucyjnym⁵³.