Pojęcie innowacji zostało zdefiniowane w ustawie O działalności innowa-cyjnej z 2002 roku6. Ustawa ta określiła prawne, ekonomiczne i organizacyjne zasady działalności innowacyjnej na Ukrainie oraz ustanowiła formy wsparcia państwa dla wszelkich projektów i przedsięwzięć, mających na celu rozwój
4 Country Report Ukraine, Ministry of Education and Science of Ukraine. Kyiv 2010; http://
www.coe.int/…/Ukraine_CountryReport_rev10-1.doc (dostęp: 20.08.2012).
5 В.Г. КРЕМЕНЬ: Освіта і наука України: шляхи модернізації (факти, роздуми, перспективи). Київ 2003.
6 Закон України, Про інноваційну діяльність: Відомості Верховної Ради України (ВВР).
2002, N 36; http://zakon.rada.gov.ua/go/40-15 (dostęp: 26.06.2015).
Teresa Giza
118
społeczno-gospodarczy. Zgodnie z nią, innowacje to nowo utworzone (zastoso-wane) i (lub) poprawiające konkurencyjność technologie, produkty lub usługi, a także rozwiązania organizacyjno-techniczne dla przemysłu, administracji, handlu lub innych, które znacznie poprawiają strukturę oraz jakość produkcji i (lub) sferę społeczną. Działalność innowacyjna obejmuje działania mające na celu wykorzystanie i komercjalizację wyników badań naukowych w postaci wy-twarzania nowych dóbr i świadczenia nowych rodzajów usług. Pojęcia pokrewne z obszaru innowatyki to proces innowacyjny, polityka innowacyjna, działalność innowacyjna, potencjał innowacyjny, środowisko innowacyjne.
W Narodowej doktrynie rozwoju edukacji7 z 2002 roku podkreślono potrzebę proinnowacyjnego rozwoju edukacji poprzez aktualizację treści i organizacji kształcenia zgodnie z wartościami demokratycznymi oraz zasadami gospodarki rynkowej, nowoczesnej nauki i techniki, a także ideą uczenia się przez całe życie.
Inne regulacje prawne dotyczące kwestii innowacji oświatowych na Ukrainie to:
Priorytety w działalności innowacyjnej w naukach pedagogicznych (2003), Proce-dury zatwierdzania innowacji w obszarze oświaty (2002), ProceProce-dury dopuszcza-nia działalności eksperymentalnej w szkołach (2002), O monitorowaniu realizacji i efektów innowacyjnych projektów w priorytetowych obszarach technologicznych (2003)8.
Można mówić o specyfice rozumienia innowacji w edukacji. Z jednej strony, system edukacji jest ,,producentem” innowacji poprzez kształcenie przyszłych specjalistów; z drugiej strony – jest odbiorcą/klientem innowacyjnych technolo-gii. Między tymi obszarami nie ma integralności9. To jedna z głównych przyczyn niskich wskaźników postępu w różnych dziedzinach życia na Ukrainie. Z edu-kacją wiązane są nadzieje, że przyczyni się do rozwoju społecznego i podnie-sienia jakości życia ludzi. Takie relacje obserwuje się w rozwiniętych krajach demokratycznych. Tymczasem na Ukrainie zmiany oświatowe zachodzą wolniej niż w innych obszarach życia społecznego, jako rezultat dostosowania do zmian otoczenia społecznego. Innowacje szkolne są doraźne i fragmentaryczne. Nie odpowiadają oczekiwaniom rynku pracy oraz społeczeństwa obywatelskiego.
Uważa się, że programy szkolne i kompetencje absolwentów są przestarzałe wobec potrzeb rozwijającej się gospodarki. Opinie krytyczne są formułowane w szcze-gólności wobec szkolnictwa wyższego. Edukacja zmienia się pod wpływem zmian społecznych, natomiast w niewielkim stopniu te zmiany inicjuje.
Edukacja jest uznana za główny czynnik rozwoju człowieka w wymiarze indywidualnym i społecznym. Gospodarka oparta na wiedzy, gospodarka
infor-7 Національна доктрина розвитку освіти. Офіційний вісник України. 2002, N 16;
http://www.president.gov.ua/documents/151.html (dostęp: 26.06.2012).
8 В.М. ВАКУЛЕНКО: Bиди інновацій в освіті та їх класифікація. ,,Вісник Національної академії Державної прикордонної служби України”, Педагогічні науки 2010, 4.
9 Т.С. ЯРОВЕНКО: Види інновацій в освіті та їх класифікація; http://vestnikdnu.com.ua/
archive/201264/yarovenko.html (dostęp: 26.06.2012).
Innowacje w teorii i praktyce wczesnoszkolnej na Ukrainie 119 macjami, budowa przemysłu wysokich technologii, społeczeństwo obywatelskie, transformacje instytucji – one wszystkie opierają się na kształceniu i wycho-waniu. Główna sprzeczność, jaką dostrzegają badacze, dotyczy rozbieżności między dużymi zasobami metod i środków pedagogicznych służących zmianom a brakiem warunków do upowszechnienia innowacji w praktyce, a także nie-zbędnych ku temu mechanizmów motywacyjnych oraz odpowiednich szkoleń.
Szkoła, która skupia się na przekazywaniu wiedzy i tradycyjnie rozumianych umiejętności – a taki typ szkoły dominuje – nie nadąża za tempem zmian spo-łecznych i niedostatecznie rozwija te umiejętności uczniów, które są niezbędne do ich samostanowienia w społeczeństwie.
Punktem wyjścia dla obecnych reform jest powrót do tradycji badań nad innowatyką pedagogiczną na Ukrainie oraz uznanych koncepcji nowatorstwa pedagogicznego. Pojęcie innowacji w terminologii pedagogicznej pojawiło się w tym kraju w końcu lat pięćdziesiątych XX wieku, w radzieckim okresie rozwoju pedagogiki ukraińskiej, w badaniach nad efektywnością technolo-gii edukacyjnych. Na początku lat sześćdziesiątych znaczenie nowatorstwa wzrosło w związku z krytyką tradycyjnych form i metod nauczania. To okres eksperymentów pedagogicznych, szkół-laboratoriów, wdrażania idei pedagogiki humanistycznej oraz silnego ruchu nauczycieli-innowatorów. W połowie lat osiemdziesiątych XX wieku innowacje związane zostały z reformowaniem so-wieckiego systemu szkolnego. Z ,,okresu radzieckiego” w pedagogice ukraińskiej warto odnotować następujące innowacyjne koncepcje pedagogiczne: nauczanie rozwijające Leonida Zankowa, twórcze zabawy Daniiła Elkonina i Wasilija Dawydowa, szkołę dialogu kultur Włodzimierza Biblera, system wychowawczo -dydaktyczny i pedagogikę humanistyczną Szałwy Amonaszwilego, szkołę swobodnego rozwoju Andrieja Chutorskiego, twórczą szkołę Igora Wołkowa, kształcenie oparte na rozwoju etycznym Jewgienija Iljina oraz nauczanie oparte na sukcesie Sofii Lisenkowej10. Problemom innowacji w edukacji poświęcali uwagę w swoich publikacjach przed 1991 rokiem czołowi pedagodzy11. Wśród zagranicznych zachodnich koncepcji pedagogicznych, inspirujących dla prób in-nowacyjnych na Ukrainie, szczególną popularnością cieszą się propozycje Marii Montessori, Celestyna Freneta i Rudolfa Steinera.
Mimo wielu badań nie wypracowano jednolitego podejścia w definiowaniu innowacji edukacyjnych i w ich klasyfikacji12. W obszernym Ukraińskim
peda-10 B.В. ЧОРНИЙ, Д.О. ЗАЯРНА: Pадянський період в українській педагогіці: Становлення педагогічного новаторства. ,,Наукові Праці Донецького Національного Технічного Університету”. Серія: Педагогіка, Психологія І Соціологія 2012, bипуск 11 (202); http://
ea.dgtu.donetsk.ua:8080/jspui/bitstream/123456789/1/Chorniy.pdf (dostęp: 20.04.2017).
11 Tamże. Opis w języku polskim wybranych koncepcji nowatorstwa pedagogicznego znaleźć można w publikacji: M. Bybluk: Innowacje i eksperymenty pedagogiczne „okresu przełomu”. Do-świadczenia radzieckie, rosyjskie, ukraińskie. Bydgoszcz 2015.
12 B.В. ЧОРНИЙ, Д.О. ЗАЯРНА: Pадянський період в українській педагогіці…, s. 1.
Teresa Giza
120
gogicznym słowniku autorstwa Semena Gonczarenki nie ma terminu innowacja.
Jest natomiast określenie pokrewne: nowatorstwo pedagogiczne – jako termin używany dla określenia aktywności nauczycieli i wychowawców skierowanej na podniesienie jakości procesu nauczania i wychowania oraz jego racjonalizację.
Ta działalność znajduje wyraz w zmianach form, organizacji, metod, zasad i tre-ści. Występuje w szkołach autorskich, pilotażowych oraz eksperymentalnych13.
Tetiana Jarowienko zaproponowała, aby, wyróżniając innowacje w edukacji lub innowacje edukacyjne, rozumieć je zgodnie z ustawą innowacyjną. Procesy innowacyjne w oświacie mają na celu doskonalenie istniejącego systemu; są przeprowadzane w celu zapewnienia ciągłego rozwoju edukacji. Powinny im towarzyszyć mechanizmy kontroli jakości kształcenia. O przebiegu i specyfice procesów innowacyjnych decydują twórczy nauczyciele, jako autorzy i realizato-rzy nowych pomysłów14.
Rozróżniane są pojęcia innowacji edukacyjnej i innowacji pedagogicznej.
Te pierwsze odnoszą się do systemu edukacji jako całości, jego uwarunkowań, struktur i procesów. Innowacja pedagogiczna ma znaczenie węższe; obejmuje wyłącznie proces pedagogiczny (oryginalne techniki myślenia, kreatywności, zdolności społeczne i adaptacyjne jednostki, etc.). Oznacza to, że innowacja pedagogiczna jest jedną z odmian innowacji edukacyjnych15.
Wyróżniając różne rodzaje innowacji, wskazuje się dwa kryteria ich klasyfi-kacji: nowość i zastosowanie. Ze względu na kryterium nowości to:
■
retroinnowacje, gdy pomysły znane i realizowane w przeszłości znajdują współczesne zastosowanie;■
innowacje analogowe, kiedy znane rozwiązanie zostaje w toku upowszechnia-nia i stosowaupowszechnia-nia częściowo modyfikowane;■
innowacje kombinatoryczne, kiedy nowy projekt powstaje w wyniku połącze-nia kilku znanych rozwiązań;■
innowacje zasadnicze/właściwe, kiedy powstaje naprawdę nowy projekt, taki jak np. szkoła dialogu kultur Biblera16.W dziedzinie upowszechniania wyróżniane są innowacje: w wychowaniu, w kształceniu, w zarządzaniu oświatą oraz w kształceniu kadr pedagogicznych.
Opierając się na powyższych typologiach, można opisywać pole innowacyjnego kształcenia, a tym samym identyfikować i oceniać nowe propozycje zmian17.
Skuteczność wprowadzania innowacji w dużej mierze zależy od poziomu podatności na zmiany systemu. Dla przykładu badania i analizy porównawcze
13 С.У. ГОНЧАРЕНКO: Украї́нський педагогі́чний словнúк. Київ 1997, s. 233–234.
14 Tamże.
15 Т.С. ЯРОВЕНКО: Види інновацій в освіті…, s. 116.
16 Tamże.
17 O.A. ДУБАСЕНЮК: Інновації в сучасній освіті. W: Інновації в освіті: інтеграція науки і практики: збірник науково-методичних праць. Red. О.А. ДУБАСЕНЮК. Житомир 2014, s. 12–28.
Innowacje w teorii i praktyce wczesnoszkolnej na Ukrainie 121 prowadzone na Ukrainie przez Generalną Dyrekcję ds. Kultury i Edukacji Komisji Europejskiej pozwoliły na wyłonienie następujących inhibitorów zmian w systemie kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli:
■
niedostateczne wykorzystywanie w procesie dydaktycznym nowych techno-logii;■
niskie zaufanie do informacji w formie elektronicznej wśród niektórych na-uczycieli; bardziej skuteczne wobec nich są nakazy i formalne regulacje prze-kazywane bezpośrednio od zwierzchników. Jest to konsekwencja biurokraty-zacji szkolnictwa na Ukrainie. Dominuje w nim hierarchiczny układ władzy i zależności służbowych oraz autokratyczny sposób zarządzania: formalizm, procedury, ograniczona samodzielność nauczycieli;■
obawy przed łamaniem państwowych standardów kształcenia zawodowego nauczycieli;■
stereotypowe myślenie wśród nauczycieli, niechęć niektórych nauczycieli i dyrektorów szkół do innowacji;■
brak administratorów i specjalistów w zakresie nowych technologii;■
skomplikowany mechanizm wynagradzania innowatorów i konsultantów;■
małe zaangażowanie organizacji biznesowych w rozwój innowacji w szkołach;■
niewystarczające przygotowanie do innowacyjności przyszłych nauczycieli w szkołach wyższych;■
niewystarczające wsparcie finansowe;■
ograniczone zasoby literatury naukowej i technicznej na temat innowatyki i eksperymentowania;■
fragmentaryczne regulacje prawne działalności innowacyjnej w Ukrainie;■
trudna sytuacja społeczno-gospodarcza kraju18.Jednym ze sposobów wspierania innowacyjności w różnych dziedzinach jest tworzenie regionalnych centrów doradztwa. Takie modelowe centrum – Kompleks Dydaktyczno-Naukowo-Przemysłowy ,,Polesie” – powstało przy Państwowym Uniwersytecie im. Iwana Franki w Żytomierzu, jako konsorcjum uniwersytetu, wyższych uczelni i szkół niższego szczebla (20 instytucji eduka-cyjnych, od przedszkoli do Instytutów Kształcenia Podyplomowego), instytucji biznesowo-finansowych i produkcyjnych. Bazując na współpracy i doświadcze-niach międzynarodowych oraz wykorzystując bazę naukowo-badawczą i labo-ratoria uniwersytetu, prowadzi się tam innowacyjne szkolenia dla specjalistów z różnych dziedzin. W obszarze edukacji są to szkolenia z zastosowania nowych technologii, zarządzania oświatą, okrągłe stoły, seminaria metodyczne, ekspery-menty, wspieranie uczniów zdolnych, treningi twórczości, laboratoria językowe.
Jest także oferta skierowana do rodziców, np. szkolenia na następujące tematy:
18 Study on Teacher Education for Primary and Secondary Education in Six Countries of the Eastern Partnership: Armenia, Azerbaijan, Belarus, Georgia, Moldova and Ukraine. Final Report, s. 31–32; http://ec.europa.eu/education/more-information/doc/2011/teacherreport_en.pdf (dostęp:
20.08.2012).
Teresa Giza
122
Urzeczywistnianie założeń pedagogiki humanistycznej w wychowaniu w rodzinie, Konstruktywne komunikowanie z dzieckiem w sytuacji konfliktu, Monolog i dialog jako psychologiczno-pedagogiczne strategie w warunkach wychowania rodzinnego19.
Inne działanie organizacyjne z zakresu polityki oświatowej i zarządzania oświatą to prace nad ewidencją projektów innowacji oświatowych na Ukrainie.
Baza obejmuje 165 takich projektów z różnych dziedzin i poziomów nauczania20. Warto nadmienić, że w jej konstruowaniu inspirowano się rejestrami innowacji i eksperymentów pedagogicznych wdrażanymi w Polsce, publikowanymi przez kuratoria oświaty.