Powodzenie w działaniu praktycznym uwarunkowane jest przygotowaniem teoretycznym. Jego wysoki poziom nie przesądza jednak o sukcesie pedagogicz-nym. Kompetencje w zakresie wiedzy oraz wzorowo opracowany scenariusz zajęć mogą okazać się zupełnie bezużyteczne w sytuacji, w której student nie będzie w stanie zapanować nad porządkiem i dyscypliną w klasie; kiedy sta-nie bezradny wobec kosta-nieczności rozwiązania sytuacji konfliktowej w grupie;
kiedy konieczne będzie zmodyfikowanie scenariusza w trakcie realizacji zajęć;
zajdzie potrzeba zróżnicowania zadań oraz tempa pracy dla uczniów będących na różnym poziomie rozwoju; kiedy choroba lub trudne życiowe doświadczenie dziecka będzie wymagało bliskości, zrozumienia, wsparcia pedagogicznego, a w konsekwencji – konkretnych rozwiązań4. Doświadczenia te, choć trudne, stanowią integralny element budowania kompetencji i profesjonalizmu działań
3 A.T. Pearson: Nauczyciel. Teoria i praktyka w kształceniu nauczycieli. Tłum. A. Janowski, M. Janowski. Warszawa 1994, s. 100.
4 J. Oleksy: Praktyki pedagogiczne jako element integrujący współpracę międzyinstytucjo-nalną na płaszczyźnie uczelnia-szkoła i przedszkole – poradnia psychologiczno-pedagogiczna.
W: Z edukacją na Ty. Dobre praktyki. Red. J. Oleksy. Bielsko-Biała 2014, s. 54.
Jadwiga Oleksy
106
nauczyciela – wychowawcy. Wpisują się także w istotne obszary zadaniowe wy-znaczone dla praktyk pedagogicznych i zorientowane na:
■
kształtowanie umiejętności wykorzystywania wiedzy teoretycznej w praktyce pedagogicznej;■
poznawanie realiów i specyfiki pracy placówek oświatowych;■
kształtowanie umiejętności budowania relacji, tworzenia więzi emocjonal-nych, organizowania współdziałania z uczestnikami procesu dydaktyczno- -wychowawczego: uczniami, rodzicami, opiekunami, przedstawicielami insty-tucji wspierających działalność pedagogiczną;■
rozwijanie umiejętności uczenia się i doskonalenia własnego warsztatu pracy, wdrażanie do innowacji i twórczości pedagogicznej;■
kształtowanie gotowości do podejmowania nowych wyzwań;■
rozwijanie umiejętności projektowania i realizowania zajęć opiekuńczo- -wychowawczych i dydaktycznych;■
przygotowanie do pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wychowawczych.W praktycznym przygotowaniu studentów każdy z wymienionych elementów stanowi istotne ogniwo. Uwzględniając jednak ramy treściowe określone w tytule, w dalszych rozważaniach przedmiotem szczególnej uwagi uczyniono obszary eksponujące twórczy charakter działań nauczyciela i uczniów, w tym tworzenie możliwości realizacji działań twórczych i niezbędnych ku temu warunków.
Rola współczesnego nauczyciela nie ogranicza się już tylko do przekazywania i egzekwowania wiedzy oraz sterowania rozwojem ucznia i procesami uczenia się i wychowania. Józef Kozielecki podkreśla, że zdecydowanie istotniejszą rolę w regulacji postępowania człowieka odgrywają sytuacje, w których jednostka sa-modzielnie tworzy, integruje, różnicuje i poddaje przeróbce myślowej przekazane i pozyskane informacje5. Organizując praktyki pedagogiczne, należy stworzyć studentom możliwość realizowania zajęć poprawnych pod względem meryto-rycznym i metodycznym z uwzględnieniem własnych możliwości kreacyjnych, wyrażonych w różnych przejawach twórczego współbycia. Bycie nauczycielem to coś więcej niż mistrzostwo, niż profesja, zawód, misja czy powołanie. To artyzm w doprowadzaniu małych, ufnych istot do tego, do czego samemu nie można już dojść. Określając dalej powinności nauczyciela, Lidia Wollman nakreśla siedem drogowskazów twórczego współbycia, które istotne są w pracy pedagogicznej nauczycieli oraz studentów przygotowujących się do zawodu:
■
Nie przeszkadzaj spontanicznie rodzącym się formom aktywności twórczej ucznia. Podsycaj je, organizuj warunki, by mogły się w pełni realizować.■
Prowokuj, pobudzaj myślenie. Spraw, aby uczniowie zastanawiali się nad nowym zastosowaniem zwyczajnych przedmiotów. Niech błądzą, poszukują, pytają.5 J. Kozielecki: Człowiek wielowymiarowy. Warszawa 1996, s. 37.
Studenckie praktyki pedagogiczne jako przestrzeń realizacji działań twórczych 107
■
Bądź ciekawym świata, bądź zdziwionym. Twoja ciekawość udziela się ucz-niom. Opowiadaj im o swoich odkryciach z żarliwą pasją, jak o największej przygodzie życia.■
Baw się wraz ze swoimi uczniami. Nie zawsze musisz być dyrygentem, czasem daj się poprowadzić dziecku.■
Inspiruj. Wykorzystuj wszystkie możliwe środki, by rozwijać dziecięcą wyob-raźnię i pasję tworzenia.■
Miej czas i dawaj czas. Czas sprzyja twórczości, pośpiech rodzi bylejakość.■
Zwiększaj wrażliwość swych uczniów np. poprzez kontakt ze sztuką, przy-rodą, drugim człowiekiem6.W świetle literatury przedmiotu, aktualnych tendencji w zakresie kształcenia i wychowania małego dziecka oraz założeń podstawy programowej, wskazane powinności wydają się oczywistą konsekwencją. Gabriela Kapica podkreśla, iż „rozwijanie kreatywności uczniów jest jednym z priorytetowych wyzwań edukacji XXI wieku, a w szczególności edukacji wczesnoszkolnej, gdyż tylko umiejętność twórczego działania, ukształtowana już na najniższych szczeblach kształcenia, może nam zapewnić efektywną samorealizację, ustrzec przed biernością, przed jałowym, bezskutecznym, nieracjonalnym funkcjonowaniem.
Kreatywność bowiem to klucz do nowoczesności, to warunek nadążania za postępem cywilizacyjnym, dokonującym się obecnie w tak szybkim tempie, jak nigdy dotąd”7. Twórczą postawę uczniów najlepiej wyzwala twórczy nauczyciel, który jest w pełni przekonany o kreatywnych możliwościach każdego dziecka, który należycie opanował stosowne umiejętności organizatorskie i metodyczne oraz stale doskonali lub tworzy nową infrastrukturę edukacji8. W organizacji procesu kształcenia istotne są wszystkie elementy tworzące dynamiczną struk-turę modelu edukacyjnego: cele, treści i środki kształcenia, metody, warunki i rezultaty, a nade wszystko – nauczyciele i uczniowie9. To właśnie nauczyciele ze swoim potencjałem i gotowością do działania stają się gwarantem wdrażania twórczych inicjatyw zorientowanych na lepsze rezultaty, zgodnie z sygnalizo-wanymi potrzebami edukacyjnymi i wychowawczymi dzieci. Istotne w tym działaniu jest także i to, że aktywność twórczą podejmują oni niezależnie od wa-runków kształcenia i dostępnych mediów dydaktycznych. Można zatem przyjąć za Jolantą Bonar, że „kompetentne i kreatywne dziecko istnieje, jeśli obok niego
6 A. Górniok-Naglik, L. Wollman: Sztuka bycia nauczycielem. Sztuka współbycia z małym dzieckiem. Sztuka pytania i odpowiadania w edukacji i życiu. Bielsko-Biała 2015, s. 71.
7 G. Kapica: Edukacyjne bariery kreatywności młodszych uczniów. W: Edukacja małego dzie-cka. T. 4. Konteksty rozwojowe i wychowawcze. Red. E. Ogrodzka-Mazur, U. Szuścik, J. Olek-sy. Kraków 2013, s. 169.
8 B. Jodłowska: Start – szok zawodowy – twórcza praca nauczyciela klas początkowych. War-szawa 1991, s. 33.
9 W. Kojs: Działanie jako kategoria dydaktyczna. Katowice 1994, s. 43.
Jadwiga Oleksy
108
jest kompetentny i kreatywny dorosły”10. Podobna zależność rysuje się w relacji student/praktykant – nauczyciel/opiekun praktyki. Zdaniem autorów materia-łów szkoleniowych opracowanych dla opiekunów praktyk w ramach programu
„Przez praktykę do wiedzy” kluczowe znaczenie dla prawidłowej realizacji prak-tyk studenckich ma właściwy dobór opiekuna prakprak-tyk, zaś skuteczność prakprak-tyk pedagogicznych w dużej mierze zależy od relacji, jaka zbudowana zostanie po-między praktykantem a jego opiekunem. „To cechy osobowości tego ostatniego – zwłaszcza otwartość w dzieleniu się wiedzą i doświadczeniem, umiejętności dydaktyczne, pokora pozwalająca na konstruktywną polemikę, profesjonalizm i asertywność umożliwiające rzeczową, adekwatną ocenę postępów i wysiłków praktykanta – zdecydować mogą o skuteczności i trwałych efektach odbytych przez studenta praktyk. Opiekun praktyk, aby optymalnie wywiązać się z po-wierzonych mu zadań, ale także po to, aby z opieki nad studentem wynieść korzyści dla własnego rozwoju zawodowego, powinien przyjąć wobec pod-opiecznego postawę mentorską – jego nadrzędnym zadaniem powinno być nie tyle przekazanie, podanie studentowi własnego sposobu organizacji warsztatu zawodowego, realizacji zadań dydaktycznych i wychowawczych, co wspieranie w poszukiwaniu własnej ścieżki i własnego modelu, wzorca nauczyciela i wycho-wawcy. Opiekun nie powinien przekonywać studenta do stosowania własnych metod wychowawczych, realizowania założeń lekcji według swoich recept, ale powinien pomagać praktykantowi w rozwijaniu jego własnego potencjału, od-krywaniu swoich własnych talentów pedagogicznych, eksplorowaniu własnych zasobów osobowościowych i intelektualnych, aby właśnie opierając się na takiej diagnozie swoich predyspozycji, mógł on rozpocząć budowanie indywidualnego stylu pracy z dziećmi i młodzieżą”11. Dla praktykanta oraz początkującego na-uczyciela stażysty ważne jest, aby jego opiekunem był pedagog doświadczony, posiadający stopień nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego. Cechować go powinna postawa twórcza, życzliwość w stosunku do podopiecznego oraz świadomość możliwości popełniania błędów. Dobry opiekun powinien zapre-zentować swój warsztat pracy a nade wszystko uczyć podopiecznego budowania i rozwoju własnego potencjału, dyskretnie wspomagać doświadczeniem w sytua-cjach trudnych, dawać poczucie bezpieczeństwa i swobody działań oraz tworzyć przyjazną i twórczą atmosferę12.
Powierzone opiece pedagogicznej dziecko w sposób naturalny jest twórcą, a podejmowanie aktywności twórczej stanowi dla niego potrzebę biologiczną,
10 J. Bonar: Czy szkoła jest miejscem twórczości rzeczywiście stymulowanej. W: Edukacja al-ternatywna w XXI wieku. Red. Z. Melosik, B. Śliwerski. Kraków 2010, s. 366.
11 K. Czekaj, M. Mackiewicz, J. Stopolska: Program praktyk pedagogicznych opracowany w ramach projektu: Przez praktykę do wiedzy dla studentów pedagogiki wczesnoszkolnej Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku – Białej. Bielsko-Biała 2010, s. 53–54.
12 L. Wollman: Czynniki warunkujące adaptację zawodową nauczyciela. W: Adaptacja zawo-dowa nauczyciela. Red. J. Szempruch, M. Blachnik-Gęsiarz. Częstochowa 2009, s. 58.
Studenckie praktyki pedagogiczne jako przestrzeń realizacji działań twórczych 109 której zaspokojenie jest absolutną koniecznością dla optymalnego rozwoju.
Twórcza aktywność dziecka zyskuje swój istotny sens biologiczny dzięki życiowej potrzebie wzrastania, całkowicie zwróconego ku przyszłości i będącego ciągłym przekraczaniem samego siebie13. Zatem zarówno w kontekście działań dziecka, jak i nauczyciela, stawanie się twórczym powinno opierać się na następujących przesłankach:
■
wszystko nadaje się na materiał twórczego myślenia;■
nie ma odpowiedzi prawidłowych; są tylko mniej lub bardziej użyteczne;■
żeby mieć parę dobrych pomysłów, trzeba mieć dużo pomysłów;■
nigdy nie należy zadowalać się pierwszym pomysłem albo rozwiązaniem;■
wiek, mądrość i autorytet nie wiążą się automatycznie z oryginalnością;■
osiągnięcia poznawcze nie są tożsame z twórczością;■
myślenie „reaktywne” (zgadywanie odpowiedzi) nie jest samo przez się■
cze;wszyscy mamy wyobraźnię i wszyscy możemy ją rozwinąć;■
to nie błąd jest porażką, ale brak pomysłu co zrobić;■
człowiek myślący twórczo wykorzystuje okazję;■
treść nic nie znaczy, jeśli się nic z nią nie robi;■
treść przedmiotów nauczania jest tworzywem myślenia, odczuwania■
nia;oczekiwania wyznaczają wyniki;■
ćwiczyć, ćwiczyć i ćwiczyć – to trzy złote reguły, dzięki którym opanujemy twórcze myślenie14.Praktyka pedagogiczna pokazuje jednak, że te z pozoru proste rozwiązania nie znajdują należytego uznania w działaniach pedagogicznych. „Nauczyciele zazwyczaj postrzegają siebie jako osoby twórcze i swoje działania nazywają kreatywnymi, ale poczucie niepewności w zawodzie decydująco wpływa na ich postawy”15, co w konsekwencji prowadzi do sięgania po tradycyjne wzorce edukacji. Tymczasem aby wykształcić ucznia o aktywnej postawie wobec świata i rozwiniętej twórczej wyobraźni, szkoła musi proces nauczania – uczenia się upodobnić do procesu badawczego, respektować indywidualność, preferować samodzielne poszukiwanie informacji i rozwiązywanie problemów, wspierać ucznia w odważnym stawianiu hipotez oraz promować nowatorstwo. Realizacja działań twórczych obliguje także nauczycieli do indywidualnego podejścia do podopiecznego, podejścia respektującego jego specyficzne wyposażenie.
13 R. Gloton, C. Clero: Twórcza aktywność dziecka. Tłum. i przedmową opatrzyła I. Woj-nar. Warszawa 1985, s. 56–57.
14 S. Bowkett: Wyobraź sobie, że… Ćwiczenia rozwijające twórcze myślenie uczniów. Tłum.
K. Kruszewski. Warszawa 2000, s. 12.
15 Współczesna przestrzeń edukacyjna. Geneza, przemiany, nowe znaczenia. Tom 1. Red.
W. Żłobicki. Kraków 2013, s. 352.
Jadwiga Oleksy
110