Jak wynika z Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podsta-wowych, nauczyciel, planując proces nauczania, bierze pod uwagę zróżnicowane możliwości uczniów, decyduje o doborze metod nauczania i środków dydak-tycznych oraz tempie realizacji treści nauczania14. Programy edukacji, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 roku w sprawie dopuszczenia do użytku w szkole programów…, powinny zawierać sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania, z uwzględnieniem możliwo-ści indywidualizacji pracy w zależnomożliwo-ści od potrzeb i możliwomożliwo-ści uczniów oraz warunków, w jakich program będzie realizowany15.
11 Por. tamże.
12 Metody aktywizujące w edukacji; http://www.pedagogiczna.edu.pl/zest15.htm (dostęp:
1.04.2015).
13 E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewod-nik po metodach aktywizujących. Kielce 2011, s. 4.
14 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych; http://men.gov.pl/
wp-content/uploads/2014/08/zalacznik_2.pdf (dostęp: 1.04.2015), s. 20.
15 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopusz-czania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów naudopusz-czania oraz
W poszukiwaniu metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci… 91 Celem niniejszej publikacji jest analiza wybranych programów nauczania pod kątem zawartych w nich metod. Analizowane programy to: „Moje ćwiczenia”16;
„Elementarz XXI wieku”17, „Doświadczanie świata”18, „Drogowskazy wielointe-ligentnej edukacji”19, „Oto ja”20 oraz „Umysły przyszłości”21.
W wyniku analizy podejmę próbę odpowiedzi na pytania:
■
Które metody nauczania są preferowane w analizowanych programach kształ-cenia zintegrowanego?■
Które z tych programów zawierają najciekawsze propozycje sposobów pracy z dziećmi?■
Czy proponowane w analizowanych programach kształcenia zintegrowanego metody nauczania mają charakter innowacyjny, czy też nawiązują do trady-cyjnych rozwiązań?Jak pisze Teresa Janicka-Panek, umiejętność doboru metod jest uznawana za element profesjonalnego przygotowania nauczyciela, którego zadaniem jest stymulowanie wielokierunkowej aktywności uczniów poprzez:
■
proponowanie interesujących poznawczo sytuacji dydaktycznych,■
pytanie, interpretowanie,■
dostarczanie informacji, modyfikowanie wypowiedzi, tworzenie inspirującego środowiska wychowawczego,■
pomaganie przy narodzinach dziecięcych teorii dotyczących różnorodnych kategorii poznawczych22.W ostatnich latach dużą popularnością w praktyce szkolnej cieszą się metody aktywizujące. Stąd wiele autorek programów kształcenia zintegrowanego propo-nuje właśnie takie metody. Warto jednakże przytoczyć stwierdzenie Małgorzaty Taraszkiewicz, która uważa, że każda metoda może być aktywizująca – wszystko zależy od tego, jak będzie zachowywał się nauczyciel: czy zahamuje reakcje ucznia, czy pozwoli je wyzwolić. Siła nie tkwi w metodzie, lecz w sposobie jej wykorzystania23. Istota metod aktywizujących tkwi nie w aktywności metod,
dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz.U. z 2009 r. Nr 89, poz. 730); http://isap.
sejm.gov.p l/DetailsServlet?id=WDU20090890730 (dostęp: 1.04.2015).
16 A. Jegier, B. Szurowska: Moje ćwiczenia. Program edukacji wczesnoszkolnej. Warszawa 2014.
17 T. Janicka-Panek: Elementarz XXI wieku. Program nauczania dla I etapu – edukacji wczesnoszkolnej. Warszawa 2014.
18 M. Kędra: Doświadczanie świata. Edukacja wczesnoszkolna. Warszawa 2014.
19 M. Zatorska: Drogowskazy wielointeligentnej edukacji. Program edukacji wczesnoszkolnej.
Warszawa 2014.
20 K. Mucha, A. Stalmach-Tkacz, J. Wosianek: Oto ja. Program nauczania edukacji wczes-noszkolnej z uwzględnieniem procesów indywidualizacji w kształceniu. Kielce 2011.
21 Umysły przyszłości. Edukacja wczesnoszkolna. Program nauczania dla I etapu kształcenia.
Red. M. Kędra, A. Kopik. Kielce 2013.
22 T. Janicka-Panek: Elementarz XXI wieku…, s. 60.
23 W. Bednarkowa, G. Redlisiak, M. Taraszkiewicz, Z. Taraszkiewicz: Metody wspie-rania rozwoju ucznia. Niezbędnik Dyrektora. Warszawa 2009.
Elżbieta Marek
92
lecz osób, które pracują daną metodą24. Cechą charakterystyczną tych metod jest
„przenoszenie akcentu z procesu nauczania na proces uczenia się”25.
Z badań przeprowadzonych wśród nauczycieli przez Annę Jakubowicz-Bryx wynika, że znajomość metod wśród nauczycieli nie jest wystarczająca. O wy-borze metod najczęściej decydują indywidualne potrzeby dzieci (84,1%), temat zajęć (73,2%), wymogi procesu dydaktycznego (63,2%). Nauczyciele najczęściej stosują w swojej pracy metody operatywne (86,6%), poszukujące (45,1%) i po-dające (36,6%). Z metod aktywizujących najczęściej wykorzystywane są drama (42,7%), burza mózgów (39%), metoda projektów oraz gry i zabawy dydaktyczne (po 22%)26.
W poniższych tabelach zebrano informacje, które metody nauczania są pro-ponowane w analizowanych programach kształcenia zintegrowanego.
Tabela 1. Metody pracy edukacyjnej proponowane w analizowanych programach
Lp. Metoda
1. Gry i zabawy dydaktyczne X X X
2. Gry planszowe typu
24 B. Kubiczek: Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się?. Opole 2007, s. 75.
25 Tamże.
26 A. Jakubowicz-Bryx: Opinie nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej o stosowanych meto-dach nauczania. W: Pomiędzy dwiema edukacjami. Nauczyciel wczesnej edukacji dziecka wobec czasu zmiany. Red. I. Adamek, B. Olszewska. Łódź 2014, s. 119–132.
W poszukiwaniu metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci… 93
1 2 3 4 5 6 7 8
METODY I TECHNIKI AKTYWIZUJĄCE
13. Analiza przypadków X
14. Drama X X X
15. Dyskusja dydaktyczna X
16. Dywanik pomysłów X X
17. Inscenizacja X X
18. Karty dziwne
powiedzon-ka X
19. Kreatywne działanie,
ak-cje, happeningi X
20. Kreatywne mówienie X
21. Kreatywne pisanie X
22. Metaplan X
23. Metoda pedagogiki
zaba-wy X
24. Metoda projektów
eduka-cyjnych X X X X X X
25. Metoda pytań i
doświad-czeń X
26. Odgrywanie ról X X
27. Praca w obwodach
stacyj-nych X X
28. Techniki socjometryczne X
29. Układanka X X
30. Zabawa na hasło X X
31. Zabawy integrujące grupę X X
32. Zabawy twórcze X X
METODY TWORZENIA I DEFINIOWANIA POJĘĆ
33. Burza mózgów X X X
34. Diamentowe
uszeregowa-nie X X X
35. Kula śniegowa X X X X
36. Mapa pojęciowa X X X
37. Piramida priorytetów X X
38. Poker kryterialny X X
39. Uszeregowanie
promycz-kowe X X
cd. tab. 1
Elżbieta Marek
94
1 2 3 4 5 6 7 8
METODY TWÓRCZEGO ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW
40. 635 X X
41. Burza mózgów X
42. Mapy mentalne X X
43. Metoda trójkąta X
44. Rybi szkielet X
45. Sześć myślących kapeluszy X X X
METODY PRACY WE WSPÓŁPRACY
46. Karuzela X
47. Metoda Klanzy X
48. Układanka puzzle lub
Jig-saw X
49. Zabawa na hasło X
METODY INTEGRACYJNE
50. Graffiti X
51. Krasnoludek X
52. Pajęczynka X
METODY EWALUACYJNE
53. Kosz i walizeczka X
54. Tarcza strzelecka X
55. Rybi szkielet X
METODY WIELOSTRONNEGO UCZENIA SIĘ
56. Metody informacyjne X
57. Metody operatywne X
58. Metody problemowe X
59. Metody waloryzacyjne X
NARZĘDZIA TOC
60. Chmurka X
61. Drzewko ambitnego celu X
62. Gałązka logiczna X
Łącznie 27 24 2 5 9 36
Źródło: Opracowanie własne.
Analiza programów w kontekście preferowanych metod pracy pozwala stwierdzić, że w programach kształcenia zintegrowanego najczęściej propo-nowane są metody i techniki aktywizujące, tworzenia pojęć oraz twórczego rozwiązywania problemów.
cd. tab. 1
W poszukiwaniu metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci… 95 Najwięcej metod, bo 36, zaproponowały autorki „Umysłów przyszłości”, Al-dona Kopik i Marzena Kędra, które zaprosiły do współpracy nad programem grupę twórczych nauczycielek klas początkowych. Warto przypomnieć, że program ten powstał w ramach projektu konkursowego współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, którego celem była poprawa jakości kształcenia w zakresie modernizacji treści i metod kształcenia.
Projekt adresowany był do 20 szkół podstawowych (publicznych i niepublicz-nych), pośrednio do uczennic i uczniów klas I–III (6–9 lat) i nauczycielek oraz nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej (bez względu na płeć i wiek), z terenu całej Polski (gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie), którzy chcieli podjąć się ze-społowego opracowania innowacyjnego programu nauczania obejmującego I etap edukacyjny (edukacja wczesnoszkolna) i pilotażowego wdrożenia go w swoich szkołach. Grupę docelową stanowiło 20 nauczycieli, 20 szkół i co najmniej 300 uczniów (20 klas × 15 uczniów) uczęszczających do klas objętych projektem27.
Ważne miejsce w programach „Doświadczanie świata” i „Umysły przyszłości”
zajmują propozycje technik nauczania i środków dydaktycznych Celestyna Frei-neta28, takie jak planowanie pracy, narada klasowa, gazetka wychowawcza, reguły życia, swobodne teksty, doświadczenia poszukujące, fiszki autokorektywne29.
Dużą kreatywnością wykazały się autorki programu „Oto ja”, które proponu-jąc 24 metody nauczania, podjęły próbę przyporządkowania ich do określonych czynności nauczyciela i uczniów, takich jak zabawa, integracja, tworzenie i defi-niowanie pojęć, twórcze rozwiązywanie problemów, ewaluacja zajęć.