Metody zajmują ważne miejsce w procesie projektowania zajęć. Trzeba jed-nakże pamiętać, że ich dobór nie może być przypadkowy. Jest on uwarunkowany wieloma czynnikami, zaprezentowanymi poniżej.
ŚRODKI
DYDAKTYCZNE CELE
PRZEDMIOT, TREŚĆ NAUCZANIA
OSOBOWOŚĆ NAUCZYCIELA
WIEDZA, UMIEJĘTNOŚCI
UCZNIA
WIEK, MOŻLIWOŚCI, PREFERENCJE
UCZNIA LICZEBNOŚĆ KLASY
METODY
MIEJSCE (PRZESTRZEŃ SZKOLNA I POZASZKOLNA:
PRZYRODNICZA, SPOŁECZNA, KULTUROWA)
CZAS (PORA DNIA, DŁUGOŚĆ TRWANIA
ZAJĘĆ)
Rysunek 1. Czynniki warunkujące dobór metod wspierania aktywności edukacyjnej ucznia Źródło: Opracowanie własne.
Każdy nauczyciel, przygotowując się do zajęć zintegrowanych czy lekcji, powinien bardzo dokładnie zastanowić się, jakie treści chce przekazać uczniom oraz jaką mają oni opanować w związku z tym wiedzę i umiejętności. Inne me-tody zostaną wykorzystane w toku realizacji treści matematycznych, inne – przy tworzeniu i definiowaniu pojęć czy rozwiązywaniu problemów. Także kierunek edukacji czy aktywności dziecka będzie wymagał zróżnicowania metod. Inne metody zostaną zastosowane podczas uczenia komunikatywnego porozumiewa-nia się, inne – gdy dzieci będą poznawały środowisko przyrodnicze, społeczne, jeszcze inne – gdy nauczyciel będzie rozwijać aktywność twórczą uczniów: mu-zyczną, plastyczną, techniczną czy ruchową. Kolejnym czynnikiem warunkują-cym zastosowanie takich, a nie innych metod jest miejsce, w którym odbywa się proces poznawania rzeczywistości. Inne metody będą użyteczne w przestrzeni szkolnej, inne w przestrzeni pozaszkolnej: przyrodniczej, społecznej, kulturowej itp. To, jakie metody zastosuje nauczyciel i czy będzie potrafił przy ich pomocy zaktywizować ucznia zależy przede wszystkim od osobowości i temperamentu nauczyciela, a także od jego wieku, możliwości, preferencji modalnych, profilu
W poszukiwaniu metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci… 99 inteligencji dzieci i liczebności zespołu klasowego. Sądzę, że zbiór wymienionych przeze mnie czynników warunkujących stosowanie metod nie jest zamknięty.
Warto mieć świadomość, że:
Nauczyciel pracujący metodami aktywizującymi w dość krótkim czasie odchodzi od swojej dotychczasowej roli nauczyciela-eksperta w kierunku nauczyciela:
■doradcy – który jest do dyspozycji, gdy uczniowie mają problem z rozwią-zaniem trudnego zadania lub gdy czegoś nie rozumieją, a także wtedy, gdy są niepewni;
■animatora – który inicjuje metody i objaśnia ich znaczenie dla procesu uczenia się, przedstawia cele uczenia się i przygotowuje materiał do pracy;
■obserwatora i słuchacza – który obserwuje uczniów przy pracy i dzieli się z nimi tymi obserwacjami;
■uczestnika procesu dydaktycznego – który nie musi być doskonały i jest przykładem osoby, która uczy się przez całe życie;
■partnera – który jest gotowy modyfikować przygotowaną wcześniej lekcję w zależności od sytuacji w klasie32.
Mają rację autorki przewodnika po metodach aktywizujących, pisząc:
Eksperymentowanie, tworzenie nowych koncepcji, twórcze dyskusje, innowacje – to wszystko wzmacnia nauczyciela także dlatego, że dzięki jego działaniom zmieniają się uczniowie. Uczniowie zaczynają być samodzielni, rozwijają własne strategie uczenia się, wyzwalają w sobie autentyczną motywację i ciekawość uczenia się, budują własną autonomię w pracy i w nauce. Nauczyciel ma przez to coraz rzadziej do czynienia z niesfornymi, znudzonymi i niechętnymi uczniami, a coraz częściej obserwuje zaangażowanie, zainteresowanie i aktywność. Czuje się dzięki temu lepiej w szkole, choćby doskwierał mu brak sprzętu i środków33.
Podsumowanie
Intencje autorów analizowanych programów edukacji wczesnoszkolnej są zgodne z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 roku, z którego wynika, że pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w przedszkolu, szkole i placówce polega na rozpoznaniu i zaspakajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawa-niu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia (§ 3.1)34. Programy te
32 E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie…, s. 4.
33 Tamże, s. 5.
34 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 roku w sprawie za-sad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2013 r., poz. 532), s. 11.
Elżbieta Marek
100
realizują także założenia rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 maja 2014 roku, zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programo-wej, z której wynika, że „zadaniem szkoły jest realizowanie programu naucza-nia skoncentrowanego na dziecku, na jego indywidualnym tempie rozwoju i możliwościach uczenia się”35.
Analiza wybranych programów kształcenia zintegrowanego pozwala na wyodrębnienie ich wspólnych cech oraz wysnucie następujących wniosków:
1. W analizowanych programach kształcenia zintegrowanego dominuje orienta-cja na dziecko i jego aktywność w procesie edukacyjnym, co wynika z założeń idei konstruktywizmu, który jest obecnie dominującą teorią uczenia.
2. Nauczyciel przestaje być traktowany jako źródło wiedzy ucznia. Staje się diagnostą, organizatorem kontaktów dziecka z otaczającym go środowi-skiem, dostarczającym narzędzi potrzebnych do uczenia się oraz animatorem procesu odkrywania wiedzy i współpracy z rówieśnikami. Równie ważna jak rozwijanie sfery poznawczej dziecka jest dla współczesnego nauczyciela dbałość o sferę społeczną, moralną i emocjonalną. Jego zadaniem jest bu-dowanie wewnętrznej motywacji uczniów, inspirowanie działań twórczych i budowanie odpowiedniego klimatu społecznego w grupie. Służy temu wiele metod proponowanych przez autorki programów edukacji wczesnoszkolnej.
3. W każdym z analizowanych programów autorki zwracają uwagę na indywi-dualizację kształcenia i zapewnienie każdemu dziecku optymalnego rozwoju, dając nauczycielom „klucze” w postaci wskazówek metodycznych do pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, trudnościami w uczeniu się36 oraz pracy z dzieckiem zdolnym.
4. Biorąc pod uwagę różnorodność i liczbę proponowanych metod, najciekawsze propozycje można znaleźć w programach „Oto ja” i „Umysły przyszłości”.
5. Autorzy programów nauczania często nawiązują do wiedzy z zakresu neuro-dydaktyki, przywołując publikację Marzeny Żylińskiej37.
6. Jedynym analizowanym programem, w którym posłużono się klasyfikacją metod w ujęciu Wincentego Okonia, był program „Elementarz XXI wieku”.
7. Większość autorów proponuje metody innowacyjne.
Metody innowacyjne do tej pory nie zostały poddane żadnej klasyfikacji. Nie zrobiły tego także autorki przewodnika po metodach aktywizujących, następu-jąco usprawiedliwiając swoje działanie:
35 Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 13 maja 2014 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w po-szczególnych typach szkół (Dz.U. z 2014 r., poz. 803).
36 Szerzej na ten temat wypowiadam się w tekście: E. Marek: Konstruktywizm determinan-tem indywidualizacji pracy nauczyciela z uczniem (na podstawie analizy wybranych programów edukacji wczesnoszkolnej). W: Kreatywność w edukacji szkolnej. Red. I. Adamek, U. Szuścik.
Kraków 2015, s. 119–132.
37 M. Żylińska: Neurodydaktyka. Nauczanie i uczenie się przyjazne mózgowi. Toruń 2013.
W poszukiwaniu metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci… 101 Nie dokonujemy tu podziału na naukowo definiowane metody, techniki, ćwiczenia, gry czy strategie uczenia się. Jeżeli brzmi to trochę arogancko, przepraszamy. Uważamy jednak, że mamy prawo, opierając się na własnym kilkunastoletnim doświadczeniu w pracy metodyczno-dydaktycznej, dać Ci do ręki taki materiał, który będzie przyjazny dla Ciebie i dla Twoich uczniów.
A przyjazny to taki, który daje się łatwo zastosować na lekcji38.
Pozostaje zatem pytanie: Czy zawarte w programach metody, techniki, gry oraz strategie uczenia da się uporządkować i poddać klasyfikacji?
Bibliografia
Bednarkowa W., Redlisiak G., Taraszkiewicz M., Taraszkiewicz Z.: Metody wspierania rozwoju ucznia. Niezbędnik Dyrektora. Warszawa 2009.
Bereźnicki F.: Podstawy dydaktyki. Kraków 2004.
Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B.: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Prze-wodnik po metodach aktywizujących. Kielce 2011.
Jakubowicz-Bryx A.: Opinie nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej o stosowanych me-todach nauczania. W: Pomiędzy dwiema edukacjami. Nauczyciel wczesnej edukacji dziecka wobec czasu zmiany. Red. I. Adamek, B. Olszewska. Łódź 2014, s. 119–132.
Janicka-Panek T.: Elementarz XXI wieku. Program nauczania dla I etapu – edukacji wczesnoszkolnej. Warszawa 2014.
Jegier A., Szurowska B.: Moje ćwiczenia. Program edukacji wczesnoszkolnej. Warszawa 2014.
Kędra M.: Doświadczanie świata. Edukacja wczesnoszkolna. Warszawa 2014.
Klus-Stańska D.: Dydaktyka wobec chaosu pojęć i zdarzeń. Warszawa 2010.
Klus-Stańska D.: Dyskursy pedagogiki wczesnoszkolnej. W: Pedagogika wczesnoszkolna – dyskursy, problemy, rozwiązania. Red. D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkow-ska. Warszawa 2009.
Kłosińska T.: Dziecko – uczeń. Droga do edukacji skutecznej. Twórcze techniki Celestyna Freineta we wczesnej edukacji. Opole 2013.
Kubiczek B.: Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się?. Opole 2007.
Kupisiewicz C.: Dydaktyka. Kraków 2012.
Łoskot M.: Specjalne Potrzeby Edukacyjne wyzwaniem dla edukacji XXI wieku. „Głos Pedagogiczny” 2010, nr 20, s. 5.
Marek E.: Konstruktywizm determinantem indywidualizacji pracy nauczyciela z ucz-niem (na podstawie analizy wybranych programów edukacji wczesnoszkolnej). W:
Kreatywność w edukacji szkolnej. Red. I. Adamek, U. Szuścik. Kraków 2015.
Mucha K., Stalmach-Tkacz A., Wosianek J.: Oto ja. Program nauczania edukacji wczesnoszkolnej z uwzględnieniem procesów indywidualizacji w kształceniu. Kielce 2011.
Niemierko B.: Kształcenie szkolne. Warszawa 2007.
Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa 2003.
38 E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska: Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie…, s. 4.
Elżbieta Marek
102
Okoń W.: Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa 1970.
Półturzycki J.: Dydaktyka dla nauczycieli. Toruń 1999.
Sośnicki K.: Poradnik dydaktyczny. Warszawa 1966.
Tomaszewski T.: Ślady i wzorce. Warszawa 1984.
Umysły przyszłości. Edukacja wczesnoszkolna. Program nauczania dla I etapu kształce-nia. Red. M. Kędra, A. Kopik. Kielce 2013.
Więckowski R.: Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa 1995.
Zaczyński W.: Metody nauczania. W: Pedagogika. Red. M. Godlewski i inni. War-szawa 1974.
Zatorska M.: Drogowskazy wielointeligentnej edukacji. Program edukacji wczesnoszkol-nej. Warszawa 2014.
Żylińska M.: Neurodydaktyka. Nauczanie i uczenie się przyjazne mózgowi. Toruń 2013.
Akty prawne
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, http://men.gov.pl/
wp-content/uploads/2014/08/zalacznik_2.pdf (dostęp: 1.04.2015).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2013 r., poz. 532), s. 11.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i pro-gramów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników; http://
isap.sejm.gov.p l/DetailsServlet?id=WDU20090890730 (dostęp: 1.04.2015).
Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 13 maja 2014 roku zmieniające rozporządze-nie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2014 r., poz. 803).
Netografia
http://umysly.edukacyjni.pl/ (dostęp: 10.04.2015).
http://www.szkolamoszczanka.pl/portal-glowna.html (dostęp: 10.04.2015).
Metody aktywizujące w edukacji; http://www.pedagogiczna.edu.pl/zest15.htm (dostęp:
1.04.2015).
In search of methods contributing to the educational activity of children at a younger school age
(based on the analysis of selected programmes of integrated education) Abstract
In modern pre-school and early school education there function quite a few curricula. In accord-ance with the regulation of the minister of national education of June 8, 2009, each of them should comprise methods of attaining objectives in compliance with work individualization. In this connec-tion, I have made a qualitative analysis of selected education programmes from the point of view of methods contained therein in order to answer the following questions: which programmes propose the most interesting methods of work with children and whether the proposed by them methods of instruction are innovative in their character or connected with traditional solutions as well.
Keywords: education programme, activation methods, revalidation methods, methods of work with capable pupils.
W poszukiwaniu metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci… 103
Elżbieta Marek, doktor, starszy wykładowca w Katedrze Dydaktyki i Wczesnej Edukacji Dziecka Akademii „Ignatianum” w Krakowie. Autorka około 200 publikacji z zakresu pedagogiki wczes-noszkolnej. Problematyka badań: oczekiwania uczniów pod adresem nauczyciela i szkoły; praca wychowawcza nauczyciela, kształcenie nauczycieli; analiza programów i podręczników, diagnoza i terapia pedagogiczna, arteterapia.