Wczesnoszkolne nauczanie języków obcych uznawane jest za najbardziej znaczącą innowację ostatnich lat w glottodydak-tyce1.
Ewa Andrzejewska
Wprowadzenie
Utrzymujące się zapotrzebowanie na nauczycieli – specjalistów edukacji elementarnej, posiadających jednocześnie kwalifikacje do prowadzenia edukacji obcojęzycznej, od lat związane jest ze wzrostem w polskim społeczeństwie rangi oraz popularności języków obcych. Zbieżne jest ono także z rekomendacjami Rady Europy w zakresie wczesnego startu w ich uczeniu się oraz objęcia tego rodzaju edukacją jak największej liczby dzieci2. Ważnym powodem utrzymywa-nia się takiego zapotrzebowautrzymywa-nia jest także konieczność ukształtowautrzymywa-nia postawy gotowości na przyjęcie (ale niekoniecznie przejęcie) odmiennych wzorców kulturowych oraz budowania narzędzi językowych, niezbędnych w procesie komunikacji w społeczeństwach o multietnicznej strukturze. Ostateczny kształt tych narzędzi został określony jako model eurofoniczny w postaci
obowiązko-1 E. Andrzejewska: Wczesnoszkolne nauczanie języków obcych – polskie prace empiryczne w świetle aktualnych dyskusji o badaniach przyswajania języka obcego przez dzieci. W: „Neofilo-log”. Badania glottodydaktyczne w praktyce. Red. K. Karpińska-Szaj. Poznań 2010, nr 35, s. 131.
2 H. Komorowska: Nauczanie języka obcego dzieci w świetle rekomendacji Rady Europy. „Ję-zyki Obce w Szkole” 1996, nr 3, s. 213–214.
W poszukiwaniu skutecznej koncepcji kształcenia nauczycieli języka obcego dzieci 129 wej wariantowej trójjęzyczności. Składają się nań: znajomość (jednego) języka ojczystego, jednego języka obcego kraju sąsiedniego oraz jednego języka obcego o znaczeniu międzynarodowym. Uznano, że realizacja tych zamierzeń jest moż-liwa po spełnieniu kilku warunków, takich jak wczesne rozpoczynanie nauki wybranego języka obcego, obowiązkowe, powszechne nauczanie w szkole dwóch języków obcych oraz danie pierwszeństwa umiejętnościom językowym przed ogólną wiedzą językową3.
W tym kontekście warto dodać, że od roku 1990 do 2008 spośród 27 krajów Unii Europejskiej naukę języka obcego dzieci w wieku 7 lat i poniżej wprowa-dziło aż 12 krajów, a kolejne 9 wdrożyło taki obowiązek wśród 8–9-latków4.
Do głównych argumentów przemawiających za wczesnym startem w nauce języka obcego zalicza się:
■
coraz więcej okazji do kontaktów z ludźmi z innych krajów, mówiących in-nymi językami, reprezentujących różnorodne kultury oraz systemy wartości;■
możliwość osiągnięcia pewnego bazowego poziomu języka, zanim dzieci zostaną obciążone systematyczną nauką w klasach wyższych;■
pozytywny wpływ na rozwój języka ojczystego poprzez rozwijanie świadomo-ści językowej;■
stanowienie zachęty do poznawania innych języków5.W Polsce język obcy na szczeblu klas I–III stał się przedmiotem obowiąz-kowym od roku szkolnego 2009/20106. Dalszym krokiem w kierunku obniże-nia wieku stało się podjęcie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej decyzji o stopniowym wprowadzaniu od 1 września 2014 roku obowiązkowej, bezpłat-nej nauki języka obcego dla wszystkich dzieci korzystających z wychowania przedszkolnego. Do podstawy programowej przedszkola dodany został nowy obszar: Przygotowanie dzieci do posługiwania się językiem obcym nowożytnym.
Od 1 września 2014 decyzję o jego nauczaniu podejmuje dyrektor placówki przedszkolnej. W roku 2015 obowiązek w tym zakresie zostanie wprowadzony w stosunku do dzieci pięcioletnich, a od 1 września 2017 roku obejmie on wszystkie dzieci w wieku przedszkolnym7.
3 W. Krzemińska: Wyzwanie wielojęzyczności, czyli co nas czeka we wspólnej Europie. W:
Polska w zjednoczonej Europie. Nauczanie języków obcych. Red. H. Maleńczyk. Lublin 1993, s. 11–18.
4 M. Szpotowicz: Lekcja języka obcego w nauczaniu wczesnoszkolnym. „Języki Obce w Szko-le” 2011, nr 1, s. 4.
5 M. Szpotowicz: Wczesna nauka języka w Europie – międzynarodowe badania długofalowe.
W: Pedagogika przedszkola i wczesnoszkolna. Badania, opinie inspiracje. Red. M. Karwowska--Struczyk. D. Sobierańska, M. Szpotowicz. Warszawa 2011, s. 197.
6 Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wycho-wania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r.
Nr 4, poz. 17, § 4, ust. 1).
7 Rozporządzenie MEN z dnia 30 maja 2014 zmieniające rozporządzenie w sprawie Podstawy programowej wychowania przedszkolnego (Dz.U. z 2014 r., poz. 803).
Gabriela Kapica, Kornelia Solich
130
W ten sposób język obcy stanie się obecny na wszystkich etapach kariery szkolnej najmłodszego pokolenia, co zapewni niezwykle ważną i od dawna po-żądaną spójność oraz ciągłość edukacji obcojęzycznej pomiędzy przedszkolem a klasami początkowymi i wyższymi8.
Przeglądając najnowszą literaturę dotyczącą wczesnej edukacji obcojęzycznej, można stwierdzić, że właściwie żadnych wątpliwości nie budzą już jej założenia.
Dzieciom przyznaje się status podmiotów; zaleca się daleko idącą indywidu-alizację w celu dopasowania procesu uczenia się do właściwości oraz potrzeb każdej jednostki9. Obecnie upowszechnianiu „wczesnego startu” towarzyszą próby naukowego opisu tego procesu oraz próby jego poznania i zrozumienia.
Coraz częściej wskazuje się na potrzebę budowania wiedzy o tym, jak nauczać języka obcego w warunkach szkolnych10.
Na świecie funkcjonuje nieco ponad 6 tysięcy języków. Aby biegle posługi-wać się choć jednym obcym językiem, trzeba zacząć jego naukę w jak najwcześ-niejszym dzieciństwie, a nawet – od urodzenia. Ośrodki mózgowe zawiadujące językiem wykształcają się bowiem w ciągu pierwszych lat życia, a ich organizacja kończy się około 12. roku życia. Tak więc im młodszy, tym bardziej plastyczny jest mózg11.
Barierą hamującą rozszerzenie nauki języków obcych u dzieci coraz częściej staje się obecnie brak dostatecznej liczby nauczycieli z kwalifikacjami specjalnoś-ciowymi oraz glottodydaktycznymi, obejmującymi jednocześnie kompetencje związane z edukacją elementarną oraz obcojęzyczną.
By sprostać temu zapotrzebowaniu, konieczne jest zatem rozszerzenie oferty w zakresie profesjonalizacji tego typu specjalistów, którzy będą gruntownie przygotowani do pełnienia dwóch ról: nauczyciela-wychowawcy oraz specjalisty w zakresie języka obcego, koordynatora wielokierunkowych działań, odpowie-dzialnego za całokształt procesu edukacji w grupie/w klasie.
Dzieciństwo przypada na okres lingwistycznej ekspansji, rozkwitu na-turalnego, swobodnego komunikowania się z otoczeniem bez zahamowań i lęku przed błędem. Ustalenia glottodydaktyki wskazują, że najskuteczniejsze przyswajanie języka, i ojczystego i obcego, dokonuje się poprzez zaangażo-wanie wszystkich sfer osobowości dziecka, w toku różnych form aktywności, głównie poprzez ruch i aktywność zabawową. A to zapewnia tzw. input, czyli możliwość kontaktu z językiem w naturalnych sytuacjach życiowych, związa-nych z najbliższym otoczeniem, w pełnej zgodzie ze specyfiką dziecięcej oso-bowości (wiek, typ inteligencji, predyspozycje, zainteresowania, uzdolnienia).
8 H. Komorowska: Nauczanie języka obcego dzieci…, s. 213–214.
9 M. Kotarba-Kańczugowska: Sześciolatek na zajęciach z języka obcego. Poradnik dla na-uczycieli. Warszawa 2014; J. Kic-Drgas: Dzieci a nauka języków obcych. „Języki Obce w Szkole”
2014, nr 1.
10 E. Andrzejewska: Wczesnoszkolne nauczanie języków obcych…, s. 131–132.
11 O. Woźniak: Ile można znać języków?. „Gazeta Wyborcza” z dnia 22 maja 2014.
W poszukiwaniu skutecznej koncepcji kształcenia nauczycieli języka obcego dzieci 131 W warunkach szkolnych optymalnym rozwiązaniem organizacyjnym jest zanurzenie, wtopienie, czyli włączenie nauki języka obcego w nurt wszystkich obszarów edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej (tzw. embedding). Tylko taki styl nauczania sprzyja pełnemu opanowaniu przez dziecko kompeten-cji obcojęzycznych oraz wielostronnemu i harmonijnemu rozwojowi jego osobowości12.
Należy jednak dodać, że badania dotyczące przyswajania języka obcego w warunkach klasy szkolnej wciąż należą do nielicznych i nie dają jednoznacz-nych wyników potwierdzających, że wcześniej rozpoczęta nauka skutkuje wcześ-niej osiąganym wysokim poziomem kompetencji obcojęzycznych13.
Wiek dzieciństwa to okres decydujący o karierze edukacyjnej i życiowej człowieka, zaś osobą znaczącą, od której w największym stopniu zależy kształt edukacji dziecka jest nauczyciel przedszkola i klas początkowych. Szczególne eksponowanie roli i miejsca edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej w biogra-fii człowieka podyktowane jest tym, że w dzieciństwie jego psychika odznacza się szczególną plastycznością i podatnością na wpływy. Ważne są zatem kształt tej edukacji oraz posiadane przez nauczyciela kompetencje tak, by stały się one skutecznym stymulatorem rozwoju osobowości dzieci14.
Do intensyfikacji procesu edukacji obcojęzycznej nie wystarczą środki dydaktyczne, multimedia czy inne, nawet najnowocześniejsze urządzenia tech-niczne. Wiele zależy bowiem od nauczyciela. Musi on stanowić dla dzieci fascy-nującą osobowość, umieć kreować niebanalne sytuacje zabawowe, proponować interesujące, twórcze zadania.
Nie bez znaczenia są także korzyści natury wychowawczej wczesnego roz-poczęcia nauczania języków obcych. Należy do nich po pierwsze kształtowanie u dzieci postawy decentrycznej, uniwersalistycznej, charakteryzującej się wraż-liwością kulturową, rozumieniem i akceptacją innych języków, kultur i syste-mów wartości, otwartością, tolerancją, wzajemnym zaufaniem, gotowością do współdziałania, a więc do partnerstwa kulturowego15. Dzieci cechuje największa łatwość odrzucania podziałów rasowych, religijnych i kulturowych funkcjonują-cych w świecie dorosłych, są bardziej otwarte na nowe poglądy, gotowe na przy-jęcie nowych idei. Nie rodzą się przecież nietolerancyjne. Nie mają też żadnych zahamowań w mówieniu w języku obcym.
12 H. Komorowska: Nauczanie języka obcego dzieci…, s. 214–218; M. Szpotowicz: Lekcja ję-zyka obcego…, s. 7–8; E. Wieszczeczyńska: Koncepcje nauczania jęję-zyka obcego w okresie wczes-noszkolnym – krótka charakterystyka, „Języki Obce w Szkole” 2000, nr 6; J. Kic-Drgas: Dzieci a nauka języków obcych, „Języki Obce w Szkole” 2014, nr 1.
13 M. Szpotowicz: Wczesna nauka języka w Europie, s. 198.
14 M. Pamuła: Psychologiczne aspekty nauczania języków obcych w niższych klasach szkoły podstawowej, „Języki Obce w Szkole” 1998, nr 5, s. 387–392.
15 W. Krzemińska: Cywilizacja w dydaktyce języka obcego: skąd idziemy, dokąd zmierzamy,
„Języki Obce w Szkole” 1992, nr 1, s. 19–20.
Gabriela Kapica, Kornelia Solich
132
Objęcie edukacją obcojęzyczną wszystkich uczniów klas I–III oraz stopniowo dzieci w wieku przedszkolnym zapewni w przyszłości polskiemu społeczeństwu szansę pełnego uczestnictwa w życiu intelektualnym i społeczno-ekonomicznym zintegrowanej Europy. Zaowocuje bowiem wychowaniem jednostek zdolnych do swobodnego komunikowania się, umożliwi kształtowanie osobowości nastawio-nych na międzynarodową współpracę, zdolnastawio-nych do skutecznego funkcjonowania w multikulturowym społeczeństwie przyszłości. Wczesny start w nauce języka obcego stanowi zatem wielką szansę na harmonijne i pokojowe współistnienie społeczeństwa przyszłości. Wczesne rozpoczynanie nauki języków obcych jest więc koniecznym warunkiem europejskości naszego kraju.
Niniejsza publikacja stanowi próbę teoretycznej eksploracji systemu kształ-cenia specjalistów w dziedzinie edukacji obcojęzycznej dzieci. Dokonaliśmy tu deskrypcji struktury projektu koncepcji studiów licencjackich w zakresie pedagogiki ze specjalnością główną edukacja elementarna oraz dodatkową – język obcy.
Sądzimy, że ważnym czynnikiem, który determinuje stworzenie optymal-nych warunków w zakresie wczesnej nauki języka obcego, jest zapewnienie dzieciom – od samego początku – kontaktów z nauczycielem specjalistą w pełni przygotowanym do tego rodzaju pracy dydaktyczno-wychowawczej pod kątem metodycznym, psychologicznym oraz pedagogicznym. Nauczyciel powinien być świadomy tego, że podczas zajęć, oprócz przekazywania wiedzy i doskonalenia umiejętności językowych, bierze udział w procesie kształtowania całej osobo-wości dziecka. Stąd konieczność głębszej penetracji tego obszaru rzeczywistości edukacyjnej.