Globalizacja stwarza krajom warunki do konkurencyjności i jednocześnie ewokuje potrzebę współpracy. Innowacje w biznesie i edukacji stają się niezbędne dla zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego świata. Innowacje edu-kacyjne budują podstawę dla innowacji technologicznych i biznesowych. Wraz
12 Mamy tutaj na myśli ukryty program szkoły, skomplikowane sytuacje rodzinne dzieci, ro-dziców i nauczycieli, brak odpowiednich narzędzi diagnozowania mikroproblemów z perspekty-wy szkoły jako machiny realizującej podstawę programową i instytucji skrywającej się za usta-wami, rozporządzeniami, zarządzeniami i procedurami.
Polimorficzne wymiary generowania innowacji w edukacji – wątki rozproszone 43 z pojawieniem się technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT), pro-gramy nauczania w szkole zyskują nowy porządek w zakresie interaktywnych metod nauczania-uczenia się, przechodząc gruntowną zmianę13. Innowacja jest esencją ducha każdego społeczeństwa ukierunkowanego na rozwój. Dwudziesty pierwszy wiek – to będzie czas innowacyjnych myślicieli, którzy wniosą najwięk-szy wkład w rozwój społeczeństw, ponieważ znajdą lekarstwa na współcześnie nieuleczalne choroby, stworzą technologie, które wzbogacą nasze życie, i wdrożą innowacyjne rozwiązania dla ogólnoświatowych problemów. Szkoły natomiast muszą zapewnić uczniom więcej swobody i możliwości do rozwijania pasji, two-rzenia, implementowania małych innowacji i odkrywania świata14. Nauczyciele wizjonerzy wiedzą, że o konkurencyjności w kontekście globalnej siły roboczej decydować będą w przyszłości ich obecni uczniowie, którzy muszą posiąść wiedzę w zakresie nauk ścisłych, technologii, inżynierii i matematyki, a do tego potrzebne są kompetencje kreatywne15. Badaniom nad kreatywnością często bra-kuje ram interpretacyjnych. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku kreatywność zdominowano teoriami osobowości; następnie odnotowano podej-ścia w kierunku testów. Współcześnie proponuje się wkroczenie w świat twór-czości i kreatywności za pośrednictwem stosowania innowacji16. Kreatywność jest głównym źródłem znaczenia w życiu człowieka. Większość rzeczy, zdaniem M. Csikszentmihalyiego, które są ciekawe i ważne dla człowieka, jest wynikiem kreatywności ludzkiej, a to, co właściwie istotnie odróżnia nas od małp, to uży-wanie języka, poszukiuży-wanie wartości, autokreacja i (auto)ekspresja oraz wiedza naukowa. To wszystko jest wynikiem indywidualnej lub zbiorowej pomysłowo-ści, która została uznana przez gremium kompetentnych sędziów17. Twórczość (kreatywność18) to, najogólniej rzecz ujmując, proces generowania czegoś nowego i oryginalnego, co ma wartość dla jednostki, grupy, organizacji, jakiejś branży (np. edukacyjnej) lub ogółu społeczeństwa. Rozwijanie kreatywności ludzkiej, jako cechy osobowej, jest pożyteczne i wskazane szczególnie w odniesieniu do edukacji, teatru, muzyki, tańca, sztuk wizualnych (malarstwa, rzeźby, grafiki),
13 O. Vikas: Innovation-Centric Teaching and Learning Processes in Technical Education,
„Journal of Modern Education Review” 2012, Vol. 2, No. 2, s. 116–131.
14 R.V. Small: The Motivational and Information Needs of Young Innovators: Stimulating Stu-dent Creativity and Inventive Thinking. „School Library Research” 2014, Vol. 14.
15 S. Vaidyanathan: Fostering Creativity and Innovation through Technology. „Learning
& Leading with Technology” 2012, Vol. 39, No. 6, s. 24–27.
16 C.B. Kandiko: Leadership and Creativity in Higher Education: The Role of Interdisciplina-rity. „London Review of Education” 2012, Vol. 10, No. 2, s. 191–200.
17 Cyt. za: D. Bruton: Learning Creativity and Design for Innovation. „International Journal of Technology and Design Education” 2011, Vol. 21, No. 3, s. 312–333.
18 W literaturze anglojęzycznej creativity odnosi się zarówno do twórczości, jak i kreatywno-ści. W polskiej literaturze twórczość posiada cztery wymiary: procesów, atrybutów, inhibitorów i stymulatorów. Kreatywność zaś podporządkowana jest cesze osobowej, dzięki której człowiek ma szansę na wprowadzanie innowacji.
Maciej Kołodziejski, Małgorzata Przybysz-Zaremba
44
pisarstwa (naukowego, popularnonaukowego), prawa, biznesu, a ostatnio nawet przedsiębiorczości19. Zdolność błyskawicznej adaptacji szkolnictwa każdego szczebla do zmieniających się warunków ekonomicznych, społecznych oraz trendów na rynku pracy powinna być szansą na twórcze zaangażowanie20. Kreatywność buduje się stopniowo, rozpoczynając od doświadczeń w rodzinie, poprzez szkołę, a kończąc na rozwoju zawodowym pracownika świadomego swojej roli w społeczeństwie. Edukacja powinna wspierać naturalny twórczy popęd uczniów, stymulować innowacyjność i pomóc generować wykonalne po-mysły, które z punktu widzenia interesów gospodarczych państw są namiastką późniejszych sukcesów. W świecie ponowoczesnym edukacja postrzegana jest jako miejsce zaszczepiania kreatywności w kolejnych pokoleniach po to, aby przygotować je do wyzwań (gospodarczych i innych), przed jakimi stoją kraje.
Globalne zainteresowanie rozwojem twórczego myślenia we wszystkich obsza-rach edukacji wymaga od nauczycieli na wszystkich poziomach budowania do-świadczeń edukacyjnych, które generują nie tyle produkty, co procesy twórcze.
Procesy te najlepiej byłoby zastosować w różnych dyscyplinach wymagających kompleksowego rozwiązywania problemów21. Praktyki edukacyjne i czynniki społeczne, które pomagają studentom osiągać akademickość (wiedzę), jednocześ- nie utrudniają nabywanie cech przedsiębiorczości i zmniejszają kreatywność22. Choć wyniki badań23 wyraźnie wskazują, że istnieje znacząca orientacja na kre-atywność na małą skalę, to jest możliwa organizacja szkolnictwa (np. wyższego) do podjęcia bardziej aktywnej roli w zakresie legitymizacji kreatywności jako właściwego zachowania oraz osadzenia tej legitymizacji w kulturze organizacyj-nej, która wymaga jedynie wsparcia organizacyjnego, strategii, wizjonerskiego zarządzania i jasno określonej misji organizacyjnej opartej na wartościach. Kre-atywności można się nauczyć24 poprzez praktykowanie w obszarach interdyscy-plinarnych, pracę zespołową, wykorzystanie multimediów, strategie twórczego rozwiązywania problemów czy nagrody dla myślenia produktywnego. Realizacja
19 P.H. Hackbert: Using Improvisational Exercises in General Education to Advance Creati-vity, „Inventiveness and Innovation”, „US-China Education Rewiev” 2010, Vol. 7, No. 10 (Serial No. 71), s. 10–21.
20 C.A. Sandeen, S. Hutchinson: Putting Creativity and Innovation to Work: Continuing Higher Education’s Role in Shifting the Educational Paradigm. „Continuing Higher Education Review” 2010, Vol. 74, s. 81–92.
21 C. Gustina, R. Sweet: Creatives Teaching Creativity. „International Journal of Art & De-sign Education” 2014, Vol. 33, No. 1, s. 46–54.
22 Y. Zhao: Flunking Innovation and Creativity. „Phi Delta Kappan” 2012, Vol. 94, No. 1, s. 56–61.
23 A. Deverell, S. Moore: Releasing Creativity in Teaching and Learning: The Potential Role of Organisational Legitimacy and Increased Dialogue. „Innovations in Education and Teaching International” 2014, Vol. 51, No. 2, s. 164–174.
24 Do czego przekonują także polscy uczeni, np. K.J. Szmidt, E. Nęcka, M. Modrzejewska--Świgulska i inni.
Polimorficzne wymiary generowania innowacji w edukacji – wątki rozproszone 45 projektów interdyscyplinarnych nastręcza jednak w polskiej rzeczywistości trudności, głównie z powodu konserwatywnego podejścia do praktyki szkolnej oraz oczekiwań instytucjonalnych i formalnych. Jednocześnie praca zespołowa jest kluczowym elementem w procesie nauczania i uczenia się kreatywności, ponieważ zachęca do refleksji i zabawy25.
Teresa Amabile26 i jej współpracownicy wnieśli znaczący wkład do współ-czesnej wiedzy na temat kreatywności w miejscu pracy, identyfikując czynniki krytyczne istotne dla każdej organizacji, która ma na celu wdrażanie i kontynu-owanie twórczego wysiłku. Zaliczono do nich: wsparcie organizacji, bezpieczeń-stwo psychologiczne pracowników, uznawanie wartości, wewnętrzną motywację, wystarczającą ilość czasu, autonomię, informowanie zwrotne (ewaluację), zgodę na porażkę i ponowne próbowanie oraz cele kreatywne. Jednocześnie wiele uwagi poświęca się motywacji wewnętrznej jako najsilniejszemu wskaźnikowi twórczego zaangażowania w sytuacji wyjściowej, silniejszemu niż bodźcowanie zewnętrzne (pieniądze, nagrody). Ludzie są najbardziej twórczy, gdy motywowani są radością i satysfakcją oraz gdy lokują swoją pracę jako wyzwanie. Satysfakcja z wykonywanej pracy jest znaczącym motorem wdrażania innowacji i podej-mowania przedsięwzięć. Kształtowanie zachowań odnoszących się do kwestii motywacji staje się wyzwaniem noszącym znamiona budowania epistemologii i praktyki społecznej, silnie oddziałującej na intelektualną pozycję poszczegól-nych osób zaangażowaposzczegól-nych w proces innowacyjnego myślenia i działania. Jest to też proces budowania właściwej dyscypliny pracy ukierunkowanej na cel, a towarzyszą temu określone stosunki społeczne (grupowe) w miejscu pracy, które należy nacechować wspólnotowością27. W przeciwieństwie do działania w pojedynkę, co jest charakterystyczne dla twórczych jednostek z dziedzin arty-stycznych (malarze, muzycy, artyści), pracy zespołowej w edukacji przypisuje się zasadnicze znaczenie. Innowacje wynikają z interakcji, wymiany doświadczeń i wysiłku wielu osób, a nie powinny być wynikiem wdrożeń centralnego plano-wania i kształtoplano-wania politycznego indywidualistów. Inaczej mówiąc, w budo-waniu myślenia i działania innowacyjnego konieczne jest skierowanie uwagi na pracę grupową i partnerską współpracę, co ma prowadzić do zachowania rów-nowagi pomiędzy indywidualnym a grupowym wysiłkiem w celu optymalizacji uczenia się. Grupę zawsze tworzą indywidualne jednostki, a poprzez wzajemne słuchanie się i komunikowanie się można uniknąć „iluzji produktywności grupy”28. Kolegialne społeczności praktyków (praktyka, działanie i doświadcze-nie) i mikrospołeczności teoretyków (wiedza jawna), wykorzystujące znacząco
25 D. Bruton: Learning Creativity and Design for Innovation. „International Journal of Tech-nology and Design Education” 2011, Vol. 21, No. 3, s. 312–333.
26 Cyt. za: I. Maclaren: The Contradictions of Policy and Practice: Creativity in Higher Edu-cation, „London Review of Education” 2012, Vol. 10, No. 2, s. 159–172.
27 Por.: I. Maclaren: The Contradictions…
28 Refleksje na podstawie: I. Maclaren: The Contradictions…
Maciej Kołodziejski, Małgorzata Przybysz-Zaremba
46
kanały komunikacji interpersonalnej, są podstawowym środkiem konwersji wiedzy ukrytej29.
Zakończenie
Budowanie społeczeństwa innowacyjnego rozpoczyna się od rodziny, a na-stępnie odbywa się w szkole i na uczelniach wyższych. Zwracamy jednak uwagę na to30, że innowacje na ogół są bezpośrednio obserwowalne, a innowacyjność, jako podejście, może być pojęciem abstrakcyjnym. W świetle budowania in-stytucji edukacyjnych jako organizacji uczących się należy zwrócić uwagę na:
(1) praktyki zarządzania zasobami ludzkimi, zarządzania kreatywnością i wie-dzą na temat wpływu innowacji, pośrednio poprzez ich wpływ na zdolność do podejmowania innowacji, (2) zarządzanie ludźmi (organizację pracy zespoło-wych, wspieranie szkoleń i elastycznych metod pracy, rozwój kultury uczenia się oraz powiązania zewnętrzne w szczególności z instytucjami edukacyjnymi) oraz (3) nawiązywanie kontaktów z uczelniami wyższymi oraz pomoc idącą z uniwer-sytetów, która może ułatwić szkolenia i rekrutację oraz rozwój badań stosowa-nych do wspierania innowacyjności jednostek oświatowych. Co najważniejsze, należy pamiętać, że kreatywność to zdolność do generowania pomysłów (nowych i łączonych), a innowacyjność jest zdolnością do podejmowania rozwiązań, które rzeczywiście mogą mieć miejsce (nowość w kohezji z zastosowaniem)31. Krea-tywność (jako myślenie) jest niezbędna do pojawienia się innowacyjności (ro-zumianej jako działanie i wdrożenie). W edukacji, która jest obciążona wieloma czynnikami, należy myśleć o innowacjach przyrostowych (podtrzymujących), w których używa się istniejących metod, form i technologii, jako materiałów wyjściowych dla ulepszenia jakiegoś procesu lub rzeczy. Radykalne innowacje pociągają za sobą znaczące przekształcenia i degrengoladę ustalonych, w większo-ści dobrych, praktyk. Innowacje przyrostowe stanowią bardziej o wzmocnieniu czegoś, co już jest i działa, co jest używane z powodzeniem, a dzięki temu można poprawić jakość procesu edukacyjnego lub uczynić go bardziej efektywnym i skutecznym32.
29 G. Moss, K. Kubacki: Researchers in higher education: A neglected focus of study?, „Journal of Further and Higher Education” 2007, Vol. 31, No. 3, s. 297–310.
30 Cyt. za: A. Smith i in.: Building the Capacity to Innovate: The Role of Human Capital.
Research Report. National Centre for Vocational Education Research (NCVER). Adelaide 2012;
www.files.eric.ed.gov/fulltext/ED529887.pdf (dostęp: 6.03.2017).
31 J.B. Revelle: First creativity, then innovation. „Industrial Engineer” 2014, Vol. 46, No. 11, s. 31–35.
32 Tamże.
Polimorficzne wymiary generowania innowacji w edukacji – wątki rozproszone 47
Bibliografia
Bogdanowska Z., Kwiatkowska A.: Współpraca z rodziną i szkołą w obszarze procesu terapeutycznego. W: Płaszczyzny współpracy szkoły ze środowiskiem lokalnym. Red.
L. Hurło. Łódź 2011.
Bruton D.: Learning Creativity and Design for Innovation. „International Journal of Technology and Design Education” 2011, Vol. 21, No. 3, s. 312–333.
Deverell A., Moore S.: Releasing Creativity in Teaching and Learning: The Potential Role of Organisational Legitimacy and Increased Dialogue. „Innovations in Educa-tion and Teaching InternaEduca-tional” 2014, Vol. 51, No. 2, s. 164–174.
Drucker P.F.: Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady. Tłum. A. Ehrlich.
Warszawa 1992.
Freeman Ch.: The Role of Technical Change in National Economic Development. W:
Technological Change, Industrial Restructuring and Regional Development. Red.
A. Amin, J.B. Goddard. London 1986.
Gustina C., Sweet R.: Creatives Teaching Creativity. „International Journal of Art &
Design Education” 2014, Vol. 33, No. 1, s. 46–54.
Hackbert P.H.: Using Improvisational Exercises in General Education to Advance Cre-ativity, „Inventiveness and Innovation”, „US-China Education Rewiev” 2010, Vol. 7, No. 10 (Serial No. 71), s. 10–21.
Innowacyjność przedsiębiorstw. Red. J. Bogdaniecki. Toruń 2004.
Kandiko C.B.: Leadership and Creativity in Higher Education: The Role of Interdiscipli-narity. „London Review of Education” 2012, Vol. 10, No. 2, s. 191–200.
Maclaren I.: The Contradictions of Policy and Practice: Creativity in Higher Education,
„London Review of Education” 2012, Vol. 10, No. 2, s. 159–172.
Moss G., Kubacki K.: Researchers in higher education: A neglected focus of study?,
„Journal of Further and Higher Education” 2007, Vol. 31, No. 3, s. 297–310.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013. Wytyczne w zakresie wdrażania projektów innowacyjnych i współpracy ponadnarodowej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Warszawa, 16 sierpnia 2007 r.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1998.
Przybysz-Zaremba M., Dynamizacja ryzykownych zachowań młodzieży. Próby poszu-kiwań „innowacyjnych” oddziaływań profilaktycznych. W: Socjotechniczne aspekty bezpieczeństwa w szkole. Red. L. Buller. Warszawa 2014.
Revelle J.B.: First creativity, then innovation. „Industrial Engineer” 2014, Vol. 46, No. 11, s. 31–35.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 kwietnia 2002 r. w spra-wie warunków prowadzenia działalności innowacyjnej i eksperymentalnej przez publiczne szkoły i placówki. (Dz.U. z 2002 r. Nr 56, poz. 506).
Sandeen C.A., Hutchinson S.: Putting Creativity and Innovation to Work: Continuing Higher Education’s Role in Shifting the Educational Paradigm. „Continuing Higher Education Review” 2010, Vol. 74, s. 81–92.
Schulz R.: Nauczyciel jako innowator. Warszawa 1989.
Small R.V.: The Motivational and Information Needs of Young Innovators: Stimulating Student Creativity and Inventive Thinking. „School Library Research” 2014, Vol. 14.
Maciej Kołodziejski, Małgorzata Przybysz-Zaremba
48
Smith A., et al.: Building the Capacity to Innovate: The Role of Human Capital. Research Report. National Centre for Vocational Education Research (NCVER). Adelaide 2012; www.files.eric.ed.gov/fulltext/ED529887.pdf.
Stawasz E.: Rodzaje innowacji. W: Innowacje i transfer technologii – Słownik pojęć. Red.
K.B. Matusiak. Warszawa 2005.
Such R.: Innowacje pedagogiczne; http://www.sce.pl/upload/File/Renata%20Such%20 -%20Innowacje%20pedagogiczne.pdf.
Vaidyanathan S.: Fostering Creativity and Innovation through Technology. „Learning
& Leading with Technology” 2012, Vol. 39, No. 6, s. 24–27.
Vikas O.: Innovation-Centric Teaching and Learning Processes in Technical Education,
„Journal of Modern Education Review” 2012, Vol. 2, No. 2, s. 116–131.
Webber R.A.: Zasady zarządzania organizacjami. Tłum. A. Ehrlich. Warszawa 1996.
Zalewski R.I.: Wpływ aktywności innowacyjnej na wzrost gospodarczy: rozdźwięk mię-dzy teorią i praktyką w Polsce. W: Innowacyjność w kształtowaniu jakości wyrobów i usług. Red. J. Żuchowski. Radom 2006.
Zhao Y.: Flunking Innovation and Creativity. „Phi Delta Kappan” 2012, Vol. 94, No. 1, s. 56–61.
Polymorphic dimensions of generating the innovation in the education – dispersed motifs
Abstract
The deliberations of authors concern the dimensions of generating the innovation in the education.
The innovation is a process requiring many treatments of people, the institution and creating the situations stimulating the creativity of an individual, which was indicated in the text. Pedagogical innovations are connected with a holistic structure of school system school with its constitutive ele-ments which require the change and improveele-ments in all of the areas of the correct completion of the educational process.
Keywords: education, innovation, creativity, educational change.
Maciej Kołodziejski, doktor habilitowany nauk społecznych, pracuje na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Karkonoskiej Państwowej Szkole Wyższej w Jeleniej Górze w Zakładzie Pe-dagogiki. Jest autorem kilku monografii naukowych autorskich z zakresu pedagogiki i edukacji muzycznej, kilkudziesięciu artykułów i opracowań naukowych zagranicznych i krajowych w ob-rębie zagadnień teorii uczenia się i nauczania muzyki w wieku przedszkolnym, wczesnoszkolnym i szkolnym, oceniania osiągnięć muzycznych i szeroko pojętej powszechnej edukacji muzycznej („Journal of Educational Review” (Nigeria), „Problems in Music Pedagogy” (Łotwa), „Spaces of Creation” (Litwa), „Muzikas Zinatne Šodien: Pastavigais un Mainigais” (Łotwa), „Múzy v škole”
(Słowacja), „Review of Artistic Education” (Rumunia). Organizuje od lat międzynarodowe cy-kliczne konferencje naukowe „Twórczość codzienna w teorii i praktyce edukacyjnej”. Zasiada w komitetach czasopism naukowych: „Review of Artistic Education”, „Muzyka. Historia. Teoria.
Edukacja” czy „Múzy v škole”.
Polimorficzne wymiary generowania innowacji w edukacji – wątki rozproszone 49
Małgorzata Przybysz-Zaremba, doktor habilitowana nauk społecznych (pedagogika), profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Kierownik Katedry Pedagogiki Rodziny na Wydziale Studiów nad Rodziną. Pedagog, pedagog społeczny oraz Ekspert Fundacji Kierowca Bezpieczny. Autorka licznych artykułów z pogranicza pedagogiki rodziny, pedago-giki społecznej, profilaktyki, pracy socjalnej oraz resocjalizacji, opublikowanych w kraju oraz zagranicą a także książek, między innymi: Rodzina, praca, edukacja – obszary przestrzeni życia kobiet. Sukcesy, konflikty, problemy (2013), Terapia profesjonalna i samopomocowa w uzależnie-niu alkoholowym (2006), Uzależnienie młodzieży od współczesnych mediów (2008), redaktorka i współredaktorka takich publikacji, jak: Sukcesy i porażki w edukacji dzieci i młodzieży (2010), Różne oblicza funkcjonowania szkoły (2010), Rodzina. Wybrane wymiary środowiska wychowaw-czego dziecka (2011), Społeczno-pedagogiczne aspekty życia rodziny (2012), Rodzina. Przeobra-żenia, problemy – pomoc (2013). Zasiada w gremiach naukowych i recenzenckich takich pism, jak: „Education Sciences and Psychology”; „Pedagogika Ojcostwa”; „Społeczeństwo i Rodzina”;
„Studia nad Rodziną”.