R
atownictwo to ogół środków i metod ratowania życia ludzkiego i niesienia pomocy osobom w warunkach zagrożenia (np. w czasie sztormu na mo-rzu, zagubienia w górach, wypadku w kopalni), służą-cych także ratowaniu lub zabezpieczaniu szeroko rozu-mianego mienia. Ze względu na specyficzne warunki środowiska towarzyszące zazwyczaj tego rodzaju ak-cjom udzielenie pomocy musi być poprzedzone odnale-zieniem ratowanego obiektu. W związku z tym operacje niesienia pomocy określa się mianem działań poszuki-wawczo-ratowniczych (SAR – Search and Rescue – po-szukiwanie i ratownictwo). Pojęcie ASAR (Aeronautical Search and Rescue – lotnicze poszukiwanie i ratownic-two)jest terminem o zawężonym znaczeniu i dotyczy stricte lotniczego poszukiwania i ratownictwa statku po-wietrznego, jego załogi i pasażerów na każdym obszarze (ląd, morze). Istotą tych działań jest odpowiednie postę-powanie poszczególnych elementów oraz zachowanie właściwych relacji między nimi w strukturze systemo-wej w celu najskuteczniejszego wykonania zadań poszu-kiwawczych i ratowniczych. Innymi słowy w tego typu działaniach należy racjonalnie wykorzystać wszelkie do-stępne siły i środki dla osiągnięcia głównego celu, jakim jest ratowanie zagrożonego życia lub zdrowia osób będą-cych w niebezpieczeństwie. Ponadto specyfika oraz zło-żoność działań poszukiwawczo-ratowniczych wymaga-ją, aby funkcje ich planowania i koordynacji pełniły wy-specjalizowane organy.GENEZA
Mimo rozwijania przez poszczególne kraje narodo-wych systemów poszukiwania i ratownictwa
zauwa-żono potrzebę ujednolicenia stosowanych procedur oraz zawarcia porozumień bilateralnych i regional-nych w celu zwiększenia efektywności tego typu działań. W związku z tym pojawiły się koncepcje pro-wadzenia ich przez służby narodowe, ale funkcjonują-ce według jednakowych standardów na poziomie światowym. Wymusiło to potrzebę zajęcia się proble-matyką poszukiwania i ratownictwa przez Organiza-cję Narodów Zjednoczonych, w której strukturze funkcjonują: Organizacja Międzynarodowego Lotnic-twa Cywilnego (ICAO) oraz Międzynarodowa Orga-nizacja Morska (IMO). Jednym z głównych ich zadań jest określanie i ciągłe aktualizowanie założeń i zasad działania służb SAR. ICAO została utworzona 7 grud-nia 1944 roku w Chicago podczas międzynarodowej konferencji lotnictwa cywilnego, w której wzięły udział 52 państwa. W wyniku podjętych czynności opracowano i uchwalono konwencję o międzynarodo-wym lotnictwie cywilnym (zwaną Konwencją chica-gowską), składającą się z artykułów określających cele i zasady rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego oraz współpracy w tej sferze. Określono także prawa i obowiązki państw, jak również zdefinio-wano konieczność stosowania jednolitych norm i za-sad postępowania regulujących międzynarodową ko-munikację lotniczą oraz ułatwień w załatwianiu for-malności granicznych.
Jednym z warunków bezpiecznej żeglugi powietrz-nej było: przyjęcie jednakowych dla wszystkich zasad eksploatacji statków powietrznych i kontroli ruchu lotniczego; określenie jednolitych wymagań stawia-nych personelowi każdego z państw; ustalenie
odpo-Wojciech Wróblewski jest prorektorem ds.
wojskowych Lotniczej Akademii Wojskowej.
Andrzej Truskowski jest prorektorem ds.
kształcenia Lotniczej Akademii Wojskowej.
płk pil. dr inż. Wojciech Wróblewski, ppłk dr inż. Andrzej Truskowski
+
W strukturach sił po-wietrznych funkcjonują trzy grupy poszukiwaw-czo-ratownicze. Używa-ją statków powietrz-nych W-3 Sokół (na zdjęciu), Mi-2, Mi-8 oraz W-3WARM i Mi-14 PŁ/R.
ARKADIUSZ DWULATEK/COMBAT CAMERA DORSZ
65
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 2 / 2021
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 2 / 2021
66
wiedniego wyposażenia lotnisk, w tym w niezbędne urządzenia nawigacyjne, oraz sposobu zapewniania informacji meteorologicznych; jak również uregulo-wanie wielu kwestii prawnych. Rozwiązyuregulo-wanie pro-blemów międzynarodowego lotnictwa cywilnego pociągało za sobą potrzebę ciągłej współpracy. Dlate-go też została powołana Międzynarodowa Organiza-cja Lotnictwa Cywilnego jako stała instytuOrganiza-cja Kon-wencji chicagowskiej, która weszła w życie 4 kwietnia 1947 roku. Sprawa przynależności naszego kraju do ICAO była przedmiotem sporu rządowego, jednakże ostatecznie 20 listopada 1958 roku ratyfikowano Kon-wencję..., a jej treść została opublikowana w Dzienni-ku Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Nr 35 z dnia 26 czerwca 1959 r. poz. 212. Zapisy traktujące o poszukiwaniu i ratownictwie statków powietrznych, które znalazły się w niebezpieczeństwie, zostały za-warte w artykule 25 Konwencji… Konieczne było w związku z tym uszczegółowienie kwestii związa-nych z działaniami podejmowanymi w ramach niesie-nia takiej pomocy. Dlatego też opracowano projekt aneksu, który po zatwierdzeniu przez państwa człon-kowskie przyjęła Rada ONZ 25 maja 1950 roku. Zo-stał on oznaczony jako Aneks 12 do Konwencji o mię-dzynarodowym lotnictwie cywilnym.
Druga z instytucji – Międzynarodowa Organizacja Morska powstała w 1958 roku jako stała międzynaro-dowa instytucja morska i jednocześnie specjalistyczna agenda ONZ zajmująca się sprawami światowej że-glugi morskiej. Priorytetem jej działalności jest pro-mowanie bezpieczeństwa w szeroko rozumianych ob-szarach morskich przez Komitet ds. Bezpieczeństwa na Morzu. Składa się on z podkomitetów zajmujących się m.in.: bezpieczeństwem żeglugi, ratowaniem życia na morzu oraz poszukiwaniem i ratownictwem. Jed-nym z najważniejszych aktów prawnych dotyczących kwestii ratowania życia na morzu jest niewątpliwie międzynarodowa Konwencja o poszukiwaniu i ratow-nictwie morskim SAR-79, podpisana w Hamburgu 27 kwietnia 1979 roku. Należy zauważyć, że nie jest to jedyna konwencja międzynarodowa dotycząca rozpa-trywanej problematyki. Szczególne obowiązki, jeżeli chodzi o udzielanie pomocy osobom znajdującym się w niebezpieczeństwie na morzu, ciążą na kapitanach statków. Zostały zawarte w takich dokumentach, jak:
• Konwencja brukselska dotycząca ratownictwa morskiego z 1989 roku;
• Konwencja SOLAS (International Convention for the Safety of Life at Sea) – międzynarodowa konwen-cja o bezpieczeństwie życia na morzu (rozdz. V, pra-widła 10 i 15);
• Konwencja o prawie morza z 1982 roku (art. 98);
• Konwencja o morzu pełnym z 1958 roku (art. 12).
Duże znaczenie dla praktycznego prowadzenia ak-cji ratowniczych na morzu ma inicjatywa IMO z 1970 roku, polegająca na wprowadzeniu Poradnika poszu-kiwania i ratowania dla morskich statków handlo-wych – MERSAR. Zarówno Konwencja SAR-79, jak i art. 98 ust. 2 Konwencji o prawie morza nakładają na
państwa, które je ratyfikowały, obowiązek utrzymy-wania służby ratowniczej w celu zapewniania bezpie-czeństwa na morzu. Dokumenty te sporządzono w czterech językach: angielskim, francuskim, rosyj-skim oraz hiszpańrosyj-skim. We wstępie do nich zamiesz-czono definicje pojęć stosowanych w dalszych ich częściach, natomiast w rozdziałach i podrozdziałach przedstawiono merytoryczne informacje w postaci norm oraz zalecanych metod postępowania. Postano-wienia zawarte w nich nakładają na państwa obowią-zek zorganizowania odpowiednich systemów poszu-kiwawczo-ratowniczych przez: ustanowienie służby SAR; ustalenie rejonów poszukiwań i ratownictwa (SRR); ustanowienie organów służb SAR i zapewnie-nie im systemu łączności oraz wyznaczezapewnie-nie i wyposa-żenie jednostek ratowniczych.
Państwa, które ratyfikowały wspomniane dokumen-ty, zostały jednocześnie zobligowane do przestrzega-nia procedur operacyjnych zawartych w konwencjach oraz w aneksach do nich, zapewniając współdziałanie z systemami SAR innych państw z użyciem określo-nych środków łączności i inokreślo-nych sygnałów stosowa-nych w akcjach ratowniczych. Państwa członkowskie ICAO muszą zgłaszać swoje opinie i wnioski z pro-wadzenia akcji SAR, co jest traktowane jako obowią-zek dostarczania informacji do wykorzystania w opra-cowywanych kolejnych edycjach podręcznika SAR manual, który zawiera m.in.:
– propozycje dotyczące struktury organizacji SAR;
– zasady planowania narodowej służby SAR;
– klasyfikację sił i środków mogących wykonywać jej zadania;
– rodzaj aprowizacji i wyposażenia dla rozbitków lotniczych, morskich i lądowych;
– opis praktyk i stosowanych procedur łączności w tej służbie;
– załączniki normujące wzory dokumentów legi-slacyjnych powołujących SAR, umów operacyjnych na międzypaństwowe wykorzystanie środków tej służby, umów operacyjnych na międzypaństwowe użycie specyficznego wyposażenia SAR, którym jed-no państwo wspomaga drugie, a także umów na udo-stępnienie do wprowadzenia udogodnień związanych z jej działaniem.
KRAJOWY SYSTEM
Nasz kraj jako członek ICAO zobowiązał się do niesienia na swoim terytorium pomocy statkom po-wietrznym, które znalazły się w niebezpieczeństwie.
W celu wypełniania tego zobowiązania ustanowiono na naszym obszarze odpowiedzialności służbę ASAR.
Działania tej służby polegają przede wszystkim na użyciu: statków powietrznych, wyspecjalizowanych zespołów ratowniczych oraz wyposażenia do poszuki-wania i ratoposzuki-wania ludzi znajdujących się w niebezpie-czeństwie na lądzie bądź na morzu. Ponadto, by za-pewnić bezpieczeństwo wykonywania lotów w obsza-rze odpowiedzialności, państwa sąsiednie podpisały operacyjne porozumienia o współpracy służb SAR,
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 2 / 2021
67
których rezultatem są umowy bilateralne między taki-mi krajataki-mi, jak: RFN, Rosja, Litwa, Dania i Szwecja.
Działania SAR są prowadzone w sposób ciągły w cza-sie pokoju, kryzysu i wojny. W czacza-sie pokoju organi-zacja i działania ASAR są regulowane przez odrębne przepisy i umowy międzynarodowe zgodnie z obo-wiązującym prawem lotniczym i morskim.
Organizacja systemu ASAR opiera się na zapisach zawartych w Konwencji chicagowskiej. Aneks 12 do tego dokumentu pt. Poszukiwanie i ratownictwo okre-śla szczegółowo zadania każdego sygnatariusza w za-kresie norm i metod postępowania oraz prowadzenia operacji poszukiwania i ratownictwa. Polska ratyfi-kowała wspomnianą Konwencję… 20 listopada 1958 roku, natomiast 31 maja 1962 roku została uchwalona Ustawa o polskim prawie lotniczym, która zawiera między innymi zapis zobowiązujący ministrów wła-ściwych do spraw komunikacji, obrony i spraw we-wnętrznych do przeprowadzenia operacji SAR w przypadku zaginięcia, zagrożenia bezpieczeństwa, wypadku lub przymusowego lądowania statku po-wietrznego poza lotniskiem. Konsekwencją tego zapi-su było zarządzenie nr 10/OTK z 26 października 1965 roku, podpisane przez ministra obrony narodo-wej, nakazujące dowódcy wojsk obrony powietrznej zorganizowanie jednolitego systemu poszukiwania i ratownictwa lotniczego. MON przejęło więc obo-wiązki związane z lotniczym poszukiwaniem i ratow-nictwem zarówno wojskowych, jak i cywilnych stat-ków powietrznych znajdujących się w sytuacji zagro-żenia na i nad terytorium Polski oraz w granicach jej wód terytorialnych na Morzu Bałtyckim. Jednostki wydzielone z MON zajmują się całokształtem spraw związanych z organizowaniem i prowadzeniem lotni-czych akcji ratownilotni-czych. Ich głównym realizatorem jest Cywilno-Wojskowy Ośrodek Koordynacji Poszu-kiwania i Ratownictwa Lotniczego (Aeronautical Rescue Coordination Centre – ARCC), podległy Pol-skiej Agencji Żeglugi Powietrznej (PAŻP) oraz Do-wództwu Operacyjnemu Rodzajów Sił Zbrojnych (DORSZ). W skład ośrodka wchodzą: Ośrodek Koor-dynacyjny RCC (Rescue Coordination Centre) usytu-owany w PAŻP oraz dwa wojskowe podośrodki:
ARSC Warszawa (Aeronautical Rescue Sub-Centre) dyslokowany w Centrum Operacji Powietrznych – Dowództwie Komponentu Powietrznego (COP-DKP) oraz drugi – ARSC Gdynia, funkcjonujący w Cen-trum Operacji Morskich – Dowództwie Komponentu Morskiego (COM-DKM).
Obecnie za utrzymanie narodowego Systemu Po-szukiwania i Ratownictwa Rozbitków Lotniczych od-powiedzialność ponosi administracja państwa. Za-sadnicze funkcje legislacyjne i organizacyjne do 2013 roku pełnił minister właściwy do spraw trans-portu. W roku 2013 Ministerstwo Transportu, Bu-downictwa i Gospodarki Morskiej zostało przekształ-cone w Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, pozo-stając prawnym spadkobiercą funkcji legislacyjnych i organizacyjnych Narodowego Systemu SAR.
Dzia-łalność służby ASAR reguluje Rozporządzenie Mini-stra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 27 sierpnia 2015 r. w sprawie służby poszukiwania i ratownictwa lotniczego.
Rejonami odpowiedzialności w zakresie SAR w czasie pokoju są rejony przypisane w najnowszych planach nawigacyjnych ICAO, które zostały przydzie-lone państwom członkowskim NATO oraz państwom leżącym w obszarze działania Sojuszu. Znane są one pod nazwą rejonów poszukiwań i ratownictwa (SRR), a ich granice w większości przypadków pokrywają się z granicami rejonów informacji powietrznej FIR (Flight Information Region) – rys. 1. Morskie SRR zdefiniowane przez IMO są zbieżne z tymi rejonami, mogą jednak się różnić liczbą i rozmiarami w zależ-ności od lokalnych warunków oraz możliwości mor-skich jednostek ratowniczych.
WOJSKOWY SYSTEM POSZUKIWANIA I RATOWNICTWA LOTNICZEGO
System ten można określić jako sieć wzajemnie po-wiązanych i współpracujących ze sobą instytucji oraz środków. W skład wojskowych instytucji i środków wchodzą:
– Dowództwo Operacyjne Rodzajów Sił Zbrojnych wraz z obsadą RCC;
– Centrum Operacji Powietrznych – Dowództwo Komponentu Powietrznego (COP-DKP) wraz z obsa-dą ARSC Warszawa;
– Centrum Operacji Morskich – Dowództwo Kom-ponentu Morskiego (COM-DKM) wraz z obsadą ARSC Gdynia;
– załogi dyżurne i statki powietrzne ze specjali-stycznym wyposażeniem do prowadzenia poszukiwań oraz udzielania pomocy, pełniące dyżur stały i okre-sowy.
Każdy rodzaj sił zbrojnych wyznacza ze swoich za-sobów załogi dyżurne wraz ze śmigłowcami ratowni-czymi, pełniące 24-godzinne dyżury, utrzymując dru-gi stopień gotowości bojowej. Taki element nosi na-zwę lotniczego zespołu poszukiwawczo-ratowniczego (LZPR). Załogi zespołu pełniące dyżur składają się z personelu latającego wyszkolonego do działania w każdych warunkach atmosferycznych, z dużym do-świadczeniem lotniczym i medycznym. W zależności od rodzaju statku powietrznego pełniącego dyżur za-łoga może liczyć pięć osób. Są to: dowódca załogi, drugi pilot, technik pokładowy, lekarz lub ratownik medyczny oraz ratownik medyczny lub ratownik. Do-datkowym elementem lotniczym zwiększającym możliwości systemu jest lotniczy zespół poszukiwaw-czy (LZP) wydzielany z Brygady Lotnictwa Marynar-ki Wojennej, dysponujący samolotem M28. Każdora-zowo przed rozpoczęciem dyżuru załoga zapoznaje się z sytuacją nawigacyjną oraz meteorologiczną w swoim rejonie odpowiedzialności. Oprócz składa-nia meldunków do ARCC załogi ratowniczych stat-ków powietrznych mają obowiązek znać najbliższe lą-dowiska przyszpitalne, ich wymiary i położenie oraz
DZIAŁANIA ASAR I RATOWANIA LUDZI ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W NIEBEZPIE-CZEŃSTWIE NA LĄDZIE BĄDŹ NA MORZU.
PRZEGLĄD SIŁ ZBROJNYCH nr 2 / 2021
68
sposób podejścia do lądowania w zależności od ukształtowania terenu w ich rejonie.
Jako uzupełnienie zdolności systemu poszukiwania i ratownictwa lotniczego wykorzystuje się naziemne zespoły poszukiwawczo-ratownicze (NZPR) wydzie-lane z wojsk obrony terytorialnej. Działalność ele-mentów naziemnych ma znaczenie wówczas, gdy użycie statków powietrznych jest ograniczone lub nie-możliwe (np.: niesprzyjające warunki atmosferyczne, awaria sprzętu).
Na rysunku 2 przedstawiono dyslokację oraz tak-tyczne promienie działania jednostek dyżurnych w FIR Warszawa zarówno wojsk lądowych, Brygady
Lotnictwa Marynarki Wojennej, jak i sił powietrz-nych. Typ statku powietrznego i jego wyposażenie wyznaczają promień działania danej jednostki. Roz-mieszczenie jednostek ratowniczych nie jest przypad-kowe, ponieważ taktyczne promienie działania powin-ny się zazębiać i pokrywać cały obszar FIR Warszawa oraz morski rejon odpowiedzialności.
STOPNIE GOTOWOŚCI ZAŁÓG
W gotowości nr 1 załoga znajduje się w kabinie statku powietrznego oraz nawiązała łączność radiową ze stanowiskiem dowodzenia. Statek powietrzny jest sprawny i przygotowany do natychmiastowego