Język jako podstawa komunikacji

Relacje międzyludzkie opierają się na możliwości kontaktu. Komu-nikacja mająca postać wymiany myśli, prowadzenia dyskusji z użyciem logicznych argumentów w życiu publicznym jest fundamentem relacji społecznych, ekonomicznych, politycznych. Również w życiu prywat-nym stanowi niezbędny element^. Komunikacja ustna i pisemna, bezpo-średnia i pobezpo-średnia, masowa i codzienna^ umożliwiają szeroko pojęte po-znanie, dając możliwość nauczania, wychowania, rozwoju. Język warun-kuje sposób istnienia człowieka w świecie. Współczesność, w której żyje-my, znacznie różni się od czasów minionych. Rozwój cywilizacji, w tym przede wszystkim cyfryzacja, w dużej mierze determinują formułę kon-taktu dając możliwość komunikowania się ponad granice, pomimo czę-sto znacznych odległości. Takie uwarunkowania decydują o zmianach

1 H. Retter, Komunikacja codzienna w pedagogice, przeł. M. Wojdak-Piątkowska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 11.

2 Tamże, s. 14.

Justyna Wojciechowska

Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej

zachodzących nie tylko w możliwych formach kontaktu, ale również w samym języku. Zmienia się wiedza o języku, a także językowa świado-mość społeczeństwa. Niezmiennie jednak język jest wykładnikiem tożsa-mości, a jego style świadczą o bogactwie narodowej tradycji. Jako wskaź-nik kultury zawiera w sobie obraz świata odzwierciedlający funkcjono-wanie społeczeństwa^. Ściśle zespolony z systemem wartości odgrywa podstawową rolę w złożonym procesie poznania.

Mowa jako wykładnik ekspresji współtworzy kulturę języka zarów-no w znaczeniu podmiotowym – w odniesieniu do ogółu kultury spo-łeczeństwa lub jednostki, jak również normatywnym – w nawiązaniu do działań ją kształtujących. Kultura języka odnosi się do wiedzy, umie-jętności posługiwania się, a także wrażliwości na stosowanie właściwe i niewłaściwe, w tym piękno i brzydotę^. Język wraz ze swoją kulturą sta-nowi wykładnik relacji, których wyznacznikami są miejsce – przestrzeń.

Fragment wyodrębnionej przestrzeni (bliskiej, jak np. dom lub bardziej odległej – pozostała część świata) jest miejscem kreowanym przez jed-nostkę lub społeczeństwo. Wewnątrz wyodrębnionej przestrzeni zosta-ją ustalone relacje i zasady funkcjonowania. Ta otaczazosta-jąca rzeczywistość jest odbierana przez każdego uczestnika w sprecyzowany sposób. Język jest odzwierciedleniem tej rzeczywistości^. Dom, przedszkole oraz szko-ła to miejsca, w których dziecko uczy się języka i jego kultury. Niezwy-kle ważne jest zachowanie właściwego poziomu komunikacji w relacjach dziecko – rodzice – nauczyciel, ponieważ stanowią one  lar tworzenia obszernej sfery zachowań człowieka, w której zachowania językowe są wyjściowe dla innych.

Podstawowymi pojęciami z zakresu komunikacji są pojęcia, takie jak:

znak, symbol, przekaz i komunikat. Przekaz jest wiadomością o określo-nej strukturze, w zależności od przyjętej formy wypowiedzi. Znaki języ-kowe przyjmują formę symboli poprzez przypisane im znaczenia. Każde słowo jest językowym symbolem. Symbol to jednostkowy znak o okre-ślonym sensie. Ich zbiór stanowi przekaz niosący informację, którego od-szyfrowanie i zrozumienie wymaga znajomości kontekstu sytuacyjnego.

Rozumienie komunikatów w codziennych sytuacjach odnosi się do:

3 J. Bartmiński, Język w kontekście kultury, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 13-21.

4 A. Markowski, J. Puzynina, Kultura języka, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiń-ski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, s. 49.

5 K. Handke, Socjologia języka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 40.

155 1. rozumienia językowego z włączeniem znaczeń niewerbalnych;

2. rozumienia kontekstu jako sprawnej możliwości osadzenia sensu związków wyrazowych w stan własnej wiedzy o świecie;

3. identy kacji znaczeń z uwzględnieniem własnej empatii, która za-kłada zdolność rozumienia innych;

4. identy kacji znaczeń w hierarchii wartości oraz etycznych zasad, które kształtują działanie w społecznym świecie^.

Język jako podstawa kontaktu odpowiada za wielofunkcyjność ko-munikacji, dzięki czemu kontakt może opierać się na przedstawianiu me-rytorycznych treści, kierowaniu komunikatu do odbiorcy, wyjaśnianiu i doprecyzowaniu intencji mówiących. Komunikacja zapewnia interak-cję, odzwierciedla nastawienie do odbiorcy, a także determinuje rodzaj według stylu przyjętego przez nadawcę^. Konwersacja jako forma poro-zumiewania wpisuje się w określone wymagania, które są jej stawiane.

H.P. Grice jest prekursorem zasad współdziałania zgodnych z regułami dotyczącymi:

1. ilości informacji – wypowiedź powinna zawierać tyle informacji, ile potrzeba w określonej sytuacji komunikacyjnej. Nadawca nie powi-nien wprowadzać do wypowiedzi więcej informacji niż jest to wy-magane;

2. jakości wypowiedzi – rozmówcy nie powinni mówić tego, czego są pewni, że jest nieprawdziwe. Uczestnicy konwersacji nie powinni mówić o tym, czego nie są pewni;

3. stosunku do tematyki wypowiedzi – to, co zostaje powiedziane, po-winno być relewantne w odniesieniu do przedmiotu rozmowy;

4. sposobu wypowiedzi – należy unikać niezrozumiałości wypowie-dzi, wieloznaczności. Należy być zwięzłym i mówić w uporządko-wany sposób^.

Reguły konwersacji ustanowione przez H. P. Grice’a odnoszą się do wszystkich użytkowników języka. Świadomie stosowane przez na-uczycieli, uczniów oraz rodziców w dużej mierze decydują o powodze-niu komunikacji, w tym przede wszystkim zrozumiepowodze-niu przekazywa-nych treści oraz możliwości ich egzekwowania. Podejście

komunikacyj-6 H. Retter, Komunikacja codzienna w pedagogice, przeł. M. Wojdak-Piątkowska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 19.

7 Tamże, s. 192.

8 Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2003, s. 669.

ne stosowane w badaniach nad rozwojem językowym dziecka akcentu-je ważność interakcji w relacjach dziecko – otoczenie^. System przyswa-jania języka przez socjalizację LASS (ang. language acquisition socializa-tion system) zakłada konieczność kontaktu dziecka z językiem otocze-nia, natomiast teoria lingwistyczno-natywistyczna precyzuje, iż w zło-żonym procesie przyswajania systemu językowego interakcja dziec-ka powinna następować z użytkownidziec-kami języdziec-ka – z perspektywy teo-rii społecznych interakcji. Autorzy koncepcji^ podkreślają, że dziecko nie jest „małym gramatykiem”^ i nie potra za pomocą wewnętrznego mechanizmu przyswajania języka LAD (ang. language acquisition devi-ce) rozumieć reguł rządzących językowym systemem. Przyswajanie ję-zyka, który umożliwia porozumiewanie się, następuje w wyniku spo-łecznych kontaktów^.

3.2. Rozwój i wzmocnienie kompetencji komunikacyjnych w edukacji