NA PRZYKŁADZIE ZAJĘĆ Z LOGORYTMIKI
Niniejszy tekst powstał jako efekt bieżącej ewaluacji efektywności szkoleń prowadzonych dla nauczycieli przedszkoli w ramach bielskie-go modelu wspomagania szkół i placówek oświatowych. Celem działań modelu jest umożliwienie nauczycielom doskonalenia, którego efektem będzie rozwijanie i wzmacnianie kompetencji kluczowych uczniów.
Od procesowego wspomagania do rozwijania kompetencji kluczowych
W doskonaleniu nauczycieli opartym na procesowym wspomaganiu wybór tematu rocznego cyklu szkoleń rad pedagogicznych jest poprze-dzony diagnozą potrzeb rozwojowych danej placówki. Diagnoza ta daje szansę na zidenty kowanie realnych potrzeb nauczycieli, zindywiduali-zowanie programu szkoleń, a także zaplanowanie wdrożenia nowych rozwiązań i narzędzi w praktyce edukacyjnej.
W placówkach przedszkolnych biorących udział we wspomaganiu w latach 2014-2021 w wyniku diagnoz prowadzonych przez samorządo-wych organizatorów rozwoju edukacji (zwanych potocznie Sorowcami) wyłoniono wiele różnorodnych tematów szkoleniowych.
Diagnozowa-1 M. Szostak, Od spotkania z dyrektorem do diagnozy potrzeb rozwojowych placówki, ORE, Warszawa 2017.
2 A. Książek, Bielski model wspomagania szkół i placówek edukacyjnych. Opis dwuletnich doświad-czeń wdrażania kompleksowego modelu wspomagania w Bielsku-Białej, ORE, Warszawa 2017.
Agnieszka Książek Magdalena Pastusiak
Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych w Bielsku-Białej Lucyna Kempys
Bielsko-Bialski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli
73 ne zagadnienia stanowiły z jednej strony obszar, w którym nauczyciele przedszkoli pragnęli pogłębić własny rozwój zawodowy, jednocześnie jednak były także zbieżne z potrzebami rozwojowymi obserwowanymi u dzieci lub dotyczącymi współpracy z rodzicami.Poniżej przedstawiono najczęściej wybierane tematy doskonalenia na przestrzeni lat 2014-2021.
Tabela 1. Najczęściej wybierane tematy doskonalenia na przestrzeni lat 2014-2021
Rok
Wzmacnianie kompetencji nauczycieli w za-kresie komunikacji i współpracy z rodzicami dzieci – 6 przedszkoli
Rozwijanie kompetencji nauczycieli w za-kresie prowadzenia zajęć muzyczno-rucho-wych z dziećmi – 5 przedszkoli
Rozwijanie kompetencji matematycznych dzieci z wykorzystaniem zabaw muzycz-nych, plastycznych i ruchowych – 5 przed-szkoli
2016-2017 41
Podniesienie kompetencji nauczycieli w za-kresie rozwijania uzdolnień artystycznych dzieci – 11 przedszkoli
Wzmocnienie kompetencji metodycznych nauczycieli w zakresie rozwijania uzdolnień matematycznych dzieci w wieku przedszkol-nym – 9 przedszkoli
Rozwijanie kompetencji nauczycieli wycho-wania przedszkolnego w zakresie wdrażania nowatorskich metod pracy – 8 przedszkoli
2017-2018 41
Wzmocnienie kompetencji metodycznych nauczycieli w zakresie rozwijania uzdolnień matematycznych dzieci w wieku przedszkol-nym – 10 przedszkoli
Rozwijanie kompetencji nauczycieli wycho-wania przedszkolnego w zakresie pracy z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edu-kacyjnymi – 9 przedszkoli
Rozwijanie uzdolnień artystycznych dzieci – 6 przedszkoli
2018-2019 40
Wzmocnienie kompetencji metodycznych nauczycieli w zakresie rozwijania uzdolnień matematycznych dzieci w wieku przedszkol-nym – 12 przedszkoli
Rozwijanie kompetencji informatycznych dzieci – kodowanie na dywanie – 7 przed-szkoli
Rozwijanie kompetencji nauczycieli wy-chowania przedszkolnego w zakresie pracy z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edu-kacyjnymi – 7 przedszkoli
2019-2020 40
Rozwijanie kompetencji dzieci poprzez za-jęcia związane z ruchem i logorytmiką – 8 przedszkoli
Rozwijanie kompetencji informatycznych dzieci – kodowanie na dywanie – 7 przed-szkoli
Rozwijanie kompetencji nauczycieli wy-chowania przedszkolnego w zakresie pracy z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edu-kacyjnymi – 7 przedszkoli
Rozwijanie kompetencji kluczowych dzieci z wykorzystaniu pracy metodą projektu – 5 przedszkoli
2020-2021 41
Rozwijanie kompetencji informatycznych dzieci – kodowanie na dywanie – 7 przed-szkoli
Rozwijanie kompetencji dzieci poprzez za-jęcia związane z ruchem i logorytmiką – 8 przedszkoli
Rozwijanie kometencji nauczycieli w zakre-sie technologii informacyjno-komunikacyjnej – 6 przedszkoli
Źródło: opracowanie własne
Bielski model wspomagania szkół i placówek oświatowych prowa-dzony był początkowo w formie dwuletniego pilotażu, stąd statystyki za lata 2014-2016 ujmowane są łącznie. Informacje zamieszczone w po-wyższej tabeli przedstawiają najczęściej wybierane tematy doskonale-nia na przestrzeni 7 lat. Dwie ostatnie rubryki zwracają uwagę na rosną-ce zapotrzebowanie nauczycieli na rozwijanie kompetencji związanych z zastosowaniem narzędzi logorytmicznych w pracy z dziećmi. W latach
75 2019-2021 łącznie 16 rad pedagogicznych podjęło decyzję o rozpoczęciu doskonalenia w tym obszarze kompetencyjnym. W toku bieżących dzia-łań ewaluacyjnych analizowana była efektywność i użyteczność prowa-dzonych szkoleń z zakresu logorytmiki. Ankiety ewaluacyjne wypełnia-ne przez uczestników szkoleń wysoko punktowały merytoryczną stronę prowadzonych szkoleń – 4,7 w skali pięciopunktowej. Jednocześnie 121 ankietowanych wysoko oceniło swoją gotowość do kontynuowania do-skonalenia w zakresie zastosowania narzędzi logorytmicznych w pracy z dziećmi.
Zachęciło to autorki niniejszego tekstu do poszerzenia działań ewa-luacyjnych i zebrania opinii re eksyjnych praktyków uczestniczących w szkoleniach w charakterze członków rad pedagogicznych poszczegól-nych przedszkoli bądź Sorowców. Zebrane re eksje zamieszczone zosta-ły w dalszej części opracowania.
Wartość rozwojowa zajęć z logorytmiki w opinii psychologa – diagnosty
Jako psycholog dziecięcy, diagnosta oraz terapeuta od kilku lat zbie-ram doświadczenia w różnych placówkach m.in. w Poradni Psycholo-giczno-Pedagogicznej, z najmłodszymi dziećmi w wieku przedszkol-nym. Obecnie coraz więcej rodziców zgłasza się na diagnozę ze swoimi dziećmi, z uwagi na pewne trudności w ich rozwoju, które wydają się im niepokojące. Najczęściej są one związane z opóźnionym lub nieprawi-dłowym rozwojem mowy oraz komunikacji, trudnościami w sferze spo-łeczno-emocjonalnej lub problemami w rozwoju motorycznym. Bardzo ważna jest świadomość rodzica związana z nieprawidłowym rozwojem dziecka, ponieważ wczesne diagnozowanie de cytów rozwojowych daje możliwość rozpoczęcia terapii i przepracowania, wyrównania oraz po-lepszenia funkcjonowania dziecka. Jedną z metod terapii wspierającej w sposób holistyczny oddziaływanie na rozwój dziecka jest logorytmika, która jest obecnie dostępna na terenie coraz większej ilości przedszkoli.
Jej działanie ma wielowymiarowe korzyści oraz wspiera rozwój dziecka, gdyż łączy w sobie ważne w prawidłowym funkcjonowaniu elementy, tj.
ruch, mowę i słuch. Jedna z pierwszych de nicji mówi, iż „Logorytmika jest metodą korekcji mowy, opartą na rytmie muzycznym wraz z zasto-sowaniem słowa, które jest włączone jako akompaniament (zaprogramo-wany albo improwizo(zaprogramo-wany) w rytmicznie zestrojony przez muzykę ruch
całego ciała”. Warto również zwrócić uwagę na uniwersalność ćwiczeń logorytmicznych, z uwagi na szeroką grupę odbiorców tej formy terapii:
począwszy od niemowlaków, dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym oraz młodzieży obejmuje ona również osoby dorosłe, chcące udoskona-lić swoją wymowę lub też cierpiące na choroby neurologiczne zaburzają-ce formułowanie wypowiedzi (dysartria, afazja).
Praca z najmłodszymi dziećmi, aby była efektywna, opierać powin-na się przede wszystkim powin-na zbudowaniu relacji z powin-nauczycielem, terapeu-tą oraz zawierać elementy zabawy (zwłaszcza dzieci młodsze uczą się poprzez zabawę). Prowadzone zajęcia logorytmiczne w grupie przed-szkolnej są realizowane najczęściej zgodnie z tymi zasadami. Coraz czę-ściej także łączą w sobie różnorodne metody i formy pracy, starając się tym samym zwiększyć efektywność, a zarazem atrakcyjność zajęć. Dzie-ci łączą przyjemną zabawę z Dzie-ciekawymi ćwiczeniami, w grupie, w której czują się dobrze i bezpiecznie. Atrakcyjne ćwiczenia prowadzone przez panie nauczycielki w przedszkolu – czyli przez osoby, które znają dzie-ci i są z nimi w bliskim kontakdzie-cie, w miejscu, w którym dziedzie-ci czują się dobrze w gronie swoich rówieśników powoduje większą efektywność w uczeniu się. Chętniej współpracują oraz wykonują ćwiczenia, a więc odpowiednio stymulują swój rozwój. Ćwiczenia i zabawy ruchowe mają bardzo pozytywny wpływ na rozwój dziecka jak i jego zdrowie. Logo-rytmika jako terapia wspierająca jest polecana przez większość specja-listów zajmujących się prawidłowościami rozwoju dziecka, gdyż wspo-maga ogólną sprawność motoryczną dziecka. Ćwiczenia logorytmicz-ne wzmacniają mięśnie (obecnie u dużej ilości dzieci występuje hipoto-nia mięśniowa – obniżone napięcie mięśniowe) uczą i rozwijają umiejęt-ności koordynowania własnego ciała, poprzez np. rytmiczne poruszanie się. Ćwiczenia ruchowe wyrabiają także prawidłową postawę kształtując ruchy całego ciała. Gra na instrumentach poprawia również sprawność manualną. Dla młodszych dzieci, które uwielbiają „być w ruchu” i jest on ich naturalną potrzebą, takie zajęcia są doskonałym sposobem, aby w konstruktywny sposób rozładować emocje, nadmierną energię, jedno-cześnie dając dzieciom również mnóstwo radości i odprężenia.
Zajęcia logorytmiczne są także ważnym elementem wspomagają-cym rozwój mowy u dzieci, gdyż kształtowanie się mowy jest istotnie
3 A. Rozentalowa, O logorytmice, „Logopedia” 1971, nr 10, s. 116–126.
4 Zob.: A. Elszkowska, A. Golon, K. Raabe i in., Wczesne wspomaganie dziecka w teorii i w praktyce, ORE, Warszawa 2017.
77 powiązane z rozwojem ruchowym. Z relacji neurologopedów i logope-dów, z którymi współpracuję w różnych placówkach wynika, że rodzi-ce najczęściej zgłaszają się z dziećmi, u których diagnozowane są de cy-ty związane z prawidłowym przebiegiem rozwoju mowy. Dzieci biorą-ce udział w zajęciach logorytmicznych aktywnie usprawniają swoje na-rządy mowy, poznają nowe słowa, rozwijają rozumienie instrukcji i za-dań, a więc rozwijają zakres mowy czynnej i biernej. Śpiewanie piosenek i rytmiczne powtarzanie wyrazów wpływa również na prawidłową me-lodyjność, akcentowanie oraz intonację wypowiedzi. Ponadto nauka pio-senek rozwija słownictwo, jak również ćwiczy pamięć. Uwaga słuchowa, reagowanie na bodźce dźwiękowe rozwija zmysł słuchu, co również ma znaczenie dla rozwoju mowy dziecka. To właśnie rozwój percepcji słu-chowej warunkuje rozwój mowy i myślenia. Z badań wynika, iż „Wcze-sne uwrażliwianie dzieci z wadą słuchu na rytm, melodię, tempo, akcent, pauzę w muzyce tworzy dobrą podstawę do przyswajania języka ojczy-stego oraz zastosowanie ćwiczeń muzyczno-ruchowo-słownych wspo-maga rozwój muzykalności u dwuletnich dzieci z wadami słuchu”. Po-nadto na podstawie tych samych badań można zaobserwować wzrost muzykalności u dzieci, gdyż naśladowały one proste rytmy, potra ły maszerować, podskakiwać, biegać w rytm prezentowanych utworów, a nawet rozpoznawać wyuczone piosenki po kilku początkowych dźwię-kach. Dzieci otoczone dźwiękami muzyki uwrażliwiają się na jej piękno, osłuchują z melodią.
Jednym z ważniejszych punktów rozwoju każdego dziecka jest roz-wój społeczno-emocjonalny, który w trakcie zajęć logorytmicznych tak-że zostaje wzmocniony. Dzieci uczą się nawiązywania relacji, komuni-kowania z rówieśnikami, nawiązywania współpracy. W trakcie wspól-nych ćwiczeń podporządkowują się regułom i zasadom, które obowią-zują ich na zajęciach. Dodatkowymi korzyściami płynącymi z uczestnic-twa dziecka w zajęciach logorytmicznych jest rozwój ich wyobraźni, kre-atywności, wrażliwości oraz skupiania uwagi. Wszystkie te umiejętności mają niezwykle ważne znaczenie w rozwijaniu kompetencji osobistych i społecznych dzieci w wieku przedszkolnym.
Podsumowując zatem, zajęcia logorytmiczne mają niezmiernie waż-ny wpływ na kształtowanie się prawidłowego rozwoju dzieci w wieku
5 E. Wasińska-Zdżalik, Wspomaganie rozwoju mowy małych dzieci z wadą słuchu – za-jęcia logorytmiczne [w:] Głos – język – Komunikacja, Tom 4. Funkcjonowanie społeczne dzieci z problemami komunikacyjnymi, red. A. Myszka, K. I. Bieńkowska, I Marczy-kowska, Wyd. UR, Rzeszów2017, s. 117-134.
przedszkolnym, przede wszystkim z uwagi na płynne działanie w wyżej opisanych obszarach funkcjonowania dziecka. Metoda ta odpowiednio wspomaga rozwój procesów poznawczych oraz kompetencji dzieci, a co za tym idzie, odpowiednio przygotowuje dzieci do uczestnictwa w pro-cesie edukacji i życia społecznego.
Efektywność zajęć logorytmicznych w opiniach nauczycielki przedszkola
Z opinii jednej z nauczycielek prowadzących zajecia logorytmiczne wynika, że prowadzenie zajęć logorytmicznych wymaga od nauczycie-la ogromnej uważności na potrzeby dziecka.Dzieci przedszkolne są gru-pą bardzo aktywną, poszukującą wiedzy i doświadczeń ruchowych, spo-łecznych, poznawczych i emocjonalnych. Podczas prowadzonych zajęć zauważyła, że nie wszystkie dzieci są aktywne podczas udziału w pro-ponowanych zabawach, sprawne w komunikacji słownej i kontaktach społecznych. Jest to najczęściej związane z różnorodnością i często tak-że pewnymi de cytami kompetencji wychowawczych rodziców. Ogra-niczone relacje z dziećmi, brak wspólnych zabaw, słuchania opowiadań, czytania bajek czy po prostu cierpliwości do rozmów z dzieckiem bywa przyczyną spowolnienia rozwoju emocjonalnego i społecznego dziec-ka. Z jej obserwacji wynika, że dzieci te są mniej aktywne, małomówne.
Często werbalnie komunikują się tylko z nauczycielką, nie nawiązując kontaktu słownego z rówieśnikami.Aby stworzyć dzieciom możliwości zrównoważonego rozwoju psychospołecznego organizuje różnorodne zajęcia rozwojowe, podczas których wykorzystuje właśnie elementy lo-gorytmiki. Zajęcia wykorzystujące techniki muzyczne prowadzi w gru-pie dzieci dwa razy w tygodniu. Na zajęciach porannych prowadzi dużo ćwiczeń oddechowych, dźwiękonaśladowczych, ćwiczeń rozwijających sprawność buzi i języka. Przeprowadza zajęcia kształcące mowę w po-łączeniu z ruchem i muzyką. Bardzo często dzieci bawią się w zabawy z muzyką kształcące motorykę małą i motorykę dużą. Dzieci lubią takie zabawy i ćwiczenia. Zajęcia logorytmiczne to także śpiewanie. Jej recep-ta na rozśpiewanie grupy to śpiewanie dzieciom przy każdej aktywności w przedszkolu. Kiedy dzieci powtarzają za mną refren albo werset usły-szanej piosenki przystępujemy do jej nauczenia. W kolejnych zajęciach ilustrujemy ruchem piosenkę, gramy na instrumentach perkusyjnych.
Sami wykonujemy grzechotki. Gramy na wszystkich szeleszczących
ma-79 teriałach, na patyczkach, nawet wystukujemy rytm swoimi panto ami o twardej podeszwie. Używamy swoich głosów, instrumentów perku-syjnych, ruchu i budowania muzyki do przeżywanych sytuacji eduka-cyjnych.
Prowadzenia zajęć logorytmicznych nauczyła się wiele lat temu w szkole przygotowującej mnie do pracy w zawodzie nauczycielki przed-szkola. Do dziś korzysta z tej wiedzy, a nagromadzone podczas wielu lat pracy doświadczenia sprawiły, że mogła się niejednokrotnie dzielić swo-imi zasobami z koleżankami jako doradca metodyczny. Zauważa jed-nak, że wiele, szczególnie młodych nauczycielek, rozpoczynających swo-ją drogę zawodową nie posiada przygotowania umożliwiaswo-jącego płyn-ne wejście w pracę z dziećmi w oparciu o wyćwiczopłyn-ne w toku edukacji zawodowej ćwiczenia, zabawy rozwijające dzieci, w tym także te o cha-rakterze logorytmicznym. Zauważa ogromną potrzebę uczestnictwa na-uczycielek przedszkola w warsztatach doskonalących umiejętności logo-rytmiczne jako narzędzia wspierania całościowego rozwoju dziecka.
Praktyczne wykorzystanie elementów logorytmiki w przedszkolu okiem neurologopedy
Z opinii neurologopedy, która jest w szczególny sposób zaintere-sowana wspieraniem nauczycieli w rozwijaniu umiejętności, które do-tyczą zagadnień usprawniania mowy u dzieci w wieku przedszkolnym wynika, że logorytmika stanowi holistyczny sposób pracy z dzieckiem w celu poprawy jego funkcji poznawczych, rozwojowych i oczywiście artykulacyjnych. Logorytmika to połączenie elementów terapii logope-dycznej z rytmiką. To zestawienie pomaga aktywizować sferę słuchową, jak i ruchową uczestnika zajęć.Najważniejszym komponentem zajęć jest ruch jako naturalny sposób wpływania na rozwój mowy dziecka oraz jego ogólne funkcjonowanie. Metoda ta angażuje wiele zmysłów (wzrok, słuch, dotyk), a proponowane na tej bazie ćwiczenia ruchowe, słuchowe, oddechowe, słowne i muzyczne usprawniają rozwój mowy, umiejętności poznawcze oraz takie procesy myślowe, które gwarantują w przyszłości doskonały start do podjęcia nauki w szkole.
Cykl szkoleniowy miał charakter procesowy i został przeprowa-dzony w formie czterech warsztatów oraz konsultacji. Duże znaczenie w uzyskaniu efektywności podczas szkoleń miał fakt, że trener prowa-dzący to osoba z wykształceniem muzycznym i logopedycznym, który
jako praktyk – logopeda wypracował własne metody pracy z dzieckiem oparte właśnie na muzyce, rytmie oraz ruchu. Szkolenia dla nauczycie-li przedszkola zostały przeprowadzone w sposób warsztatowy i miały praktyczny charakter. Prowadzący prezentował konkretne propozycje ćwiczeń, szczegółowo omawiając korzyści dla rozwoju funkcji motorycz-nych (motoryka duża i mała), artykulacyjmotorycz-nych i poznawczych u dzieci.
Nauczyciele mogli od razu wypróbować proponowane metody, takie jak wyklaskiwanie rytmu w oparciu o zmysł słuchu oraz wzroku (desy-gnat obrazkowy wartości nutowych), propozycje zabaw ruchowych do-tyczące orientacji przestrzennej, pamięci słuchowej, wyrabiania prawi-dłowych ruchów lokomocyjnych (chodzenie, bieganie), ruchów naprze-miennych, czy wreszcie usprawnianie narządów mowy.Badania poka-zują, że rozwój ruchowy wpływa na kształtowanie się funkcji poznaw-czych oraz prawidłową wymowę. W ostatnim czasie można zaobser-wować, że coraz częściej dzieci wykazują objawy opóźnienia w rozwo-ju psychomotorycznym, co wpływa utrudniająco na ich dalsze funkcjo-nowanie społeczne. Istotne są także konkretne propozycje ćwiczeń, do-tyczących usprawniania mowy. Jedną z wielu propozycji, spośród ćwi-czeń artykulacyjnych i oddechowych, jest pokazanie kolejności wywoły-wania głosek, co pozwoli w przyszłości uniknąć błędów i wesprzeć roz-wój mowy dzieci z poszczególnych grup wiekowych.
Podsumowując, szkolenie logorytmiczne to udoskonalenie warsz-tatu pracy nauczycieli, urozmaicenie zajęć oraz wprowadzenie ele-mentów działań terapeutycznych wspierających rozwój. Dzieci przed-szkolne uwielbiają muzykę, taniec i poprzez zabawę usprawniają mo-torykę, koordynację ruchową, słuch oraz wymowę. Możliwość wy-korzystania w grupie technik z zakresu logorytmiki może znacząco poprawić funkcjonowanie społeczne dzieci oraz uatwić rozpoczęcie z sukcesem nauki w szkole podstawowej.
Podsumowanie – użyteczność poznanych narzędzi logorytmicznych w opinii uczestników szkoleń
We wspomnianej powyżej ewaluacji przeprowadzono również krót-kie, zdalne wywiady fokusowe, których celem było zbadanie użytecz-ności poznanej wiedzy i technik prezentowanych w procesie szkole-niowym. W wywiadach prowadzonych z dyrektorami i pracownika-mi przedszkoli zaangażowanypracownika-mi w proces szkoleniowy powtarzały się
81 wnioski dotyczące bogactwa narzędzi logorytmicznych, które zapew-niają różnorodność propozycji w pracy z dziećmi, podkreślano także, że wiele z nich wyróżnia się prostotą, która ułatwia nauczycielowi, nawet z niewielkim stażem, zastosowanie ich bezpośrednio po szkoleniu w pra-cy z grupą dzieci. Ponadto doceniono zastosowanie łączenia elementów rytmu, muzyki i słów do wprowadzania zabaw regulujących procesy od-dychania u dzieci i wzmacniania rozwoju mowy.Z perspektywy rozwi-jania kompetencji kluczowych szczególnie ważna wydaje się obserwa-cja jednej z badanych pań dyrektorek, z której wynika, że zabawy logo-rytmiczne animujące aktywność dzieci poprzez ruch i muzykę ośmielają dzieci, „otwierają” je społecznie, dodają pewności siebie w grupie lub też włączają je do grupy, a przy tym wszystkim wyzwalają i kanalizują natu-ralną radość. Warto również dodać, że w opiniach badanych nauczycie-li, poznane i przećwiczone z dziećmi w sali przedszkolnej techniki mogą być z powodzeniem wykorzystane w procesie zdalnej edukacji.
Bibliogra a
Elszkowska A., Golon A., Raabe K., i in. Wczesne wspomaganie dziecka w teorii i w praktyce, ORE, Warszawa 2017.
Książek A., Bielski model wspomagania szkół i placówek edukacyjnych. Opis dwu-letnich doświadczeń wdrażania kompleksowego modelu wspomagania w Biel-sku-Białej, ORE, Warszawa ORE 2017.
Rozentalowa A., O logorytmice, „Logopedia” 1971, nr 10, s. 116-126.
Szostak M., Od spotkania z dyrektorem do diagnozy potrzeb rozwojowych placów-ki, ORE, Warszawa 2017.
Wasińska-Zdżalik E., Wspomaganie rozwoju mowy małych dzieci z wadą słu-chu – zajęcia logorytmiczne [w:] Głos – język – Komunikacja, Tom 4. Funk-cjonowanie społeczne dzieci z problemami komunikacyjnymi, red. A. Myszka, K. I. Bieńkowska, I Marczykowska, Wyd. UR, Rzeszów 2017, s. 117-134.