twórcze?
Wychowywanie człowieka do odpowiedzialnej twórczości wyma-ga określonej kultury po to, by kultura ta wzmacniała i utrwalała twórczy, ale równocześnie odpowiedzialny sposób życia, myślenia i działania. Rozwój od-powiedzialnych postaw twórczych w znaczeniu, jakie znajdujemy w słowach Jana Pawła II, wymaga kultury opartej na integralnym, osobowym widzeniu człowieka. Kultura spełniająca te wymogi nie może być interpretowana dowol-nie, z równorzędnym traktowaniem wszelkich wzorów, wartości, sposobów życia człowieka, jego działań i wytworów tych działań. Świadomość koniecz-ności wyboru podstaw kulturowych jest szczególnie ważnym wyzwaniem dla wychowania i szeroko rozumianej edukacji, której istotą jest nie czy-sto instrumentalne uczenie i ćwiczenie przydatnych w danym momencie sprawności, ale „ukulturalnianie” – jako wydoskonalanie, uszlachetnia-nie, rozwijanie i podnoszenie człowieka, by chciał i potrafił dążyć ku war-tościom duchowym.
W kulturach redukujących człowieka do istoty biologicznej, do przed-miotu, do elementu społeczeństwa, edukacja będzie się koncentrowała na ce-chach eksponowanych w danej koncepcji człowieka. Człowiek, wychowany w kulturze opartej na integralnej wizji człowieka, będzie twórcą nowych jej kształtów, treści i form, odkryć i dokonań służących integralnie, osobowo ro-zumianemu rozwojowi jednostek i społeczeństw. Decyzje dotyczące kulturo-wych podstaw edukacji są rozstrzygnięciami niejednokrotnie przesądzającymi
59 Edukacja zakorzeniona w kulturze…
o mniej lub bardziej sprzyjających warunkach rozwoju człowieka i humanizacji świata. Dlatego decyzja, w jakiej kulturze jest i chce być zakorzeniona edukacja danego miejsca i czasu, ukazuje jej perspektywy i pozwala prognozować efekty.
Przywołajmy ponownie Jana Pawła II, którego pontyfikat został uzna-ny za przełomowy pod względem wagi przypisywanej kulturze człowieka.
Już w lipcu 1980 roku, w czasie spotkania z przedstawicielami świata kultury w Rio de Janeiro, Papież mówił: „Prawdziwa kultura jest humanizacją. Dlatego człowiek, wybierając kulturę, prowadzi grę, w której idzie o jego losy. Huma-nizacja, inaczej mówiąc: rozwój człowieka, dokonuje się we wszystkich dzie-dzinach rzeczywistości, w których zajął lub zajmuje miejsce człowiek; w jego wymiarze duchowym i cielesnym, we wszechświecie, w społeczeństwie ludz-kim i Bożym”4.
Powróćmy do pytania zawartego w tytule tego fragmentu rozważań, żeby spróbować na nie odpowiedzieć. W jakiej kulturze powinna być zakorzeniona edukacja, jeśli ma kształtować odpowiedzialne postawy twórcze?
Integralne widzenie człowieka to widzenie jego rozwoju jako dążenia w wymiarze indywidualnym i społecznym do najwyższych wartości – praw-dy, dobra i piękna, stałego transcendowania siebie, a w świetle wiary – otwie-rania się i odpowiadania na Bożą Miłość. O takim rozwoju człowieka mówił Jan Paweł II i mówi od początku swojego pontyfikatu również Benedykt XVI, poświęcając szczególnie dużo uwagi wyjaśnieniu tej wizji człowieka współ-czesnemu młodemu człowiekowi. Przykładami mogą być przemówienia do młodych zebranych na Światowym Spotkaniu Młodych tego lata w Sydney, a ostatnio – w Paryżu. Integralnie rozwijający się człowiek, zorientowany na poszukiwanie Boga, swym życiem i działaniem tworzy prawdziwie humani-styczną kulturę. Kończąc przemówienie do francuskich intelektualistów i lu-dzi kultury w Paryżu, Benedykt XVI powielu-dział: „To, co było podstawą kul-tury Europy, poszukiwanie Boga i gotowość, by Go słuchać, również dzisiaj pozostaje fundamentem każdej prawdziwej kultury”5.
Rozwój człowieka widziany integralnie zapewnia podstawy dla odpowie-dzialności za wartości, tu – szczególnie odpowieodpowie-dzialności za wartości reali-zowane w twórczości. Aby odpowiedzialnie rozwijać swoje możliwości twór-cze, w zgodzie z koncepcją człowieka jako osoby, trzeba możliwości te poznać, przyjąć, zrozumieć, jakie wartości ją tworzą i jak je realizować. Trzeba zrozu-mieć i zaakceptować powinność doskonalenia własnych możliwości i talentów, angażowania ich i wykorzystywania nie tylko dla siebie ale dla innych,
wresz-4 Jan Paweł II: W dziele kultury Bóg zawarł przymierze z człowiekiem. Przemówienie do przedstawicieli świata kultury, Rio de Janeiro 1.07.1980. W: Jan Paweł II: Wiara i kultura. Lublin 1988, s. 69.
5 Benedykt XVI: Przemówienie do przedstawicieli świata kultury w Kolegium Bernardy-nów. Paryż 12.09.2008. „L’Osservatore Romano”. Wyd. polskie. 2008, nr 10–11 (307), s. 16.
Od wychowania estetycznego do edukacji kulturalnej 60
cie – dostrzegania moralnego wymiaru rzeczywistości człowieka i przyjmowa-nia w swoich działaprzyjmowa-niach twórczych odpowiedzialności za ten wymiar. Warun-ki te powinna zapewniać a przynajmniej sprzyjać ich powstawaniu kultura.
Na tak rozumianą kulturę człowieka składają się:
• wewnętrzna kultura jednostki – jej samowiedza i samoświadomość, ro-zumienie wartości własnego człowieczeństwa i płynących z niej powin-ności, wypracowane przez nią cechy charakteru, pozwalające decydować o sobie i kierować własnym rozwojem;
• zakorzenienie w kulturze własnego narodu, które w oparciu o możliwie szeroką znajomość tej kultury pozwala zrozumieć siebie i innych człon-ków swojego narodu w kontekście przynależności narodowej, historii, tradycji, dziedzictwa, dorobku duchowego i materialnego swojego naro-du, najważniejszych dla tego narodu wartości i płynących stąd zobowią-zań. To zakorzenienie jest równocześnie warunkiem zrozumienia innych w ich kulturze i poprzez ich kulturę, podejmowania dialogu i przyjmo-wania postawy szacunku wobec innych kultur, z których każda w swym centrum ma poszukiwanie sensu życia i dróg, jakimi jej członkowie sta-rali się i starają przekraczać siebie w dążeniu do tegoż sensu. (Wielo-krotnie mówił o tym Jan Paweł II, m.in. w historycznym przemówieniu w UNESCO, upominając się o prawa narodów do własnej kultury.) Jest wreszcie warunkiem bycia uznanym za godnego szacunku partnera kon-taktu z przedstawicielami innej kultury;
• aktywny, respektujący wartości osobowe udział w kulturze wspólnot społecznych, które człowiek uważa za własne, w których przyszło mu żyć i działać. Są to wspólnoty naturalne (rodzinne), wspólnoty związa-ne z miejscem życia (lokalzwiąza-ne, regionalzwiąza-ne, państwowe, kontyzwiąza-nentalzwiąza-ne) oraz wspólnoty z wyboru (zawodowe, środowiskowe, religijne). Każdej z nich człowiek może i w miarę możliwości powinien służyć swoimi moż-liwościami twórczymi w sposób odpowiedzialny. Warunek ten wymaga znajomości kulturowej specyfiki danej wspólnoty, jej potrzeb, a przede wszystkim tworzących ją wartości;
• identyfikacja z kulturą ogólnoludzką, a przede wszystkim z jej centrum, jakim jest w przypadku kultury jako takiej – kultura moralna. Ten wy-miar stanowi podstawę odpowiedzialności za twórcze działanie na rzecz innych ludzi, nawet bardzo oddalonych w przestrzeni i w czasie. Tu mo-żemy znaleźć uzasadnienie dla ekologii człowieka jako sfery działania na rzecz warunków życia respektujących godność ludzką, dla poszukiwania rozwiązań przybliżających pokojowe współistnienie narodów i państw, zaspokajanie podstawowych potrzeb życia i rozwoju ludzi w różnych miejscach świata. Tu bierze początek potrzeba podejmowania działań w ramach misji humanitarnych, działań na rzecz wolności religijnej i przestrzegania innych podstawowych praw człowieka.
61 Edukacja zakorzeniona w kulturze…
Kultura, we wszystkich wyodrębnionych tu wymiarach, obejmuje do-bra duchowe i materialne, z jednej strony poznawane i przeżywane, z dru-giej – tworzone. Tworzenie to powinno jednak spełniać rygory działania od-powiedzialnego na każdym etapie – od intencji, świadomie podejmowanej inicjatywy, przez dobieranie środków i metod, aż do efektu i w miarę możli-wości – sposobów jego wykorzystania. Wymóg odpowiedzialności oznacza rzetelną ocenę każdego etapu działania twórczego i jego konsekwencji w świe-tle wartości wyższych – prawdy, dobra i piękna, respektowania godności czło-wieka. Niezbędna jest tu szeroka znajomość świata, ludzi, sposobów poszuki-wania i realizoposzuki-wania przez nich wartości, powstałego na tej drodze dorobku.
Równie ważne jest jednak bogactwo doświadczeń w kontaktach z wartościami, doświadczeń, które pozwoliłyby przeżyć zdziwienie, zachwyt, podziw różnymi dziedzinami rzeczywistości, w których przejawiają się wartości; doświadczeń doznanych osobiście i dostępnych przez relacje innych, np. w sztuce czy róż-nego typu dokumentach. Doświadczenia tego rodzaju warunkują zrozumienie potrzeby bezinteresowności w kontakcie z wartościami, tym samym stymulu-jąc twórczość, ale równocześnie kształcąc wrażliwość na wartości, co umoż-liwia działanie odpowiedzialne, czyli ocenianie działania w świetle wartości.
Zakorzenienie edukacji w tak rozumianej kulturze oznacza przyjęcie jej jako podstawy konstruowania programów nauczania i wychowania, kryterium doboru treści, metod i oceny efektów, kierunku kształcenia osób edukujących w różnego typu instytucjach i środowiskach.
Właściwy przebieg wszelkich działań w ogromnym stopniu wyznacza-ją związane z nimi postawy osób działawyznacza-jących. Ich kształtowanie – we wszyst-kich tworzących postawę sferach: poznawczej, emocjonalnej i motywacyjno--działaniowej – jest jednym z najważniejszych zadań edukacyjnych. Decyzja dotycząca tego, jaka kultura ma być podstawą edukacji, jest w konsekwencji decyzją, jakie postawy mają być kształtowane, by pozwalały wychowankom i wychowawcom z pełną odpowiedzialnością twórczo rozwijać własną kultu-rę, a także odpowiedzialnie uczestniczyć w konstruktywnym dialogu i współ-działaniu z przedstawicielami innych kultur.