Hildebranda rodzaje „ważności” i wartości nasuwają możliwość wy-odrębnienia w ich świecie: dóbr w sensie subiektywnym (ze względu na atrak-cyjność, upodobanie) – uznawanych w naukach społecznych za wartości właś-nie, wartości powstających i funkcjonujących w relacjach człowieka z drugim człowiekiem lub z innymi obiektami rzeczywistości (tzn. wartości obiektywnie dobrych dla danego człowieka, a więc powstających w relacji tego człowieka z dobrem obiektywnie dla niego dobrym) oraz wartości bezwzględnych, do-brych samych w sobie, wyższych, duchowych (najwyższych – dobro, piękno, prawda, świętość i szczegółowych – wartości estetycznych, moralnych, po-znawczych i sakralnych). Wartości te mogą być odkrywane przez człowieka w postawie szczególnej bezinteresowności, chroniącej przed instrumentali-zowaniem świata. Przez tę postawę rozumie się tu niebranie pod uwagę i nie-kierowanie się w kontakcie z nimi jedynie czy głównie własnymi korzyściami.
Godność ludzka pozostawałaby poza tym podziałem, jako podstawowa war-tość „ontologiczna”, podobnie jak życie ludzkie a także, choć w innym znacze-niu, życie pozostałych istot.
Perspektywa pedagogiczna każe dostrzec różnice znaczenia każdego z wyodrębnionych rodzajów wartości, różnice między prowadzącymi do nie-go postawami, a co za tym idzie – inne zadania w sferze „otwierania” przez te postawy właściwych dróg do wartości. Do przybliżenia wychowawczych moż-liwości kształcenia tych postaw może być przydatna opracowana przeze mnie i przedstawiona szczegółowo w innym miejscu koncepcja kształcenia aksjo-logicznego7.
Kształcenie aksjologiczne obejmuje dwa wzajemnie wzmacniające się obszary działań pedagogicznych: edukację aksjologiczną oraz wychowanie do wartości.
Celem kształcenia aksjologicznego jest przygotowanie kształcącego się człowieka do autonomicznego funkcjonowania w świecie wartości. Edukacja aksjologiczna jest przekazem wiedzy o wartościach, wartościowaniu, uczeniem umiejętności potrzebnych do samodzielnego wartościowania (w tym np. kla-ryfikacji wartości – jako refleksyjnego porównywania i analizowania warto-ści ze względu na różne kryteria), a także wyjaśnianiem postaw, jakie można przyjmować wobec wartości i ukazywaniem ich konsekwencji jednostkowych, społecznych i kulturowych. Podstaw dla edukacji aksjologicznej dostarczają aksjologia, nauki społeczne, nauki o kulturze i nauki o człowieku. Pozwalają
7 K. Olbrycht: Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby. Katowice 2002.
177 Kształcenie postaw otwierających drogi do wartości
poznać z jednej strony sposoby myślenia o wartościach, ich istnieniu, pozna-waniu i porządkopozna-waniu, o ich roli w życiu człowieka, z drugiej – różne psy-chiczne i społeczne mechanizmy przyswajania wartości, różne sposoby ich traktowania, rozpoznawania ich miejsca w kulturze i kulturach. Najbardziej rzetelna edukacja aksjologiczna nie zastąpi jednak wychowania do wartości, choć w miarę intelektualnego i emocjonalnego rozwoju wychowanka staje się coraz ważniejszym czynnikiem warunkującym efekty tegoż wychowania.
Wychowanie do wartości jest z kolei oddziaływaniem zorientowanym na odkrywanie i przekaz określonych wartości, uznanych za pozytywne i pożąda-ne zgodnie z przyjętym ideałem wychowawczym. Obejmuje również kształce-nie postaw, które służą realizacji wybranych wartości. Edukacja aksjologiczna kształci kompetencję aksjologiczną, zaś wychowanie do wartości jest kształ-towaniem orientacji aksjologicznej, która jest czymś więcej niż kompetencją.
Jest funkcją dojrzałości aksjologicznej – gotowości do świadomego i odpowie-dzialnego wybierania wartości oraz odpowiadania na nie, wreszcie – dokony-wania tych wyborów. Kompetencja jest aksjologicznie neutralna. Można wie-dzieć bardzo wiele o wartościach i wartościowaniu, umieć je „klaryfikować”, ale nie orientować swojego życia świadomie na określone, uznane przez siebie i wybrane wartości. Orientacja aksjologiczna obejmuje ogólny kierunek, wyni-kający z wyboru wartości uznanych za podstawowe, najważniejszych, wyzna-czających cele, pokazuje umiejętność porządkowania wartości szczegółowych ze względu na pożądany cel, wreszcie – realizowanie wybranych wartości w ży-ciu. Orientacja aksjologiczna ma na celu wybór wartości, ich hierarchizację oraz urzeczywistnianie, które – jak wyjaśnia W. Stróżewski – oznacza dobro-wolne przyjęcie na siebie i stosowanie się w życiu do norm aksjologicznych, tzn. powinności wynikających z uznania danych wartości8.
Wychowanie do wartości ma przygotować wychowanka do odkrywania, przeżywania, porządkowania, urzeczywistniania i tworzenia wartości wyni-kających z przyjęcia określonej filozofii istnienia i poznawania świata i czło-wieka. Każde wychowanie, jeśli nie ma być manipulacją, jest w swej istocie wychowaniem do wartości – najpierw podsuwanych, potem wskazywanych, proponowanych, wyjaśnianych, dyskutowanych. Finalnym etapem ma być to-warzyszenie wychowankowi w samodzielnych, wolnych wyborach wartości, wskazywanie możliwych dróg ich realizacji, pomoc, uczenie wierności war-tościom.
Człowiek jest wychowywany zawsze nie tyle do wartości w ogóle, ale do wartości jakichś, określonych, nazwanych. Wychowanie w tej sferze ma cha-rakter głównie naturalny, w różnym stopniu uświadamiany – jak w rodzi-nie, w społeczeństwie, przez media; ale także programowy, instytucjonalny, prowadzony w sposób przemyślany treściowo i metodycznie – jak w szkole.
8 W. Stróżewski: O urzeczywistnianiu wartości. W: Idem: Wokół wartości. Kraków 1992.
Wzrastanie w człowieczeństwie 178
Środowiska wychowawcze, które w praktyce wychowują do wartości, w różnym stopniu deklarują preferowaną orientację aksjologiczną. Wychowanie to jest więc uwarunkowane przede wszystkim wartościami dominującymi w danej kulturze i społeczeństwie. Jego skuteczność zależy przede wszystkim od auto-rytetu poszczególnych podmiotów wychowania i konkretnych wychowawców.
Wśród autorów niepoddających w wątpliwość potrzeby wychowania do wartości, a w jego ramach kształcenia odpowiednich postaw, występuje waż-na różnica, która decyduje o przyjmowanych programach działania w tym zakresie. Najlepiej różnicę tę ilustruje rozróżnienie zaproponowane przez A. Węgrzeckiego9. Mówi on o mocnych i słabych zabiegach wychowawczych związanych z wartościami. Mocne to te, w których podstawą jest nakłanianie, jednoznaczne zachęcanie do podporządkowania się określonym wartościom i uznanie związanych z nimi powinności. Słabe – zakładają budzenie jedynie gotowości do odpowiedzi na szczególny apel wartości.
Strategia słaba, niejako bardziej „miękka”, jest bliższa istocie kontaktu z wartościami, która zakłada wolny ich wybór i swobodę realizacji. Wydaje się jednak, że możemy w jej przypadku mieć do czynienia z abstrahowaniem od przebiegu rozwoju procesów wartościowania. Zabiegi mocniejsze wydają się w pierwszych etapach życia bardziej zgodne z prawidłowościami rozwo-jowymi. Nakłanianie czy wskazywanie pożądanych wartości wprost, stwarza-nie odpowiednich sytuacji, w których wartości te są uwyraźniane, odpowia-da niższemu poziomowi rozwoju tych procesów i jest oczywistym elementem zarówno tworzenia najwcześniejszych standardów wartościowania – hedoni-stycznych, jak i następujących po nich – konformihedoni-stycznych, których rozwo-jowo nie da się ominąć. Podporządkowanie się danej wartości jest uznaniem powinności, takiej a nie innej na nią odpowiedzi. Wzmocnieniem tej powin-ności jest norma. W życiu społecznym, w tym w życiu rodzinnym i szkolnym, przyjmuje się i egzekwuje określone normy. Najważniejsze z nich powstają dla zabezpieczenia i ochrony ważnych wartości. Wychowanie powinno więc przy-gotować m.in. do przestrzegania norm, które są aksjologicznie uzasadnione (oczywiście, jeśli spełniają ten warunek). Dopiero na bazie ukształtowanych wcześniejszych standardów wartościowania pojawia się standard poznawczy, oparty na samodzielnym rozpoznaniu sytuacji, wyborze wartości, przyjęciu uznanych za właściwe postaw, pozwalający mówić o autonomii poruszania się w świecie wartości.
Wychowanie do wartości wymaga więc uznania za pożądane i przyjęcia określonych wartości oraz ich porządku, wykształcenia służących im postaw.
Muszą one wynikać z określonej wizji człowieka i świata, która dostarcza naj-pierw kryteriów wyboru wartości zgodnych z tą wizją, a następnie
argumen-9 A. Węgrzecki: Wolność jako podstawa dojrzałości aksjologicznej. W: Edukacja aksjolo-giczna. T. 1. Wymiary – kierunki – uwarunkowania. Red. K. Olbrycht. Katowice 1994, s. 19.
179 Kształcenie postaw otwierających drogi do wartości
tów za ich przyjęciem i obroną. Równocześnie pozwala podejmować rzetelną dyskusję nad tym wyborem i jego konsekwencjami.
Wychowanie do wartości przebiega na dwu poziomach, a w konsekwencji dwoma dopełniającymi się wzajemnie drogami – budowania orientacji ukie-runkowującej na określone wartości naczelne i orientacji na konkretne war-tości szczegółowe. Droga kojarzona z wychowaniem do warwar-tości to najczęś-ciej wskazywanie określonych wartości szczegółowych i kształcenie postaw sprzyjających ich urzeczywistnianiu. Droga ukierunkowująca to wskazywanie wartości ogólnych, kierunkujących całą orientację, stanowiących jej punkty węzłowe, oraz kształcenie postaw, które odnoszą się do świata wartości, upo-rządkowanego wedle przyjętych wartości ogólnych.