Jakie wartości powinny być dziś uwzględniane w programie upo-wszechniania kultury, traktowanej jako instrument edukacji kulturalnej?
Odpowiedź, w świetle przyjętego aksjologicznego zakresu edukacji kultural-nej, nie może być aksjologicznie neutralna. Objęte tym zakresem wychowanie do wartości opiera się na dokonanych i deklarowanych wyborach.
Ad (a). Tu podstawą antropologiczną będzie personalistyczna koncepcja czło-wieka jako osoby, a tym samym wychowanie do takich wartości, jak bezwarun-kowa godność ludzka i związane z nią wolność, rozumność i odpowiedzial-ność; prawda, dobro i piękno, a w przypadku ludzi wierzących – świętość jako cele człowieka; miłość, sprawiedliwość, solidarność i dialog – jako wartości wyznaczające stosunek do innych, bycie i życie we wspólnotach; pokój i spra-wiedliwość – wartości zabezpieczające warunki rozwoju osobowego. Człowiek jako osoba żyje w różnych wspólnotach, naturalnych (rodzina, naród) i wy-bieranych, w których powinien dążyć do dobra wspólnego, kierując się troską o rozwój osobowy każdego ich członka.
Ad (b). Odpowiedź dotycząca centrum tożsamości kulturowej opiera się na założeniu, że aksjologiczny rdzeń kultury polskiej stanowią wartości kultury europejskiej (wyrastające z tradycji grecko-rzymskiej, judeochrześcijańskiej i oświeceniowo-romantycznej, w przypadku tej ostatniej – w Polsce odbie-gającej w pewnym stopniu od ideologii oświeceniowej Europy Zachodniej), wartości narodowe i wartości regionalne. Na temat polskich wartości narodo-wych wypowiadało się i wypowiada wielu badaczy (żeby przywołać tylko pra-ce J. Kłoczowskiego, A. Tyszki, A. Sicińskiego, L. Dyczewskiego). Obraz war-tości „rdzennych” dla kultury polskiej zmienia się w czasie. W tym miejscu zauważmy tylko, że stosunkowo często powtarzającymi się są wolność i nie-podległość, zakorzenienie w chrześcijaństwie, indywidualizm ale i ofiarność, odwaga i idealizm, rodzina.
Wartości regionalne wiążą się głównie z folklorem, ale także obyczajowo-ścią. Najsilniejsze pod względem tożsamości regionalnej regiony, najczęściej popularyzowane przez kulturę wysoką, są kojarzone z wartościami narodowy-mi (wartości kultury Podhala czy rzadziej Śląska). Aktualne programy włącza-nia dziedzictwa kulturowego regionów w procesy edukacyjne budzą i wzmac-niają tożsamość innych regionów, inspirują do szukania wartości kluczowych w tradycji danego regionu.
Wszystkie wymienione wartości powinny splatać się w jedną, integral-nie związaną całość ideową.
Edukacja kulturalna – obszary problemowe 82
Ad (c). Wartościami mogącymi stanowić punkt wyjścia do dialogu z innymi kulturami, płaszczyznę poszukiwania, porozumienia, są w tej koncepcji war-tości z kręgu wymienionych w punkcie (a) warwar-tości osobowych. Ich wybór po-winien być wyborem wynikającym ze znajomości i zrozumienia istoty tożsa-mości spotykających się kultur. Ponieważ jednak są to kultury ludzkie, wśród wartości ludzkich należy szukać przestrzeni zbliżenia i prób dialogu.
Upowszechnianie wskazanych tu, jako wybrane, wartości musi zdecydo-wanie wyjść poza dawne wzory udostępniania obiektów, oferowania możliwo-ści kontaktu z dorobkiem kulturowym. W tym miejscu należy podjąć próbę odpowiedzi na ostatnie ze sformułowanych na wstępie pytań: czy – upowszech-niając kulturę w ramach edukacji kulturalnej – należy oceniać i edukować do oceniania? Odpowiedź wynika z przyjętej koncepcji edukacji kulturalnej.
Kształcenie do wartościowania i oceniania jest potrzebne, choć bardzo trud-ne, narażone na niebezpieczeństwa dydaktyzmu i ideologizacji, a także presji mód środowiskowych i poprawności politycznej. Dlatego niezbędne jest jasne deklarowanie wartości, przez pryzmat których dokonuje się oceny. Działanie w tej sferze wymaga bardzo kompetentnych, uczciwych, niezależnych myślo-wo i odważnych specjalistów.
Nasuwają się dwa praktyczne obszary realizacji wybranego tu progra-mu. Większą wagę należałoby przywiązywać do upowszechniania dzieł wy-raźnych w swych kulturowych wartościach, do odpowiedniego ich prezento-wania, szukania form, w których aksjologiczny kontekst byłby dopowiedziany bardziej czytelnym komentarzem. Takie założenie wymagałoby wyrazistej kry-tyki, która prezentowałaby jasne sądy i czytelne ich uzasadnienia, krytyków nieunikających formułowania ocen, rzetelnie spierających się o wartości, de-klarujących własne kryteria i racje. Potrzebne byłyby również formy wytwa-rzające wokół kontaktu z ważnymi wartościami kultury specyficzne święto, sygnalizujące, że chodzi o coś ważnego, czym warto się zainteresować, poświę-cić czas, a nawet się wysilić, choć nie niesie to żadnych użytecznych profitów.
Potrzebę i trafność takiego myślenia udowadniają wspomniane już festiwale ale i niezwykła popularność np. akcji Nocy Muzeów – przyciągającej odbior-ców w różnym wieku możliwością odwiedzenia muzeów w szczególnej, nieco-dziennej scenerii, uczestnictwa w wydarzeniu tak atrakcyjnym i ważnym kul-turalnie, że warto poświęcić noc.
W procesie upowszechniania kultury ciągle zbyt słaba wydaje się obec-ność konkretnych osobowości, postaci. Z jednej strony – postaci uosabiają-cych swoją biografią, działalnością, dorobkiem, poszukiwaniami dążenie do ważnych kulturowo wartości. Z drugiej – osób proponujących, autorsko fir-mujących swoje kryteria, swój dobór, swoje formy ukazywania wartości kul-turowych. Mowa tu o postaciach znaczących dla szeroko rozumianej kultury, o rzeczywistych, uznanych autorytetach (nie autorytetach wyłącznie medial-nych, przez media i na ich potrzeby wykreowanych).
83 Aksjologiczny sens upowszechniania kultury i edukacji kulturalnej
Podejmowanie w mediach publicznych i w mediach lokalnych proble-matyki upowszechniania kultury nie poprzez formalną obecność działów te-matycznie związanych z kulturą, ale poprzez rzetelny przekaz wiedzy o kul-turze, jej tradycji, dorobku, współczesnych próbach podejmowanych w imię i ze względu na wartości, jest postulatem stale aktualnym. Publiczna dyskusja i zdecydowany sprzeciw wobec monopolu argumentacji wyłącznie ekonomicz-nej, komercyjekonomicz-nej, przekonywanie środowisk decydenckich, ale i uświadamia-nie społeczeństwa, że chodzi o wartości; wyjaśniauświadamia-nie, o jakie wartości chodzi i dlaczego wychowanie do nich jest tak ważne – musi być stałym wyzwaniem środowisk podejmujących upowszechnianie kultury i edukację kulturalną.