We wstępie do I tomu komedii z 1723 roku, używając imienia Justa Justesena, uzna-je prawo młodych ludzi z dobrych rodzin do występów na deskach teatru, przy-pominając zarazem, że takie instytucje jak szkoła i kościół od dawna wykorzystują inscenizacje jako środek pedagogiczny. Jego zdaniem orzekanie o poprawności lub nieprzystojności pewnych zachowań jest po prostu kwestią obyczajów czy wręcz zmiennej mody:
W Anglii i Francji panuje wśród duchownych moda na chadzanie do teatru i kawiar-ni […] Gdy tylko najwyższe władze orzekną, że to przystoi, by porządkawiar-ni ludzie wy-stępowali w komediach, to od razu przestanie to gorszyć, a jeżeli duchowni w całym mieście postanowią wybrać się na komedię, nie będą przez to bardziej nieprzystojni od duchownych w Anglii, Francji; tak samo jak wtedy, gdy szlachetna dama postano-wiła pewnego razu zająć miejsce na parterze, to wśród mieszczek uznano to za wielce przyzwoitą modę18.
Posługiwanie się pseudonimami było jednym ze sposobów chronienia swej pozycji naukowca i profesora. W tekstach poetyckich powstałych w latach 1719–1726 Hol-berg stworzył aż dwa swoje wcielenia. Autorem Pedera Paarsa, Czterech poematów żartobliwych, Metamorfoz oraz komedii był niejaki Hans Michelsen, występujący czasami jako Mikkelsen lub Mickelsen. O Michelsenie było wiadomo, iż jest piwo-warem i poetą pochodzącym z Kalundborga na Zelandii. Natomiast jego uczony przyjaciel, Just Justesen, tłumaczył potrzebę istnienia teatru, pisał komentarze do tekstów Mikkelsena, bronił ich i ich autora lub – tak jak w przypadku Pedera Paar-sa – uzupełniał utwory przypiPaar-sami. W Pierwszym liście biograficznym (1728), mając już umocnioną pozycję w uniwersyteckiej hierarchii, Holberg oficjalnie wskazuje na siebie jako na właściwego autora wspomnianych tekstów literackich i komentarzy.
Ta informacja prawdopodobnie niewielu zaskoczyła.
Odbywszy w latach 1725–1726 ostatnią zagraniczną podróż, na południe Eu-ropy, Holberg powrócił do pracy naukowej, rozpoczynając okres „porywu
histo-18 L. Holberg, VTB, t. VII, s. 456. Za czasów Holberga miejsca na parterze były tradycyjnie zajmo-wane przez mężczyzn.
rycznego”. W 1729 roku skończył Dannemarks og Norges Beskrivelse („Opis Danii i Norwegii”), nad którym swego czasu przerwał pracę, by zająć się zamówieniami teatralnymi. Po otrzymaniu w roku 1730 profesury z historii, opublikował między innymi trzytomową, liczącą około dwu i pół tysiąca stron, Dannemarks Riges Hi-storie (1732–1735, „Historia królestwa Danii”), Den berømmelige Norske Handel--Stad Bergens Beskrivelse (1737, „Opis sławnego norweskiego miasta handlowego Bergen”), Almindelig Kirke-Historie fra Kristendommens første Begyndelse til Lutheri Reformation (1738, „Powszechna historia kościoła od początków chrześcijaństwa do reformacji Lutra”), biograficzne dzieło Adskillige store Helte og berømmelige Mænds sammenlignede Historier efter Plutarchi Maade (1739, „Historie przeróżnych boha-terów i sławnych mężów na wzór Plutarcha”), uzupełnione w sześć lat później przez Adskillige Heltinders og navnkundige Damers sammenlignende Historier (1745, „Hi-storie przeróżnych bohaterek i sławnych dam”), Jødiske Hi„Hi-storie fra Verdens Begyndel-se, fortsatt Til disse Tider (1742, „Historia narodu żydowskiego od początku świata do czasów najnowszych”).
Il. 2. Baron Ludvig Holberg. Portret Jonasa Haasa, ok. 1754. Ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Kopenhadze
36
Na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych w działalności Holberga nastąpił okres „porywu filozoficznego”. Z tego kresu pochodzi zbiór epigramatów. Wydanie z roku 1737 (Opuscula quaedam latina. Epistola I, cujus nova haec editio prioribus est emendatior. Epistola II, quinque libri Epigrammatum) było podzielone na pięć części – „libri” – i zawierało 758 krótkich tekstów w języku łacińskim. Holberg stopniowo uzupełniał swój zbiór aforystycznych utworów i w 1749 r. opublikował poszerzoną wersję, składającą się z siedmiu ksiąg, mieszczących ponad dziewięćset epigrama-tów, będącą zarazem ostatnim, znaczącym w historii literatury Danii i Norwegii, dziełem łacińskojęzycznym. Ponadto w tym czasie ukazały się dwutomowe Moralske Tanker (1744, „Myśli moralne”) oraz pięć tomów listów (Epistler), wydanych w la-tach 1748 (tom I i II), 1750 (tom III i IV). Ostatni tom listów wyszedł pośmiertnie, w roku 1754.
Powstał wtedy również największy „światowy bestseller” Holberga, powieść Ni-colai Klimii iter subterraneum. Napisana po łacinie, wyszła po raz pierwszy w Niem-czech w 1741 roku. Trudno wyrokować w sposób jednoznaczny, czy decyzja wyda-nia dzieła była podyktowana obawą przed rodzimą cenzurą, czy był to tylko chwyt mający zapewnić autorowi zainteresowanie czytelników. W ciągu zaledwie paru lat dzieło przetłumaczono na liczne języki. Oprócz tłumaczenia na język ojczysty au-tora ukazały się też wydania w języku niemieckim, angielskim, francuskim i holen-derskim. O rozpowszechnieniu powieści Holberga może świadczyć między innymi fakt, iż należała ona do lektur Roderyka, bohatera słynnej noweli Edgara Allana Poe, zatytułowanej Zagłada domu Usherów. Po polsku książka ukazała się w roku 1819, w tłumaczeniu Wincentego Stoińskiego, i nosiła tytuł Podróż do krajów podziemnych Mikołaja Klimiusza.
W 1737 roku Holberg zrzekł się profesury i objął funkcję kwestora. Przestał na nim ciążyć niemiły mu obowiązek prowadzenia zająć ze studentami, dzięki czemu więcej czasu mógł poświęcić pisaniu. Stopniowe umacnianie się w uniwersyteckiej hierarchii i związane z tym wysokie uposażenie oraz dochody płynące ze sprzedaży książek (Holberg wprowadził system subskrypcji na swoje nieopublikowane jeszcze dzieła) sprawiły, że pod koniec życia pisarz stał się bardzo majętnym człowiekiem, między innymi właścicielem dwóch posiadłości ziemskich – Brorup i Tersløsegard.
W Trzecim liście biograficznym, pięćdziesięciodziewięcioletni Holberg nakreślił ostatnią część swego autoportretu, uzupełnioną wydanymi pod koniec życia Listami (Epistler I–V, 1748–1754). W świetle tych pism Holberg jawi się jako człowiek za-dowolony z życia, lecz niewątpliwie samotny, niewolny od wielu dziwactw, oszczęd-ny, wręcz skąpy, zatroskany stanem swego zdrowia.
Nie mając dziedzica, Holberg poparł projekt odrodzenia akademii rycerskiej w Sorø, założonej w 1586 roku przez Fryderyka II, lecz w zasadzie zamkniętej od roku 1665. Akademia, nauczając przedmiotów praktycznych, miała stanowić prze-ciwwagę dla skostniałego systemu uniwersyteckiego. W roku 1747 orędownikom akademii udało się doprowadzić do nadania Holbergowi tytułu barona. Starzejący
Il. 3. Mikołaj Klimiusz Imperator Podziemny
Ilustracja z polskiego wydania Nicolai Klimii iter subterraneum ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie
się pisarz odwdzięczył się ustanowieniem legatu, na mocy którego cały jego majątek miał po jego śmierci przejść na własność uczelni. Specjalnym zapisem zapewniał też bezpłatne miejsce na uczelni dla sześciu niezamożnych studentów. Tego samego roku akademia rycerska w Sorø ponownie otworzyła swe podwoje.
Ze względu na sytuację finansową szkoły w Sorø, Holberg już w roku 1749 zobo-wiązał się wobec administratora akademii do wcześniejszego zrzeczenia się na rzecz uczelni wszystkich dochodów ze swoich posiadłości. Od 1 maja 1751 r. pozostała mu jedynie pensja uniwersytecka. By wyrazić wdzięczność swemu dobroczyńcy, aka-demia postanowiła zadbać o przyznanie mu miejsca wiecznego pochówku w kościele przy klasztorze cystersów w Sorø, gdzie między innymi znajduje się grobowiec bi-skupa Absalona, legendarnego założyciela Kopenhagi.
Pisarz zmarł na początku roku 1754. Jako pierwsza doniosła o tym, wychodzą-ca dwa razy w tygodniu, stołeczna gazeta „Kiøbenhavnske Danske Post-Tidender”.
W numerze z dnia 28 stycznia 1754 można było przeczytać, iż minionej nocy Lu-dvig Holberg „w wieku lat siedemdziesięciu, został z tego świata odwołany, co jest
dla nauki niepowetowaną stratą”19. 5 lutego 1754 roku trumna z ciałem Holberga spoczęła tymczasowo w jednym z kopenhaskich kościołów. Oficjalne uroczystości pogrzebowe w Sorø odbyły się dopiero 28 grudnia 1754 roku.