W komediopisarskim porywie

Gdy teatr przy Lille Grønnegade rozpoczynał swą działalność jesienią 1722 roku, Holberg miał już przygotowane pięć komedii charakteru: Den politiske Kandstøber (Blacharz burmistrzem albo polityk amator, wyst. pol. 1967)¹⁰¹, Den Vægelsindede („Niezdecydowana”), Jean de France eller Hans Frandsen („Jean de France albo Hans

100 A.E. Jensen, Studier over europæisk drama…, s. 106–107.

101 Drugim pojawiającym się w literaturze polskojęzycznej tytułem jest Konwisarz polityk. Fragmenty tłumaczone w roku 1896. Zob. Z. Ciesielski, Ludvig Holberg i jego miejsce w kulturze Skandynawii…, s. 13.

Frandsen”), Jeppe paa Bierget eller Den forvandlede Bonde (Jeppe ze Wzgórza albo chłop przemieniony, wyd. pol. 2004), Mester Gert Westphaler eller Den meget talende Barbeer („Mistrz Gert Westphaler albo gadatliwy balwierz”). Ostatnia z pięcioaktó-wek, przygotowanych przez Holberga na pierwszy sezon działalności Duńskiej Sce-ny, komedia o gadatliwym balwierzu, spotkała się z chłodnym przyjęciem. Nieza-dowolona publiczność demonstracyjnie opuściła teatr. Autor wziął sobie krytykę do serca i zdyscyplinowawszy materię sztuki, przerobił ją na jednoaktówkę. Jej premiera odbyła w październiku 1726 roku.

Kopenhaski teatr nie wypłacał tantiem ani żadnej innej formy wynagrodzenia autorowi, toteż ten postarał się o bardzo szybkie wydanie swoich komedii drukiem.

Już następnego roku ukazał się tom, którego strona tytułowa głosiła, iż oto czytel-nik dostaje do rąk Komedie napisane dla nowo utworzonej Duńskiej Sceny, autorstwa Hansa Michelsena, obywatela i mieszkańca Kalundborga. Z przedmową Justa Justese-na. W przedmowie Holberg, ukrywający się zarówno pod maską Michelsena, jak i Justesena, zapowiadał, iż ma gotowe kolejne dziesięć tekstów: Barselstuen („Izba połogowa”), Den ellefte Junii („Jedenastego czerwca”), Jacob von Tyboe eller Den stortalende soldat („Jacob von Tyboe albo Żołnierz Samochwał”), Den Stundesløse („Zabiegany”), Johannes Montanus eller Hans Berg („Johannes Montanus albo Hans Góra”; imię Montanusa uległo później modyfikacji), Don Ranudo de Colibrados eller Fattigdom og Hoffart, („Don Ranudo de Colibrados albo dworskość i bieda”), Ulysses von Ithacia eller Den tyske Comoedie („Ulysses von Ithacia albo komedia niemiecka”), Hexerie eller Blind Allarm („Diabelskie sztuki albo fałszywy alarm”) oraz Melampe¹⁰². Pozwala to w przybliżeniu określić okres powstania pierwszych piętnastu komedii na lata 1722–1723.

W roku 1724 pojawił się tom zatytułowany Komedie Hansa Mikkelsena na-pisane dla Duńskiej Sceny. Zawierał on Den ellefte Junii („Jedenastego czerwca”), Barselstuen („Izba połogowa”), Det Arabiske Pulver („Arabski proszek”), Juele-Stue (Przyjęcie bożonarodzeniowe, wyd. pol. 2008) i Mascarade (Maskarada, wyd. pol.

2004). Tom trzeci Komedii Hansa Mikkelsena napisanych dla Duńskiej Sceny wyszedł w roku 1725. Znalazły się w nim: Jacob von Tyboe eller Den stortalende soldat („Jacob von Tyboe albo Żołnierz Samochwał”), Ulysses von Ithacia eller Den tyske Comoedie („Ulysses von Ithacia albo komedia niemiecka”), Kilde-Reysen („Podróż do cudowne-go źródła”), Melampe oraz Uden Hoved og Hale („Bez konceptu”). W tomie trzecim kolejnym tekstom nie towarzyszyła już lista nazwisk odtwarzających poszczególne role, co miało miejsce w przypadku dwóch poprzednich tomów.

W roku 1731 wszystkie istniejące podówczas Holbergowskie komedie zostały ze-brane w pięciu tomach, którym autor nadał tytuł Den Danske Skue-Plads („Duńska scena”), nawiązując w ten sposób do tradycji Le Théâtre Italien Gherardiego. W zbio-rze zabrakło komedii zatytułowanej Don Ranudo, o biednym jak mysz kościelna

102 L. Holberg, VTB, t. VII, s. 462.

114

hiszpańskim szlachcicu, żyjącym w nędzy i w przeświadczeniu, iż samo pochodzenie wystarczy do zapewnienia mu pozycji w społeczeństwie. Imię bohatera jest anagra-mem „O, du nar!” czyli „Och, ty błaźnie!”. Holberg wymienił Don Ranudo w przed-mowie do pierwszego tomu jako tekst już gotowy. Z nieznanych bliżej przyczyn nie pojawił się on jednak ani w wydaniach z lat dwudziestych ani z lat trzydziestych.

W roku 1745 niemiecki wydawca Holberga opublikował tekst po niemiecku oraz po duńsku, natomiast autor włączył ją do zbioru późnych komedii, przygotowanych pod koniec życia na użytek innej już sceny: teatru przy Kongens Nytorv.

Czwarty tom Duńskiej sceny z roku 1731 zawierał następujące sztuki: Henrich og Pernille („Henryk i Petronela”), Diderich Menschen-Skræk („Diderik Postrach-Bu-dzący”), Hexerie eller Blind Allarm („Diabelskie sztuki albo fałszywy alarm”), Den pantsatte Bonde-Dreng („Wieśniak w zastaw oddany”) oraz Det lykkelige Skibbrud („Szczęśliwa katastrofa morska”). W piątym tomie – z tego samego roku – znalazły się: Erasmus Montanus eller Rasmus Berg („Erasmus Montanus albo Rasmus Góra”), Pernilles korte Frøiken-Stand („Petronela jaśnie panienką”), De usynlige („Niewidzial-ni”), Den Stundesløse („Zabiegany”), a także Den honnette Ambition („Wygórowana ambicja”).

Datę powstania niektórych utworów trudno jest ściśle ustalić. Prawdopodobnie większość komedii wydanych w pierwszych pięciu tomach Duńskiej sceny (może na-wet wszystkie), zostały napisane przed podróżą Holberga do Włoch i Francji w roku 1725. Wydaje się, że wyjeżdżając, uważał współpracę ze sceną przy Lille Gronnega-de w zasadzie za zakończoną. W Pierwszym liście biograficznym, wyjaśniając Gronnega-decyzję o wyjeździe, wspominał, iż jest zmęczony intensywnym pisaniem dla teatru oraz towarzyszącą takiej współpracy atmosferą zawiści i zamętu. Ponadto, jak podkreślał, nie otrzymywał w zamian finansowej rekompensaty.

Holberg powrócił do komediopisarstwa w momencie, gdy po raz drugi zaistniała okazja do współpracy z teatrem. Z Listu 447 wynika, że w roku 1751 Holberg miał gotowych sześć nowych sztuk¹⁰³. Tom VI Duńskiej sceny (1753) mieścił następujące komedie: Plutus eller Proces immellem Fattigdom og Riigdom („Plutus albo rozpra-wa między biedą a bogactwem”) Huus-Spøgelse eller Abracadabra („W domu straszy albo abrakadabra”), Den forvandlede Brudgom (Przemieniony pan młody, wyd. pol.

2004) i Don Ranudo de Colibrados eller Fattigdom og Hoffart („Don Ranudo de Co-librados albo dworskość i bieda”). Dwa miesiące po śmierci autora wyszedł tom VII, zawierający: Philosophus udi egen Indbildning („Filozof z urojenia”), Republiqven eller Det gemeene Beste („Republika albo dobro ogółu”) oraz Sganarels Reyse til det philo-sofiske Land („Podróż Sganarela do kraju filozofów”). We wspomnianym liście autor wymienia Przemienionego pana młodego na miejscu szóstym. Może to oznaczać, iż była to ostatnia komedia, która wyszła spod jego pióra. Mniejszą wątpliwość budzą daty pierwszych wystawień, są one dobrze udokumentowane. Jedynie w

przypad-103 L. Holberg, Epistler, t. V, København 1951, s. 15–18.

ku jednoaktówki Diderich Menschen-Skræk („Diderik Postrach-Budzący”) nie ma stuprocentowej pewności co do daty prapremiery. Pomimo iż zachowany afisz po-chodzi dopiero z roku 1726, zakłada się, że kopenhaska publiczność miała okazję poznać Diderika już dwa lata wcześniej. Nie wszystkie ze swych komedii Holberg miał sposobność oglądać na scenie. Trzy teksty wystawiono dopiero po śmierci mi-strza, a Szczęśliwą katastrofę morską grano na początku stycznia 1754 roku, tuż przed śmiercią schorowanego autora¹⁰⁴.

Ile komedii wyszło spod pióra Holberga? Sam zainteresowany stwierdza w Liście 447, że w ciągu całego życia napisał „ponad 30 sztuk”¹⁰⁵, w dwunastotomowych Værker i tolv bind („Dzieła w dwunastu tomach”) pod redakcją F.J. Billeskova Jan-sena, zawierających najistotniejsze pisma Holberga, znajdziemy 34 teksty sceniczne, a autorzy historyczno-literackich opracowań udzielają na to pytanie niejednoznacz-nych odpowiedzi¹⁰⁶. Wątpliwości dotyczą dwóch tekstów: Nye-Aars Prologus („Pro-log noworoczny”) oraz Den danske Comoedies Liigbegængelse („Pogrzeb duńskiej komedii”). Tekstów tych autor nie włączył do osobiście redagowanych kolejnych tomów komedii. Ukazały się drukiem osobno.

Prolog noworoczny powstał na początku 1723 roku w związku z planowaną wizytą królewską w teatrze Lille Grønnegade. Nie wiadomo, czy król Fryderyk IV w ogóle zaszczycił teatr swą obecnością, pewne jest jednak, że aktorzy pana de Montaigu wystąpili na królewskim dworze w styczniu tegoż roku. Prolog ukazał się wówczas drukiem anonimowo, jednak specyficzne sformułowania, pojawiające się w później-szych tekstach Holberga, pozwalają wskazać jego autora¹⁰⁷.

Natomiast rękopis wystawianego w 1727 roku Den danske Comoedies Liigbegængelse („Pogrzeb duńskiej komedii”), ostatniego tekstu pisanego przez Hol-berga dla zespołu przy Lille Grønnegade, kojarzonego z zakończeniem działalności owego niezwykłego w warunkach północnej Europy teatru, zaginął autorowi. Auto-ryzował on jednak tekst będący w posiadaniu wydawcy Johana Jørgena Høpffnera i zezwolił na publikację, co miało miejsce w 1746. Istnieje też kopia Benjamina Dassa, uczonego i rektora Szkoły Katedralnej w Trondheim, różniąca się kilkoma szczegółamiod wersji Høpffnera¹⁰⁸.

Słuszniej zatem mówić o 34 tekstach scenicznych, lub sztukach, autorstwa Hol-berga, zwłaszcza iż Prolog noworoczny wyraźnie został pomyślany jako preludium do

104 Datowanie utworów: por. L. Holberg, VTB, t. III–IV; Dansk literatur historie, t. 3, red. J. Hou-gaard et al., København: Gyldendal 1983, s. 444.

105 L. Holberg, Epistler, t. V, København 1951, s. 17.

106 Lista komedii w Dansk literatur historie, red. J. Hougaard [et al.], t. 3, København 1983, s. 444 zawiera 33 tytuły. Spotykamy też stwierdzenia, iż Holberg napisał „około 34 typowych komedii doby oświecenia”, S.H. Kaszyński, Holberg Ludvig, [w:] Słownik pisarzy skandynawskich, red. Z. Ciesielski, Warszawa 1991, s. 48.

107 Por. L. Holberg, VTB, t. VII, s. 433–434.

108 Por. L. Holberg, VTB, t. VI, s. 453–454.

116

właściwego przedstawienia i trudno go jednoznacznie zakwalifikować jako komedię.

Osią akcji tego kilkustronicowego dziełka są działania związane z wygłaszaniem tek-stu (np. trema powoduje, że Sganarell zapomina swych kwestii). Prolog jest w zasa-dzie rozpisaną na głosy apologią teatru jako narzędzia pożytecznego w wychowaniu społeczeństwa oraz pochwałą oświeconego władcy. Tom VII Duńskiej komedii zawie-rał dodatkowo tekst zatytułowany Artaxerxes, będący Holbergowską wersją Artaserse, libretta autorstwa Pietra Metastasia.

Tytuł polski Tytuł oryginału Prawdopodobny

rok powstania Data druku Premiera Blacharz

Niestała Den Vægelsindede 1722 1723 1722

Jean de France albo

Hans Frandsen Jean de France eller

Hans Frandsen 1722 1723 1722

Prolog noworoczny Nye-Aars Prologus 1723 1723 1723

Jedenastego

czerwca Den ellefte Junii Nie później niż

1723 1724 1723

Izba połogowa Barselstuen Nie później niż

1723 1724 1723

Arabski proszek Det arabiske Pulver 1724 1724 1724

Przyjęcie bożonarodzeniowe (wyd. pol. 2008)

Jule-Stue 1724 1724 1724

Maskarada

(wyd. pol. 2004) Mascarade 1724 1724 1724

Ulysses von Ithacia

cudownego źródła Kilde-Reysen 1724 1725 1724

Melampe Melampe Nie później niż

1723 1725 1724

Tytuł polski Tytuł oryginału Prawdopodobny

rok powstania Data druku Premiera Bez konceptu Uden Hoved og

Hale Nie później niż

1723 1725 1724

Henryk i Petronela Henrich og Pernille 1723–1724 1725 1724 Diderik

Postrach-Budzący Diderich

Menschen-Skræk 1723–1724 1731 (1724?) 1726

Jacob von Tyboe

Zabiegany Den Stundesløse Nie później niż

1723 1731 1726

albo Rasmus Góra Erasmus Montanus

eller Rasmus Berg Nie później niż

1723 1731 1747

Niewidzialne De usynlige ?1723–1726 1731 1747

Wygórowana

ambicja Den honnette

Ambition ?1723–1726 1731 1747

Diabelskie sztuki

albo fałszywy alarm Hexerie eller Blind

Allarm Nie później niż

do kraju filozofów Sganarels Reyse til det philosofiske

118

Tytuł polski Tytuł oryginału Prawdopodobny

rok powstania Data druku Premiera Republika albo

dobro ogółu Republiqven eller

Det gemeene Beste 1751 1754 1754

Filozof z urojenia Philosophus udi

egen Indbildning 1751 1754 1754

Przemieniony pan młody

(wyd. pol. 2004)

Den forvandlede

Brudgom 1751 1753 1882