(metod), planów działania i dostępnych środków oraz z uwzględnieniem wpływu czynników zewnętrznych1. Przystępując do projektowania strategii bezpieczeństwa, należy najpierw przeprowadzić analizę środowiska bezpieczeństwa (jego warunków) oraz zidentyfikować in-teresy (strategiczne) państwa – w sferze przedmiotowej (inin-teresy polityczne, ekonomiczne itp.) i podmiotowej (państwa, regiony, obszary). Następnie, po przeanalizowaniu tego, co wy-nika ze wzajemnego przewy-nikania się warunków środowiska bezpieczeństwa i interesów, moż-na przystąpić do definiowania celów strategicznych, moż-na które składają się cele cząstkowe (po-lityczne, ekonomiczne, militarne, społeczne, technologiczne itp.). Identyfikując cele, należy także odnieść się do istniejącej misji i wizji określonego podmiotu. Następnym etapem, istot-nym z punktu widzenia skuteczności i efektywności strategii, jest identyfikacja możliwych czynników destymulujących, czyli wszelkich ograniczeń, które mogą przeszkodzić w reali-zacji założonych celów szczegółowych lub spowolnić ją, a w rezultacie utrudnić osiąganie celu strategicznego (na podstawie analizy wyzwań oraz wynikających z nich zagrożeń i szans).
W przypadku Unii Europejskiej sytuacja jest bardziej złożona niż w przypadku państwa, ale mechanizm pozostaje ten sam (rys.). Analiza środowiska bezpieczeństwa musi uwzględ-niać elementy umownie podzielone na wewnętrzne – dotyczące poszczególnych państw członkowskich oraz zewnętrzne – dotyczące Unii jako całości. Problematyczne jest także określenie interesów Unii, ponieważ nie stanowią one wypadkowej interesów państw człon-kowskich, a wręcz przeciwnie, często bywają rozbieżne. W przypadku strategii można brać pod uwagę tylko te interesy, co do których panuje konsensus. Na tę sytuację nakładają się współzależności warunków środowiska bezpieczeństwa (bardzo złożonego) oraz interesów (wielopoziomowość tych relacji). Kolejne etapy procesu są już takie same2.
Strategia bezpieczeństwa UE powinna być sformułowana na podstawie analizy środowi-ska bezpieczeństwa oraz identyfikacji interesów strategicznych. Takie podejście będzie sta-nowiło punkt wyjścia do projektowania systemu celów Unii, które są najistotniejszym ele-mentem strategii. Właściwie zdefiniowane cele oraz sposoby ich osiągnięcia w określonym czasie, uwzględniające wizję i misję UE wraz z przewidywanymi destymulantami, pozwa-lają na zaprojektowanie efektywnej strategii bezpieczeństwa. Skoro proces projektowania systemu celów jest najistotniejszy, to duże znaczenie ma wyodrębnienie czynników determi-nujących owe cele oraz nadanie odpowiednich wag wskazanym celom umożliwiających ich priorytetyzację.
Sam wybór typu strategii zależy od wielu czynników – głównie od sytuacji, w jakiej pań-stwo się znajduje, oraz jego siły (potęgi)3, natomiast przy wyborze typu i projektowaniu stra-tegii należy wziąć pod uwagę najistotniejsze czynniki: wielkość i charakter potęgi dyspozy-cyjnej i koordynadyspozy-cyjnej bliższego i dalszego otoczenia, efektywność poszczególnych strategii oraz zakres swobody4.
1 Ta definicja strategii oraz inne: A. Antczak, Projektowanie strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Józefów 2010, s. 17–36.
2Na rysunku uwzględniono także etap następujący po zaprojektowaniu strategii, czyli tworzenie konkretnych planów dzia-łań dla osiągnięcia wytyczonego w strategii celu (celów), oraz możliwość oddziaływania czynników destymulujących nieprze-widzianych podczas projektowania.
3 Państwa małe i średnie oraz słabe będą bazowały głównie na zmniejszaniu prawdopodobieństwa konfliktu.
4 Vide: M. Sułek, Metody i techniki badań stosunków międzynarodowych, Warszawa 2004, s. 124.
Schemat projekcji strategii Unii Europejskiej UE
Państw członkowskich
Przewidziane czynniki hamujące
Czynniki nieprzewidziane
Strategia UE
Plany działania Cel(e) UE
Misja, wizja
Osiągnięcie celu UE Warunki środowiska
bezpieczeństwa
Analiza
strategiczna Metoda(y)
Interesy
Źródło: A. Antczak, Projektowanie strategii bezpieczeństwa..., op.cit., s. 31.
Obecnie państwa starają się raczej stosować strategie relacyjne5, to jest takie, które opie-rają się na współpracy i relacjach partnerskich. Od wyboru określonego rodzaju strategii bez-pieczeństwa w znacznej mierze zależy kształt polityki zagranicznej w dziedzinie obronno-ści, ekonomicznej i społecznej. Wybór strategii wpływa także na kształt sił zbrojnych, ich rolę oraz zadania. Kultura strategiczna Unii w wysokim stopniu opiera się na relacyjności i multilateralizmie, co skutkuje powolnością reakcji w sytuacjach dynamicznych (przykła-dem kryzys w Libii czy na Ukrainie) oraz niechęcią do zdecydowanych działań o charakte-rze bardziej „twardym”.
Warto też zidentyfikować cechy wskazujące na ewolucyjną naturę środowiska bezpie-czeństwa, w którym funkcjonuje UE, ponieważ będą one stanowiły swego rodzaju wyznacz-nik – oś, wokół której można obudować część badań nad strategią Unii. Są to:
– wzrost globalnych dysproporcji i powiększające się asymetrie (nienaturalne postawy i za-chowania, asymetryczne cele i interesy, różnica w zasobach i zdolnościach, rosnąca nierów-ność poziomu bytu i rozwoju społecznego);
– gwałtowny wzrost znaczenia roli podmiotów niepaństwowych;
– prywatyzacja i komercjalizacja („najemnicy”, prywatne wojska, prywatyzacja oraz hy-brydyzacja wojny);
– powiększający się protekcjonizm państwowy (prowadzący do kresu liberalnej i zinfor-matyzowanej globalizacji oraz dający początek upolitycznionej i bardziej konfliktowej rze-czywistości, która nie będzie zdominowana przez Zachód);
5 Szerzej na temat siły relacyjnej oraz strategii rozważnej siły: J. Nye, Przyszłość siły, Warszawa 2012, s. 38–52, 59–62, 367–384.
– nasilająca się doraźność organizacyjna w sferze bezpieczeństwa (tymczasowe koalicje polityczne i militarne przyczyniają się do tworzenia antagonistycznej retoryki politycznej, a także do wzrostu napięć i kryzysów)6;
– zwiększona przenikalność granic państw oraz zacieranie się wcześniejszych wyraźnych podziałów i różnic między tym, co wewnątrzpaństwowe, i tym, co międzynarodowe;
– intensyfikacja kontaktów społecznych „w poprzek” i ponad granicami państw w skali całego świata („odterytorialnienie” zjawisk i procesów społecznych);
– funkcjonowanie i rozwój korporacji międzynarodowych dysponujących ogromnym po-tencjałem technologicznym i finansowym – nowe źródło siły łamiące dotychczasowy mo-nopol państw;
– wzrost znaczenia soft power7.
Wydaje się, że główne zagrożenia dla UE będą wynikały z szeroko pojętej globalizacji i skutków koncentracji na konsumpcji, a także z rosnącego odpaństwowienia obszarów, któ-re tradycyjnie były utożsamiane z państwem (siła, aparat przymusu, sfera wojskowości itd.).
Starzenie się rdzennego społeczeństwa europejskiego będzie skutkowało spowolnieniem go-spodarczym (zmniejszeniem PKB), co spotęguje agresywne wkraczanie na rynki światowe produktów chińskich. Ponadto na niekorzyść Europy będzie działał czynnik demograficzny – napływ imigrantów z krajów azjatyckich i afrykańskich będzie generował problemy zwią-zane z asymilacją uchodźców, może też przyczyniać się do wzrostu przestępczości, także zorganizowanej, i łatwiejszego budowania siatek terrorystycznych8. UE ma możliwości, któ-rych nie wykorzystuje przez swoją niefrasobliwość i zbyt duży poziom biurokratyzacji. Proces
„poruszenia machiny do działania” trwa zbyt długo, z drugiej strony Unii zależy na stworze-niu rzeczywistej wartości dodanej swojej polityki zagranicznej w porównastworze-niu z innymi ak-torami na arenie międzynarodowej9. Politykę unijną w znacznym stopniu paraliżuje brak kon-sensusu oraz skupienie się na ochronie partykularnych interesów dyktowanych kwestiami ekonomicznymi. Ponadto Unia nie radzi sobie z zagrożeniami pochodzącymi ze strony ak-torów pozapaństwowych (brak wypracowanych metod i narzędzi).