W poszczególnych regionach Afryki islam ma różne oblicze. Świadomość religijno--polityczna, formy wyrazu religijności i stosunek do innych wierzeń są zróżnicowane.
Afryka Zachodnia należy do regionów, w których dominuje islam polityczny. W więk-szości państw tego obszaru odnotowuje się przyrost naturalny ludności. W przeważają-cej mierze mieszkańcy tej części kontynentu liczą mniej niż 18 lat. W Mauretanii, Senegalu, Burkina Faso, Mali, Nigrze, Gwinei i Nigerii dominują muzułmanie. W kil-ku krajach – Wybrzeżu Kości Słoniowej, Beninie, Togo i Ghanie – nie było podatnego gruntu do rozwoju islamu. Ale i chrześcijanie nie są w tych krajach najliczniejszą gru-pą. We wszystkich wymienionych państwach islam rozwija się w dopasowaniu do lokal-nych form egzystencji.
W wielu krajach organy państwowe i ruchy islamskie żyją na stopie pokojowej. W wielu innych dochodzi jednak do konfliktów i religijnie umotywowanej przemocy. Jako przyczy-nę zadrażnień wskazuje się polityczne, ekonomiczne i socjalne warunki rozwoju. Szerzące się radykalne ruchy islamskie, narastająca przestępczość graniczna i terroryzm w strefie Sahelu doprowadzają do głębokiego kryzysu państwa (jak w Nigerii), a nawet do rozpadu struktur państwowych w wyniku wojen domowych (jak w Somalii i Mali, w których słaba władza państwowa wycofała się na skrajnie małe obszary kraju).
Początki nowego politycznego islamu w Mali przypadają na lata 90. ubiegłego wieku, gdy w tym kraju, podobnie jak w innych państwach Afryki, zaczęto budować struktury
demo-10 A. Salvatore: La Sharī’a moderne en quête de droit. Raison transcendante, méta norme publique et système juridique.
„Droit et Société” 1998 No. 39, s. 293–316.
11 J. Coleman: Nigeria. Background to Nationalism. University of California Press, Berkeley–Los Angeles 1966, s. 322.
kratyczne. Wówczas pojawiła się wolna przestrzeń polityczna dla islamistów12. Trzeba też wspomnieć o bieżącej sytuacji politycznej, wynikającej z rebelii Tuaregów13. Są to znane problemy. Z częstymi okresami suszy i głodu boryka się Sahel. Skutki pustynnienia tego ob-szaru najbardziej odczuwają koczujące na północy Mali i Nigru grupy Tuaregów. Dostrzegają oni, że są przez nowe państwa dyskryminowani w dziedzinie opieki zdrowotnej i szkolnic-twa. Między innymi dlatego Tuaregowie od wielu lat dążą do uzyskania suwerenności – utwo-rzenia własnego państwa Azawad w Mali.
W latach 2000–2001 w niektórych stanach Nigerii Północnej wprowadzono prawo sza-riatu, choć konstytucje wielu krajów afrykańskich mają charakter świecki. Obowiązywanie świeckich i demokratycznych konstytucji nie oznacza jednak ograniczeń prywatnych prak-tyk religijnych. Dlatego politycy nie mogą ignorować ważnych przywódców religijnych.
W Senegalu, w którym na potencjalnych wyborców duży wpływ wywierają bractwa su-fickie, państwo utrzymuje kontakty z przedstawicielami islamu, zwłaszcza z kalifem
12 C. Hock: Fliegen die Seelen der Heiligen? Muslimische Reform und staatliche Autorität in der Republik Mali seit 1960.
K. Schwartz Verlag, Berlin 1999, s. 134–143.
13 P. Drabik: Krwawa rebelia Tuaregów w Mali. http://www.wiadomosci24.pl/artykul/krwawa_rebelia_tuaregow _w_mali_226649.html [dostęp 1.02.2012].
Rys. 2. Wyznawcy islamu w Afryce
Opracowanie własne autorów na podstawie: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Islam_by_country.png [dostęp:
1.03.2013]
100 %
50 %
0 %
Muridiją, który reprezentuje naród, przede wszystkim zaś Wolofów, politycznie dominu-jącą grupę etniczną14. Tu również sprawy religijne między państwem a grupami islamski-mi są rozwiązywane na płaszczyźnie politycznej. Islamska polityka państwa ma charak-ter pokojowy15.
Z drugiej strony w prawie wszystkich krajach oprócz nowoczesnego prawa cywilne-go funkcjonuje prawo islamskie i wiele nieislamskich praktyk prawnych. Reformy pra-wa zostały podjęte w Mali i Senegalu. Dotyczą one prapra-wa rodzinnego, które stanowi kombinację różnych źródeł prawnych. Celem tych działań ma być polepszenie pozycji prawnej kobiet.
Konflikt między islamem a nowoczesnością w Nigerii Północnej jest rozwiązywany ra-czej w atmosferze napięć. Krytyka społeczna nigeryjskich islamistów odnosi się nie tylko do wyższych warstw i bractw islamskich, lecz także manifestuje otwartą wrogość do chrze-ścijan i ideologii Zachodu. Widoczna jest też radykalizacja postaw młodzieży, wyrażająca się w odrzuceniu ideologii Zachodu i potępieniu świeckiej formy kształcenia przez nigeryj-ską sektę Boko Haram16.
Już w 1950 roku w Kano – religijnym centrum bractwa tidżanija17 – odbyła się dysputa ligijna na temat roli mediów, zwłaszcza radia, w objaśnianiu Koranu. Chodziło o to, czy re-cytowanie Koranu w radiu jest dopuszczalne. Na stosowne zapytanie przywódcy bractwa z Kano odpowiedział Ibrahim Niass, islamski prawnik i święty18. Wyraził on opinię (fatwę), że użycie radia do kazań islamskich i propagandy jest dopuszczalne. Obecnie islamiści w Nigerii uprawiają propagandę w radiu i na kasetach dźwiękowych.
Nigeryjscy muzułmanie i ugrupowania islamskie są częścią globalnej sieci islamskiej i od pewnego czasu utrzymują religijno-polityczne stosunki z największymi islamskimi regiona-mi świata: Sudanem, Maghrebem (Maroko, Libia) i Bliskim Wschodem (Egipt, Irak, Arabia Saudyjska, Kuwejt) oraz Iranem i Pakistanem.
W Nigerii Północnej bractwa kadirija i tidżanija trwają w konflikcie. Doszło do niego z pro-zaicznej przyczyny rytualnej: odmiennych poglądów na kwestię, jak trzymać ręce podczas modlitwy. Wersję bractwa tidżanija potwierdził Ibrahim Niass z Senegalu. Po drugiej woj-nie światowej jego poplecznicy z Mauretanii, Nigerii, Nigru, Gambii i Ghany Północnej utworzyli Stowarzyszenie Pomocników Wiary (Dżamija Ansar al-Din19).
Pod koniec lat 40. XX wieku, w okresie tworzenia partii islamskich i stowarzyszeń kultu-rowych, teologowie nigeryjscy zacieśnili współpracę z ugrupowaniami islamskimi innych krajów i budowali w Nigerii meczety oraz szkoły według wzorów egipskich. Islamska
orga-14 A. Burke, D. Else: The Gambia & Senegal. Lonely PlanetPublications, London 2002, s. 27.
15 R. Loimeier: Säkularer Staat und islamische Gesellschaft. LIT-Verlag, Münster 2001, s. 235–256.
16 System szkolnictwa oparty na europejskich wzorcach powinien – według Ibrahima Niassa – zostać odrzucony jako nisz-czący wiarę w jednego Boga. Vide: J. Boyle: Nigeria’s „Taliban” enigma. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8172270.stm [dostęp: 22.01.2013].
17 W.F.S. Miles: Religious pluralisms in Northern Nigeria. W: The history of islam in Africa. N. Levtzion, R.L. Pouwels (red.).
Ohio University Press, Athens 2000, s. 209–226.
18 D. Guèye: Cheikh al Islam el Hadj Ibrahima Niass le mystique (1900–1975) ou l’école de formation spirituelle de Niassène. Université de Dakar, Dakar 1983, s. 151.
19 J. Abun-Nasr: The Tijaniyya. A Sufi Order in the Modern World. Oxford University Press, London 1965, s. 146.
Wojujący islam...
nizacja młodzieży i ruch szkoleniowy (Ansar al-Din oraz utworzony w 1963 roku Youth Association of Nigeria) budowały nowoczesne meczety. Muzułmanie nigeryjscy otrzymy-wali przy tym pomoc finansową od całego świata islamskiego20.
Po uzyskaniu niepodległości przez Nigerię Północną jej premier Ahmadu Bello stanął w obronie interesów polityczno-religijnych ludności muzułmańskiej. Usiłował też urzeczy-wistnić ideę jedności muzułmanów. W 1962 roku powstało Stowarzyszenie Poparcia Islamu.
Swoimi reformami Bello wzbudził jednak nieufność chrześcijan, co przyspieszyło walkę o władzę między muzułmańskimi i chrześcijańskimi politykami. W styczniu 1966 roku Ahmadu Bello i premier federalnego rządu Nigerii Tafawa Balewa zostali zamordowani pod-czas puczu wojskowego. Tym samym reforma islamu została zablokowana.
W 1976 roku chrześcijanie utworzyli Stowarzyszenie Chrześcijan Nigerii jako przeciw-wagę dla stowarzyszenia muzułmańskiego. Z powodu ciągłej reformy strukturalnej systemu prawnego i możliwego mianowania muftiego powiększały się rozbieżności między islamem a chrześcijaństwem.
Areną gwałtownych starć religijnych często jest stolica Nigerii Północnej – Kano. Na roz-woju tego miasta piętno wycisnęły: arystokracja Hausa, władze kolonialne oraz islamscy teo-logowie i prawnicy. Z końcem ery kolonializmu i postępującą urbanizacją powiększał się ekonomiczny obszar gry dla kupców Hausa. Ich komercjalne wpływy sięgnęły aż po Arabię Saudyjską i Dubaj. Kupcy ci reprezentują konserwatywną warstwę przedsiębiorców i od lat 50. XX wieku tworzą sojusze z partiami na północy kraju. Zarówno oni, jak i tradycyjna ary-stokracja powściągliwie reagują na przemoc islamską.
Islamską krytykę bogatych kupców i państwa, jak też powstawanie ruchów fundamenta-listycznych i niepokoje religijne, należy łączyć z niezadowoleniem ludności muzułmańskiej.
To ona najmniej korzysta z profitów importowych (oliwa, kakao) i od 1970 roku walczy z bezrobociem oraz nikłym dostępem do stanowisk urzędników państwowych. Właśnie na fali tego rozgoryczenia powstała sekta Maitatsine (Ludzie Przeklęci) – heterogenicznie ze-stawiona grupa analfabetów Hausa i emigrantów zarobkowych z Czadu, Nigru oraz Kamerunu21. Jej twórca Malam Muhammad Marwa pochodzi z Kamerunu. Poplecznicy Maitatsine odrzucają nowoczesny styl życia oraz przeklinają konsumpcję dóbr zachodnich (samochodów, zegarków, rowerów), które uważają za symbole bogactwa kupców Hausa.
Organizują też powstania w całej Nigerii Północnej. Ich akcje protestacyjne zostały w 1980 ro-ku krwawo stłumione przez nigeryjskie siły bezpieczeństwa22.
Religijnie umotywowana przemoc jest nie tylko sprawą bezrobotnej młodzieży, lecz tak-że zwolenników bractw sufickich i organizacji studenckich (między innymi Muslim Students’
Society, utworzonej w 1954 roku)23. Radykalni intelektualiści i studenci powołują się na ruch reformistyczny i pisma Usmana dan Fodio. Młodzi fundamentaliści atakowali nawet brac-twa sufickie.
20 J. Coleman: Nigeria..., op.cit., s. 216.
21 Vide: R. Loimeier: Auseinandersetzungen im islamischen Lager. LIT-Verlag, Münster 1993, s. 127–164.
22 Ibidem.
23 y. Dialo, H. Krech: Der wachsende Einfluss des militanten Islam und der Al Qaida in Afrika. „Österreichische Militärische zeitschrift” 2012 No. 5, s. 544.
W 1978 roku utworzono Zjednoczenie Sunny24 (w języku hausa – Yan Izala). W przeci-wieństwie do sekty Maitatsine był to ruch reformistyczny i emancypacyjny, skupiający miej-scową ludność Hausa i pracowników administracji. Zabiegał o powrót do prawdziwego is-lamu. Negował praktykowane przez bractwa sufickie tidżanija i kadirija odchylenia od tradycji. Zjednoczenie Sunny, wspierane przez swego świętego zwierzchnika i wielkiego ka-diego regionu północnego Abubakara Gumiego25, zbudowało system oświaty, w którym do-stęp do szkół umożliwiono kobietom i dziewczętom26.
Muzułmanie afrykańscy rozwijali swoje pozycje w różnych obszarach, przy czym swoje stanowiska opierali na podstawach religijno-politycznych. Hasło promujące islam jako ruch oddolny ma w Afryce Zachodniej długą tradycję27. Na nim opiera się Al-Kaida, która na Czarnym Lądzie zyskuje coraz większe wpływy. Podsyca lokalne i regionalne konflikty afry-kańskich islamskich muzułmanów jako część globalnego dżihadu przeciwko Stanom Zjednoczonym i demokracjom zachodnim.