Już ogólne wyjaśnienie istoty analizy rozpoznawczej wskazuje na jej kompleksowość i zależ-ność od wielu czynników, często trudnych do jednoznacznego określenia i dokładnego zmie-rzenia. Skutkiem jest podatność procesu analizy na błędy na każdym etapie jej prowadzenia.
Najogólniej, za błędy rozpoznawcze uznaje się faktograficzne (faktyczne) niedokładności w procesie analizy powstałe w wyniku złych danych lub ich braku. Następstwem tych błędów są zazwyczaj pomyłki (niepowodzenia) rozpoznawcze (intelligence failures), które określa się jako systemowe zaskoczenia, wynikające z niewłaściwych lub odrzuconych hipotez bądź z ich braku14. W tym przypadku przez hipotezę należy rozumieć jeden z możliwych wariantów roz-woju sytuacji (rozwiązania danego problemu analitycznego) poddawany ocenie w trakcie pro-cesu analizy przez porównanie z dowodami15.
W interpretacji błędu analitycznego wskazuje się na jego dwa źródła: niekompletne (niedo-kładne, niewłaściwe) dane lub ich brak oraz złą hipotezę lub jej brak. Korzystanie z niewłaści-wych danych wejścioniewłaści-wych może spowodować, że do procesu analizy już na samym początku zostanie wprowadzony błąd. Ale nawet w przypadku złych danych wejściowych można wysnuć prawidłowe wnioski. Warunkiem jest jednak poprawne przeprowadzenie analizy, ponieważ tyl-ko w taki sposób przeprowadzony proces pozwoli na ujawnienie niewłaściwych danych. Z dru-giej strony wiarygodne i terminowe dane rozpoznawcze nie zawsze gwarantują uzyskanie do-brych wyników, w procesie analizy mogą one być bowiem źle zinterpretowane, co doprowadzi do niewłaściwych konkluzji.
11 AJP-2. Allied Joint Doctrine for Intelligence, Counter-Intelligence and Security. NATO Standarization Agency, 2003, s. 1-3-8.
12 Vide: Rozpoznanie wojskowe. Sygn. Szt. Gen. 1531/2001, s. 25.
13 Niektórzy autorzy do wyróżników analizy rozpoznawczej zaliczają również: ograniczenie czasu, tzn. konieczność prowadzenia analizy w bardzo krótkim czasie („deficycie czasu”) w związku z dynamicznie zmieniającą się sytuacją operacyjno- -taktyczną. Vide: R. Johnston: Analytic Culture…, op.cit., s. 34.
14 R. Johnston: Analytic Culture…, op.cit., s. 6.
15 Dowód w tym znaczeniu to informacje, dane rozpoznawcze, zdarzenia lub przypuszczenia i założenia analityczne pomocne w ocenie prawdopodobieństwa poszczególnych hipotez. K. Dymanowski: Analiza rozpoznawcza…, op.cit., s. 97.
Błędy w analizie...
Część nieprawidłowości podczas analizy rozpoznawczej wynika ze złej organizacji pracy i nie-ścisłych procedur obowiązujących w danej instytucji oraz jej komórkach analitycznych.
Klasyfikację błędów analitycznych zależnych od organizacji pracy społeczności rozpoznawczej w danym państwie zaproponował Jeffrey R. Cooper. Badacz wyróżnił cztery szczeble tej spo-łeczności i dla każdego zidentyfikował typowe źródła błędów analitycznych (rys. 1)16:
– szczebel pierwszy – najważniejsi użytkownicy (instytucje państwowe oraz wysocy rangą urzędnicy państwowi) i instytucje odpowiedzialne za nadzór nad działalnością rozpoznawczą (wywiadowczą) oraz jej koordynację na szczeblu państwa (w Polsce będzie to na przykład sej-mowa Komisja do spraw Służb Specjalnych). Przyczyną błędów na tym szczeblu są głównie trudności w relacjach między organizacjami rozpoznawczymi a najważniejszymi użytkowni-kami, wynikające z podporządkowania służb specjalnych tym użytkownikom (upartyjnienie służb specjalnych) oraz z dostosowywania wniosków i rekomendacji do ich potrzeb. Innymi słowy, nawet jeśli w toku analizy rozpoznawczej sformułowano konkluzje niezgodne z opinia-mi, potrzebami czy zapatrywaniami użytkowników wysokiego szczebla państwowego, to osta-tecznie są prezentowane dane „poprawne politycznie”, spełniające oczekiwania decydentów i ich zadowalające;
– szczebel drugi – tzw. społeczność rozpoznawcza (wywiadowcza), czyli wszystkie organi-zacje i instytucje prowadzące działalność rozpoznawczą (np. Służba Wywiadu Wojskowego, Agencja Wywiadu, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego). Na tym szczeblu błędy najczę-ściej wynikają z niewłaściwego podziału wysiłku, braku właściwych procedur współpracy i ko-munikacji, a nawet ze swoistej rywalizacji między poszczególnymi organizacjami i instytucja-mi. Przyczyną błędu może być również niewłaściwa alokacja środków finansowych (nieproporcjonalna do potrzeb) oraz brak niejawnych systemów teleinformatycznych do anali-zy i wymiany danych, wykoranali-zystywanych przez wsanali-zystkie instytucje rozpoznawcze w państwie;
– szczebel trzeci – organizacja, instytucja lub jednostka rozpoznawcza (np. Służba Wywiadu Wojskowego, jednostka rozpoznawcza sił zbrojnych). Szczebel ten ma zasadnicze znaczenie dla poprawnego przeprowadzenia analizy rozpoznawczej, a błędy na nim popełniane wynikają mię-dzy innymi z wadliwych procesów i praktyk organizacyjnych, z mechanizmów powstrzymują-cych analityków lub ich zespoły od efektywnej analizy, ze złego rozdzielania zadań, z niesku-tecznego naboru i szkolenia nowych pracowników oraz nieefektywnego zarządzenia personelem;
– szczebel czwarty – analityk, oficer rozpoznawczy, zespół analityczny. Błędy popełnia-ne przez pojedynczych pracowników wynikają głównie z niedostatecznych umiejętności i wyszkolenia oraz braku narzędzi i systemów wspomagających, z presji czasu, braku komu-nikacji oraz dobrych kontaktów ze współpracownikami, a także ze złej polityki motywowa-nia i nagradzamotywowa-nia analityków.
Wady funkcjonowania organizacji przyczyniające się do błędów analitycznych to, zdaniem J.R. Coopera, patologie analityczne. Badacz usystematyzował je w odniesieniu do etapów pro-cesu rozpoznawczego. Pozwoliło mu to na opracowanie mapy błędów i patologii analitycznych (rys. 2), która w kompleksowy sposób prezentuje nieprawidłowości determinujące wyniki ana-lizy rozpoznawczej17.
16 Ibidem, s. 10–13 i 59–61.
17 J.R. Cooper: Curing Analytic…, op.cit., s. 59.
Błędy w analizie...
analityk organizacja rozpoznawcza
społeczność rozpoznawcza instytucje nadzorujące
Rys. 1. Poziomy organizacji działalności rozpoznawczej, na których są generowane błędy analityczne Źródło: Opracowanie własne autora na podstawie J. R. Cooper: Curing Analytic…, op.cit., s. 10–12
W literaturze przedmiotu częściej niż typologia błędów odnoszona do szczebli organizacji oraz etapów procesu rozpoznawczego są prezentowane podziały i klasyfikacje związane z nie-prawidłowościami w pracy ściśle analitycznej, prowadzonej przez zespoły lub samodzielnych analityków. Dla przykładu, Rob Johnston wyróżnił dwa rodzaje błędów:
– szablonowe – wynikające z faktu, że analityk z reguły szuka dowodów, które potwierdzają wstępnie przyjętą przez niego hipotezę, a odrzuca te, które ją negują. Brakujące dane nieumyśl-nie uzupełnia danymi dotyczącymi innych, wcześnieumyśl-niej rozwiązanych problemów, w jego mnieumyśl-nie- mnie-maniu analogicznych do bieżącego problemu, stosując dobrze sobie znane, ale nie zawsze wła-ściwe szablony rozumowania;
– heurystyczne – powstające wskutek niewłaściwych wskazówek lub zasad w trakcie tworze-nia ocen i prognoz rozwoju sytuacji18.
Amerykańscy eksperci rządowi wymieniają dwa podstawowe rodzaje błędów – percepcyjne i kognitywne, oraz wyróżniają cztery ich odmiany i jedenaście szczegółowych rodzajów (tab.)19. Ten podział wskazuje przede wszystkim na zależność wyników analizy rozpoznawczej od błędów w rozumowaniu i wnioskowaniu, typowych dla większości analityków.
W podobny sposób zasadnicze błędy analityczne interpretuje David T. Moore, uznając przy-zwyczajenia analityków za najczęstszą przyczynę błędów:
– wybór odpowiedzi (wariantu), który jest „dostatecznie dobry” (niewypracowany do końca, niepełny), tzw. błąd połowicznego sukcesu;
– wąski zakres alternatyw – analityk/zespół analityków nie generuje dostatecznie wielu wariantów rozwiązania sytuacji problemowej, lecz wybiera wariant najbardziej
prawdopo-18 R. Johnston: Integrating Methodologists into Teams of Substantive Experts. „Studies in Intelligence” 2003 Vol. 47, No. 1, s. 60.
19 A Tradecraft Primer: Structured Analytic Techniques for Improving Intelligence Analysis. Prepared by the US Government, March 2009.
Rys. 2. Mapa błędów (patologii) analitycznych w odniesieniu do etapów procesu analitycznego Źródło: Opracowanie własne autora na podstawie J.R. Cooper: Curing Analytic…, op.cit., s. 59
błędy (patologie) analityczne 1. Określenie i zrozumienie pytania, tematu, problemu złudne (fikcyjne) wymaganie
Błąd pojedynczej hipotezy Błąd epistemolo- giczny
Błąd zrozumienia kulturowego Iluzja dogłębnych danych
Błąd analizy przyczyn niepowodzenia Błąd wszechwiedzy
Błąd weryfikacji hipotezy Niechęć do interferencji
Czasowe zakłócenia informacji Błąd filtrowania danych Błąd „wszystkich źródeł”
Brak systemu lessons learned zaburzenia dialogu
złudne (fikcyjne) pytanie złudne zrozumienie wiedzy (danych)
Fragmentacja/ atomizacja informacji Błąd niejasnego paradygmatu złudne (fikcyjne) pytanie
Błąd złudnego pojęcia tajności Iluzja dostępu do pierwotnego źródła Błąd wytwarzania
Brak wymiany doświadczeń Błędy niepewności
Poziom błędu analizy złudne zrozumienie kulturowe Błąd inercji hipotezy
Błąd monitorowania Błąd komputera
Ignorowanie anomalii informacji Błąd pewnych informacji Własna samodzielna weryfikacja
złudne (fikcyjne) pytanie Błąd „pełnej analizy”
2. Percepcja dowodów, ocena sytuacji, orientacja 3. Generowanie hipotezy, problemu
4. Metryki decyzyjne i procedury 5. Ocena, analiza i przygotowanie odpowiedzi 6. Komunikacja z klientem (użytkownikiem) 7. Sprzężenie zwrotne, ocena post hoc
dobny, bez szczegółowego rozpatrzenia wariantów alternatywnych (mniej prawdopodob-nych, lecz nie niemożliwych);
– poszukiwanie hipotezy „najodpowiedniejszej”, pożądanej przez decydentów (użytkowni-ków), zgodnej z ich oczekiwaniami, ponieważ taka odpowiedź zostanie przez nich zaakcepto-wana, a organizacji rozpoznawczej zapewni dobrą opinię;
– korzystanie ze stałej listy zasad (metod, technik) w celu odróżnienia złej i dobrej hipotezy20. Richard J. Heuer w monografii dotyczącej psychologicznych aspektów analizy rozpoznaw-czej21, przyczyn błędów dopatruje się głównie w patologicznych działaniach analityków i złych procedurach. Do najczęstszych błędów analitycznych zalicza:
– przeszacowanie – przypisanie zdarzeniom lub informacjom większego znaczenia dla ana-lizowanego problemu niż mają one w rzeczywistości;
– niedoszacowanie – pomijanie i bagatelizowanie zdarzenia lub informacji, uznanie ich za marginalne, nieistotne dla analizy danego problemu;
– podporządkowanie rozpoznania organom decyzyjnym – często wskutek nacisków organów decyzyjnych komórki rozpoznawcze prezentują to, co chcą usłyszeć dowódcy (decydenci), a nie to, na co wskazują dowody i przeprowadzona analiza; w dużej mierze wynika to z niezrozumie-nia działalności rozpoznawczej (analitycznej) przez dowódców;
– brak komunikacji – brak instytucji nadrzędnej, która by koordynowała działalność wszyst-kich organizacji rozpoznawczych, oraz brak współdziałania między komórkami rozpoznawczy-mi na poszczególnych szczeblach;
– niedostępność informacji – brak lub ograniczone możliwości przesyłania informacji mię-dzy komórkami rozpoznawczymi i wywiadowczymi rodzajów sił zbrojnych a instytucjami cy-wilnymi oraz rywalizacja między tymi organizacjami;
– szablonowość – rutynowe prowadzenie analizy, polegające na przyjmowaniu założeń nie na podstawie rzeczywistych dowodów, lecz zgodnie z zasadą „bo zawsze tak było”;
– efekt lustrzanego odbicia – analizowanie problemu z uwzględnieniem punktu widzenia ana-lizowanego podmiotu. Metoda ta narzuca pewne ograniczenia, stanowiące źródło błędów. Nie można w pełni postawić się w sytuacji analizowanego podmiotu (nawet mimo doskonałej zna-jomości jego przywódców, morale, motywów), ponieważ jego decyzje nie zawsze będą wyni-kiem przemyślanej strategii. Mogą być podejmowane przypadkowo i chaotycznie, pod wpły-wem nieprzewidzianych czynników zewnętrznych i wewnętrznych;
– zbytnia pewność siebie – w wyniku przewagi nad przeciwnikiem (podmiotem analizy) prze-prowadzanie analizy z dużą pewnością swoich możliwości rozpoznania i nieuwzględnianie lub zlekceważenie możliwości zaskoczenia oraz podjęcia przez podmiot działań wyprzedzających bez naszej wiedzy;
– zadowolenie z połowicznego sukcesu – po stwierdzeniu, że podmiot realizuje określony wa-riantu działania (hipotezę), zaprzestanie dalszej analizy dotyczącej uszczegółowienia oceny i uznanie, że komórka rozpoznawcza już wykonała swoje zadanie; Przyjęcie założenia, że już znane są odpowiedzi na pytania: kto? co? i jak? przy nieustaleniu gdzie? i kiedy?;
20 D.T. Moore: Critical Thinking and Intelligence Analysis. Center for Strategic Intelligence research, Central Intelligence Agency, Washington D.C. 2002, s. 50.
21 R.J. Heuer Jr: Psychology of Intelliegnce…, op.cit., s. 75–81.
Błędy w analizie...
– brak integracji danych – dane nie są integrowane na bieżąco, co ogranicza możliwość stwo-rzenia kompleksowego obrazu sytuacji; zestawienie danych i znalezienie związków między ni-mi z reguły jest wynikiem analizy ex post.
Jako podsumowanie rozważań nad błędami oraz ich przyczynami można przytoczyć listę pa-tologii analitycznych przedstawioną przez J.R. Coopera22:
1. Zamknięte, wąsko wyspecjalizowane eksperckie struktury organizacyjne – brak komuni-kacji i wymiany informacji między poszczególnymi zespołami analityków zajmujących się róż-nymi problemami/obszarami zainteresowania lub daróż-nymi z różnych rodzajów rozpoznania (elek-tronicznego, obrazowego, osobowego).
2. Silne ukierunkowanie na scjentyzm oparty na dowodach i faktach – skupienie się tylko i wyłącznie na dostępnych faktach, brak autorskich sądów, opinii i prognoz analityków.
3. Położenie punktu ciężkości na wytwarzanie bieżących produktów rozpoznawczych, a nie na analizach strategicznych oraz badaniach analitycznych, które najlepiej rozwijają zdolności analityków oraz pozwalają na długoterminowe prognozy.
4. Zbyt duże uzależnienie hipotez i wniosków dotyczących obecnie rozpatrywanego proble-mu od wyników wcześniejszych analiz dotyczących analogicznych problemów23.
5. Ubytek kluczowej kadry analitycznej oraz zanikanie specjalistycznego personelu analitycz-nego, stanowiącego naturalne środowisko do szkolenia nowych analityków.
6. Brak narzędzi i metod analitycznych do walidacji wyników (potwierdzania, sprawdzania i weryfikacji)24.
7. Utrudnienia spowodowane restrykcyjną polityką ochrony i bezpieczeństwa informacji.